O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari
bankler, bank xızmetlerinin’ tu’rleri. Ka’rxananın’ finans
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
isbilermenlik
|
4. bankler, bank xızmetlerinin’ tu’rleri. Ka’rxananın’ finans
fondları İsbilermenlikte kredit, lizing ha’m faktoring operatsiyaları. qamsızlandırıw ha’m onın’ rawajlanıwı Bankler – finans kredit ma’kemelerinin’ tiykarg’ı buwını esaplanıp, erkin xojalıq subekti sıpatında xızmet ju’rgizedi. Bankler sisteması eki basqıshlı bolıp bo’linedi: 1. Ma’mleketlik oraylıq bank; 2. Arnawlı ha’m kommertsiyalıq bankler. Rawajlang’an ma’mleketlerde ha’zirgi ku’nde kommertsiyalıq bankler qarıydarlarg’a 200 den artıq ha’r qıylı xızmetlerdi ko’rsetpekte. Bular ma’selen: ha’r tu’rli ka’rxanalardın’ ha’m xalıqtın’ waqtınsha bos turg’an pul qarjıların o’zinde ja’mlew; kredit (ssuda) beriw; isbilermenlikti qarjılandırıw; kassa xızmetin (yag’nıy, naq pul beriw) ha’m inkassatsiyalawdı (yag’nıy, ku’ndelikli pul tu’simlerin ja’mlep saqlaw) a’melge asırıw; berilgen kredit qarjılarının’ maqsetli isletiliwin finanslıq 94 qadag’alaw; ka’rxanalar arasında naq pulsız esap-sanaqlardı a’melge asırıw; esap-sanaqlardı sırt el pulında a’melge asırıwdı sho’lkemlestiriw; veksellerdi esapqa alıw; sawda-da’lda’lshılıq xızmeti menen shug’ıllanıw; aktsiya ha’m obligatsiyalardı satıw, satıp alıw; lizing, faktoring, konsalting ha’m audit xızmetlerin ko’rsetiw. Bank o’z operatsiyaların 2 bag’darda aktiv ha’m passiv operatsiyaları ko’rinisinde a’melge asıradı. Ka’rxananın’ finanslıq fondları. Firma ha’m birlespelerdin’ finanslıq fondlarına to’mendegilerdi kiritiw mu’mkin: amortizatsiya fondı; – is haqı fondı; – jamg’arma fondı; – arnawlı maqsetlerge mo’ljellengen fondlar. – İsbilermenlikte kredit, lizing ha’m faktoring operatsiyaları. Tovar pul qatnasıqları jetilisken sayın kreditlew de o’zine ta’n rawajlanıwg’a iye bolmaqta. Kredit operatsiyaları puldın’ to’lem quralı funktsiyasına tiykarlang’an. Kredit degende (latın tilindegi «creditum» – ssuda, qarız) qaytarıwdı ha’m a’dette protsent to’lew sha’rti menen pul yaki tovar ko’rinisindegi ssudanı tu’siniw mu’mkin. Ssudanı kreditor ha’m qarız alıwshı arasında ha’reketleniw protsesinde olar ortasında belgili ekonomikalıq qatnasıqlar ju’zege keledi. Bazar ekonomikası sha`rayatında kredittin’ roli joqarılap barmaqta. Kredit resursları to’mendegi jag’daylarda za’ru’r esaplanadı: tiykarg’ı qurallardı qarjılandırıwdı a’melge asırıw ushın; aylanıs qarjıların toltırıw ushın; is haqını to’lew ushın; bir qatar tarawlardın’ ma’wsimli shiyki zatlardı qa’liplestiriw (satıp alıw) ushın. Kreditlew protsesi to’mendegi printsipler tiykarında a’melge asırıladı: 1. Kredittin’ mu’ddetliligi ha’m qaytarılıwı; 2. Kredittin’ qaytarlıwının’ materiallıq, qunlıq zatlar menen kepillenip ta’miyinleniwi; 3. Kredittin’ maqsetke bag’darlanıwı; 4. Kreditlestiriwdi differentsiallang’an jag’dayda a’melge asırıw; 5. Paydalanılg’an kredit ushın to’lem. Kredittin’ tu’rleri ha’r qıylı bolıp, to’mendegishe ko’rinislerge iye bolıwı mu’mkin: kommertsiyalıq kredit; veksel krediti; bank krediti; ma’mleketlik kredit; uzaq mu’ddetli kredit; qısqa mu’ddetli kredit; awıl xojalıg’ı krediti; ipoteka krediti; kommunal kredit; xalıq aralıq kredit; tutınıw krediti. 95 Lizing ha’m faktoring operatsiyaları. Lizing bir waqıttın’ o’zinde qarjılandırıw jan’a texnologiyalardı satıp alıw ma’selelerin sheshiw, aylanıs qarjıların toltırıw imka’niyatın beriwshi a’dettegidey emes finanslıq qurallardın’ biri bolıp esaplanadı. Lizing ataması ingliz so’zinen alıng’an bolıp, mu’lkti waqtınsha ijarag’a beriw ma’nisin an’latadı. Lizing – bul mu’lkti satıp alıwdı qarjılandırıwdan ibarat. Lizingtin’ a’piwayı ijaradan tiykarg’ı ayırmashılıg’ı sonda, lizingte ijarag’a berilgen a’sbap-u’skeneler sha’rtnama mu’ddeti tamamlang’annan son’, olardı qaldıq qunında satıp alıw ko’zde tutılıwı mu’mkin. Lizingtin’ ja’ne bir o’zgesheliklerinen biri, lizing beriwshilerde lizing operatsiyaların a’melge asırıw ushın o’z qarjıları jetispeydi. Sol sebepli, ko’pshilik operatsiyalarında sırttan tartılg’an qarjılar ken’ qollanıladı. Lizing operatsiyalarının’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri bar bolıp, olar to’mendegilerden ibarat: qarıydar lizing u’skenelerin jetkizip beriwshi subektti o’zi erkin • belgileydi; lizing obektleri (texnika, texnologiya, u’skene ha’m a’sbaplar) lizing • mu’lkin satıwshı belgili bolg’an jag’dayda du’zilgen yamasa du’zilip atırg’an lizing sha’rtnaması tiykarında satıp alınadı; lizingte berilip atırg’an u’skenenin’ ja’mi qunı, yaki onın’ u’lken • bo’legi – amortizatsiyasın esapqa alıwshı lizing sha’rtnaması tiykarında da’wirli to’lemler a’melge asırıladı. Joqarıda bayan etilgenlerden lizingtin’ to’mendegi sha’rtlerin anıqlaw mu’mkin: sarıp etilgen qarjının’ qaytarılıwı, lizing xızmetinin’ to’lemliligi, lizing operatsiyasının’ anıq mu’ddetke mo’lsherlengenligi. Lizingte a’dette u’sh ta’rep qatnasadı. Lizing bazar sektorına baylanıslı tu’rde to’mendegilerge bo’linedi: lizing sha’rtnamasının’ barlıq qatnasıwshıları bir ma’mleket wa’kili bolg’an ishki lizing; lizing sha’rtnamasında keminde bir qatnasıwshı sırt ma’mleket wa’kili bolg’an xalıq aralıq lizing. Xalıq aralıq lizing, o’z na’wbetinde ekige: eksport (sırt el lizing alıwshı) ha’m de import (sırt el lizing beriwshi) lizinglerine bo’linedi. Lizing operatsiyası ja’rdeminde lizing alıwshı subektler ushın: go’nergen texnika, a’sbap-u’skenelerdi en’ zamanago’yleri menen almastırıw imka’niyatları tuwıladı; bir waqıttın’ o’zinde ha’m zamanago’y texnologiya satıp alınadı, o’ndiris ko’lemi ken’eyedi; satıp alınıp atırg’an u’skenenin’ ulıwma qunın bir payıttın’ o’zinde to’lew mashqalasınan azat 96 boladı; lizingtin’ operativ tu’ri engizilgende, mu’lkke salınatug’ın salıqtan azat qılınadı; zamanago’y texnologiyanı isletiwden alınatug’ın paydanın’ keliwi tezlesedi; payda salıg’ına tartılatug’ın salıq bazası lizing to’lemleri summası mug’darına kemeytiledi. Faktoring – bul bank finanslıq agentine xojalıq ju’rgiziwshi subekt ta’repinen onın’ qarıydar ha’m buyırtpashıg’a tapsırılg’an tovarları, orınlag’an isleri ha’m ko’rsetilgen xızmetleri ushın to’lenbegen to’lemlerdi talap qılıw huquqın beriw sha’rti tiykarında xojalıq ju’ritiwshi subektti qarjılandırıw boyınsha bank xızmetinin’ tu’ri bolıp esaplanadı, yag’nıy, qarıydardın’ debitor qarızların talap qılıw huquqının’ bank ta’repinen satıp alınıwı. Faktoring operatsiyaları bankler ta’repinen qarıydar menen du’zi- letug’ın sha’rtnama tiykarında a’melge asırıladı. Bunda to’lewshi ta’repinen bank finanslıq agenti aldındag’ı pul minnetlemelerinin’ orınlanıw mu’ddeti 90 ku’nnen aspawı kerek. Faktoring operatsiyaları to’mendegi jag’daylarda a’melge asırılmaydı: byudjet sho’lkemlerinin’ minnetlemeleri, fizikalıq ta’replerdin’ qarız minnetlemeleri, to’lewge qa’bilietsiz dep dag’azalang’an ka’rxanalar, zıyan menen islep atırg’an ka’rxanalar, likvidli emes balansqa iye ka’rxanalar, kapital qoyılmaların qarjılandırıw ha’m t.b. Qamsızlandırıw ha’m onın’ rawajlanıwı. «Qamsızlandırıw» inglizshe «insuranse» so’zinen alıng’an bolıp ta’biyg’ıy apat ha’m ekonomikalıq ta’wekelshilikten keletug’ın zıyandı ag’zalıq to’lemleri to’lengen ka’rxana arqalı qaplap beriw tu’siniledi. Materiallıq ko’z-qarastan qamsızlandırıw protsesinde ta’biyg’ıy apatlar, baxıtsız ha’diyseler ha’m de ekonomikalıq ta’wekelshiliklerden keltirilgen zıyanlardı qaplaw ushın paydalanılatug’ın pul jamg’armaları qa’liplestiriledi. Qamsızlandırıw – insan iskerliginin’ tu’rli salalarında payda bolg’an ta’biyg’ıy apatlar, tosattan bolatug’ın ha’diyseler na’tiyjesinde jetkizilgen zıyanlardı tolıq yamasa onın’ bir bo’legin qaplaw jolı menen fizikalıq ha’m yuridikalıq ta’replerdin’ ma’plerin qamsızlandırıwg’a tiyisli qatnasıqlar. Qamsızlandırıwdın’ basqa to’lemlerden ayırmashılıg’ı onın’ to’mendegi o’zine ta’n o’zgesheliklerinde ko’rinedi: birinshiden, qamsızlandırıw qatnasıqlarının’ itimallıq ta’repleri – bar bolıp, udayılıq xarakterge iye emes. Qamsızlandırıw waqtında qamsızlandırıw ha’diysesinin’ ju’z beriw mu’ddetin, keltirilgen zıyannın’ ko’lemin aldınnan anıqlap bolmaydı; ekinshiden, qarjılardın’ qaytarıp beriliwi; – 97 u’shinshiden, qayta bo’listiriw qatnasıqlarının’ qatan’ belgilen- – genligi; to’rtinshiden, du’ziletug’ın qamsızlandırıw fondlarınan maqsetke – muwapıq na’tiyjeli paydalanıw. İnsannın’ ta’biyattag’ı o’zgerislerdi aldınnan anıqlaw ha’m onın’ aldın alıw imka’niyatı joq. Qamsızlandırıw funktsiyası onın’ mazmunına baylanıslı bolıp, olar to’mendegilerden ibarat: arnawlı qamsızlandırıw fondı ushın pul qarjıların ja’mlew; – zıyandı qaplaw ha’m xalıqtı jeke materiallıq ta’miyinlew; – qamsızlandırıw jag’dayı boyınsha eskertiw ha’m zıyandı minimal- – lastırıw. Talap ha’m usınıs nızamına tiykarlang’an qamsızlandırıw xızmeti ishki ha’m sırtqı bazarg’a bo’linedi. «Qamsızlandırıw xızmeti haqqında» g’ı nızamda qamsızlandırıw to’mendegi salalarg’a bo’lingen: 1. O’mirdi qamsızlandırıw (fizikalıq ta’replerdin’ o’miri, densawlıg’ı, miynetke jaramlılıg’ı ha’m pul menen ta’miyinleniw ma’plerin qamsızlandırıw, bunda sha’rtnama boyınsha qamsızlandırıwdın’ en’ kem mu’ddeti bir jıldı quraydı); 2. Ulıwma qamsızlandırıw (jeke, mu’lkshilik qamsızlandırıwı, juwapker shilikti qamsızlandırıw ha’mde basqa qamsızlandırıw tu’rleri). Qamsızlandırıw ıqtıyarlı ha’m ma’jbu’riy formalarda a’melge asırılıwı mu’mkin. Qamsızlandırıw xızmetinin’ subektlerine qamsızlandırıw bazarının’ professional qatnasıwshıları qamsızlandırıwshılar, qamsızlandırıw da’ldal- shıları (qamsızlandırıw brokeri, qayta qamsızlandırıw brokeri ha’m qamsız landırıw agenti) kiredi. Qamsızlandırıw kompaniyalarının’ xızmetin ta’rtipke salıw ha’m qadag’alaw O’zbekstan Respublikası Ministrler Kabineti ta’repinen belgilengen arnawlı wa’killikli organ ta’repinen alıp barıladı ha’m ol to’mendegi wazıypalardı orınlaydı: 1. Qamsızlandırıw bazarının’ professional qatnasıwshıların qamsızlan- dırıw xızmeti haqqındag’ı nızam hu’jjetlerine boysınıwın qadag’alaw; 2. Qamsızlandırıwshılar ha’m qamsızlandırıw brokerlerinin’ qamsız- lan dırıw xızmetin litsenziyalaydı; 3. Qamsızlandırıwshılar ta’repinen esap-sanaqtı ju’rgiziw, qamsızlan- dırıwdın’ qosımsha qarjıların qa’liplestiriw ha’m jaylastırıwg’a tiyisli esabın du’ziw ta’rtibin belgileydi; 98 4. Qamsızlandırıwshılardın’ atqarıw organı basshılarına ha’m bas buxgal ter lerine qoyılatug’ın orınlanıwı ma’jbu’r bolg’an qa’nigelik talapların belgileydi; 5. Qamsızlandırıwshılar ta’repinen tapsırılatug’ın finanslıq esabının’ forması, ta’rtibi ha’m mu’ddetlerin belgileydi; 6. Nızam hu’jjetlerine muwapıq qamsızlandırıw bazarının’ professional bazarının’ xızmetin tekseredi ha’m olarg’a anıqlang’an kemshiliklerdi saplastırıw boyınsha ma’jbu’riy bolg’an ko’rsetpelerdi kiritedi; 7. Nızam hu’jjetlerinde belgilengen ta’rtipte qamsızlandırıwshılar ha’m qamsızlandırıw brokerlerinin’ litsenziyaların toqtatıp qoyadı; 8. Ha’r bir finans jılı tamamlang’annan keyin altı ay ishinde qamsız- landırıw xızmetin ta’rtipke salıw ha’m onı qadag’alaw barısındag’ı xızmeti boyınsha jıllıq esaplardı, statistikalıq mag’lıwmatlardı dag’azalaydı; 9. Nızam hu’jjetlerine muwapıq basqa wa’killiklerdi de a’melge asıradı. Arnawlı wa’killikke iye ma’mleketlik organ ha’m onın’ xızmetkerleri qamsızlandırıw bazarının’ professional qatnasıwshılarının’ ustav fondı ha’m basqarıw organlarında qatnasıwg’a, sonday-aq, qamsızlandırıw da’lda’lshısı sıpatında is ju’rgiziwge haqılı emes. Qamsızlandırıw bazarının’ qatnasıwshıları to’mendegi wazıypalardı orınlaydı: Qamsızlandırıw isinin’ rawajlanıwına ta’sir etiw; 1. Qamsızlandırıw isin sho’lkemlestiriw ha’m a’melge asırıwda 2. na’tiyjeli usıllardı qollaw; Qamsızlanıwshılardın’ ma’plerin qorg’aw maqsetinde joqarı 3. da’rejedegi kommertsiyalıq etikasın quwatlaw; Qamsızlandırıw sho’lkemlerinin’ ma’mleketlik sho’lkemler menen 4. qatnasın ken’eytiw; Qamsızlandırıw sho’lkemlerinde ishki ta’rtipti bekkemlew; 5. Qamsızlandırıw sho’lkemlerinde tartıslı mashqalalardı sheshiw. 6. Qamsızlandırıw fondları ja’miyettin’ ekonomikalıq rawajlanıwına ja’rdem beredi. Qamsızlandırıw fondında toplang’an resurslar bolsa uzaq mu’ddetli kreditlerdin’ deregi esaplanadı. Qamsızlandırıw kompaniya- larının’ ishinde aktsionerlik qamsızlandırıw kompaniyaları tiykarg’ı orındı tutadı. O’zbekstan qamsızlandırıw bazarının’ qa’liplesiwinde elimizde xızmet ko’rsetip atırg’an qamsızlandırıw kompaniyaları – «Uzagr osug’urta» aktsionerlik qamsızlandırıw sho’lkemi, «Kafolat» ma’mleketlik qamsızlandırıw aktsionerlik kompaniyası ha’m de «Uzbekinvest» eksport- 99 import milliy qamsızlandırıw sho’lkemleri qarıydarlarg’a ha’r qıylı xızmetler ko’rsetip kelmekte. Qamsızlandırıw bazarında qatnasıp atırg’an ha’r bir qamsızlandırıw kompaniyasının’ anıq wazıypaları bar. Xalıqtın’ mu’lki, u’y-jayları, dala ha’wlileri, qurılıs ushastkaları, qara mallar ha’m basqa u’y haywanları (6 aydan), atlar ha’m de tu’yeler (1 jastan) qamsızlandırıladı. Puqaralardın’ mu’lkleri ta’biyg’ıy apat, baxıtsız ha’diyseler ha’m basqa ha’r qıylı ha’diyselerden qamsızlandırıladı. Puqaralardın’ qamsızlandırılatug’ın mu’lklerine xojalıq buyımları, tutınıw tovarları, jeke xojalıqta isletiletug’ın buyımlar, jeke ha’m basqa mu’lkleri kiredi. Sonı ayrıqsha aytıp o’tiw lazım, puqaralardın’ pul jamg’armaları, qol jazbaları, bahalı qag’azları, kollektsiyaları, siyrek ushırasatug’ın ha’m antikvar buyımları, qımbat bahalı taslar ha’m metallar, dinge tiyisli bolg’an buyımlar qamsızlandırılmaydı. Puqaralardın’ mu’lkin qamsızlandırıw to’mendegi toparlar boyınsha a’melge asırıladı: qurılıs uchastkaları, qurılıs materialları menen birge; • xojalıq buyımları; • sharwa malları; • transport quralları. • Qamsızlandırıwshılar sha’rtnama du’ziwde to’mendegilerge ayrıq- sha itibar beriwleri kerek: jolawshılar, qamsızlandırılg’an mu’lk lerdi aeroportta, miymanxanada qarawsız qaldırsa, qımbat bahalı buyım- larının’ kemshiligin ha’m haqıyqıy bahasın aytpag’an jag`dayda, qamsızlanıwshının’ qatnasıwında mu’lk joq qılınsa yaki u’shinshi shaxs penen til biriktirip mu’lk urlansa, jaramsız jag’dayg’a keltirilse, qamsızlan- dırıw kompaniyası ko’rilgen zıyandı qaplamaydı. Qurılıs ha’m basqa mu’lklerdi qamsızlandırıw protsesi to’mendegi basqıshlardı o’z ishine aladı: mu’lktin’ zıyan ko’riw ha’diyselerinin’ da’lillerin belgilew; – ko’rilgen zıyan sebeplerin anıqlaw ha’m ha’diysenin’ qamsızlan- – dırılatug’ının yaki qamsızlandırılmaytug’ın ha’diyse ekenin sheshiw; zıyan ko’rgen mu’lklerdi ha’m obektlerdi anıqlaw; – zıyan summasın ha’m qamsızlandırılatug’ın summanı esaplap shı- – g’ıw. Puqaralarg’a transport qurallarının’ qamsızlandırıw summasın to’le- gen de, ma’mleketlik avtomobil inspektsiyası xızmetkerleri (MAİ) ha’m ot o’shiriw organları gu’walıq beredi. 100 Jeke qamsızlandırıw kompaniyaları ma’jbu’riy ha’m ıqtıyarlı, uzaq mu’ddetli ha’m qısqa mu’ddetlerge mo’lsherlep du’ziledi. Ha’r bir qamsızlandırıw tu’ri boyınsha tiyisli sha’rtnamalar du’ziledi. Ma’selen, o’mirdi qamsızlandırıwda belgili bir da’wir, ayırım jag’daylarda qamsızlandırıw o’mirinin’ aqırg’ı da’wirlerine shekem qamsızlandırıladı. Mu’lkti qamsızlandırıwda qamsızlandırıw sha’rtnamaları a’dette bir jılg’a du’ziledi. Jeke qamsızlandırıwda qamsızlandırıw tu’rlerine qarap, 1, 5, 10 jıl ha’m adam o’mirinin’ aqırına shekem bolg’an qamsızlandırıw sha’rtnamaları du’ziliwi mu’mkin. Jeke qamsızlandırıw tiykarınan to’mendegi toparlarg’a bo’linedi: ta’wekelshilik da’rejesine qarap o’mirdi, miynetke jaramsızlıq ha’m • meditsinalıq qamsızlandırıwg’a bo’linedi; tu’rleri boyınsha o’mirdi qamsızlandırıw ha’m baxıtsız ha’diyselerdi • qamsızlandırıw; sha’rtnamada ko’rsetilgen ta’replerdin’ sanına qarap o’z aldına ha’m • ja’ma’a’tlik ta’rizde; qamsızlandırıwdı ta’miyinlew da’wirine qarap, qısqa mu’ddetli, orta • mu’ddetli ha’m uzaq mu’ddetli qamsızlandırıw; qamsızlandırıwdı qaplaw summasın to’lew formasına qarap, birden • to’lenetug’ın ha’m renta formasında to’lenetug’ın qamsızlandırıw summasın to’lew; qamsızlandırıw sıylıqların to’lew formalarına qarap, birden sıylıqtın’ • to’leniwi menen qamsızlandırıw ha’m jıllıq sıylıqtı to’lew tiykarında qamsızlandırıw. Qamsızlandırıw polisi qamsızlandırıw sha’rtnamasın du’ziwde tiykarg’ı hu’jjet bolıp, qamsızlandırıwdın’ a’mel qılıwı ushın tiykar esaplanadı ha’m de eki ta’reptin’ huquq ha’m minnetlemelerin o’zinde sa’wlelendiredi. Polis qamsızlandırıwshı ha’m qamsızlanıwshı ortasında imzalanadı, qol qoyıladı. Qamsızlandırıw sha’rtnamaları ma’lim bir sebepler ju’z bergende, ha’reket etiwden toqtaydı: qamsızlandırıw sha’rtnamasının’ mu’ddeti tawsılsa; – qamsızlandırıw ha’diysesi ju’z berip, qamsızlandırıw summası – to’lengennen son’; egerde qamsızlandırılg’an shaxs qaytıs bolsa; – eger qamsızlandırılg’an puqara basqa ma’mleketke ko’ship ketken – jag`dayda qamsızlandırıw sha’rtnamalarının’ ha’reket etiwi toqtaydı. İsbilermenlik xızmeti rawajlanıp, mudamı ha’reketshen’, baslama ko’teriwshi, uqıplı ha’m ha’r qıylı usıllarda iskerlik ko’rsetip, ta’wekelshilik 101 etken insanlarg’a a’wmet ku’lip qaraydı. A’lbette, ha’reketler ha’mme waqıtta da tabıs penen tamamlana bermeydi. Sonın’ ushın, du’nya ta’jiriybesinde isbilermenlik ta’wekelshiliklerin qamsızlandırıwda bolıwı mu’mkin bolg’an kewilsiz ha’diyselerden ko’rilgen zıyanlardın’ aldın alıw yaki kemeytiw ha’mme waqıtta da ko’zde tutıladı. İsbilermenliktin’ tiykarg’ı maqseti joqarı da’rejede payda alıw bolıp esaplanadı, sonın’ ushın isbilermen o’z kapitalın kepillew maqsetinde isbilermenlik ta’wekelshiligin qamsızlandırıwdı a’melge asıradı. İsbilermen go’zlegen paydasınan zıyan ko’riwi yaki mo’lsherlegen da’ramattı ala almaslıq itimalı ha’diysesin qamsızlandıradı. Da’ramattı joytıw eki sebepke baylanıslı ju’z beriwi mu’mkin: islep shıg’arıw protsesinde ha’mde sawdada buzılıwlar bolıwı – sebepli; bazar konyukturasının’ o’zgeriwi, tovar jetkizip beriwshi ta’repinen – ha’m tutınıwshı ta’repinen sha’rtnamalardın’ buzılıwı na’tiyjesinde. İsbilermenlik ta’wekelshiliklerin qamsızlandırıwda isbilermenler qamsızlandırıw kompaniyaları menen sha’rtnama du’zedi. A’sirese kommertsiyalıq xızmeti ta’wekelshiligin qamsızlandırıw du’nyanın’ ko’p g’ana ellerinde rawajlang’an. Qamsızlandırıw summası mug’darın anıqlawda sha’rtnamada eki variant bolıw mu’mkinligi ko’rsetiledi: qamsızlandırıw summası qamsızlanıwshının’ qamsızlandırıw operat- • siyasına tartılatug’ın qarjıları shen’berinde belgilenedi (sha’rtnama summası, pitim); qamsızlandırıw summası tek qamsızlanıwshının’ qarjısına qarap • emes, ba’lkim kelip tu’siwi mu’mkin bolg’an paydanı da esapqa alıp belgilenedi. Ta’wekelshilik qamsızlandırıwı O’zbekstan Respublikasının’ «Qamsız- landırıw haqqında» g’ı nızamında da o’z aldına ko’rsetip o’tilgen: ta’wekelshilik qamsızlandırıwı – shama qılıng’an waqıya bolıp, a’ne – sol waqıya ju’z beriwden saqlanıwdı qamsızlandırıw bolıp esap- lanadı; qamsızlandırıw sha’rtnamasında ha’m nızamda na’zerde tutılg’an – waqıyanın’ ju’z bergenligi qamsızlandırıw ha’diysesi esaplanadı. Ta’wekelshilikti qamsızlandırıw sistemasında bankler qamsızlandırıwı o’z aldına orın iyeleydi. Bankler krediti ha’m olardı qamsızlandırıw eldegi jag’dayg’a ulıwma ta’sir etedi. Aylanıs qarjıları ha’m investitsiya qorlarının’ jetispewshiligi na’tiyjesinde isbilermenler qısqa mu’ddetli, orta 102 mu’ddetli ha’m uzaq mu’ddetli kreditler alıwg’a ma’jbu’r boladı. Bunda berilip atırg’an kreditler qamsızlandırıladı. Kreditti to’ley almaslıq ta’wekelshilik qamsızlandırıwının’ obekti bolıp, kredit yaki ssuda alıwshının’ bank aldındag’ı o’z waqtında ha’m tolıg’ınsha protsentı menen kreditti qaytarıw juwapkershiligi esaplanadı. Qamsızlandırıw nızamshılıg’ında qamsızlandırıwdı a’melge asırıwdın’ eki forması ko’rsetip o’tilgen bolıp, olar ıqtiyarlı ha’m ma’jbu’riy qamsızlandırıw dep ataladı. Ta’replerdin’ qa’lewine, erkine qaray a’melge asırılatug’ın qamsızlandırıw ıqtıyarlı qamsızlandırıw bolıp esaplanadı. Iqtıyarlı qamsızlandırıwdın’ sha’rtleri ta’replerdin’ kelisiwine muwapıq huquq ha’m minnetlemeler tiyisli qamsızlandırıw sha’rtnamaları menen belgilep qoyıladı. Qamsızlandırıw sha’rtnamasın du’ziw, orınlaw ha’m toqtatıw ta’rtibi puqaralıq huquqı menen ta’rtipke salınadı. Ma’jbu’riy qamsızlandırıw degende O’zbekstan Respublikasının’ nızamlarına muwapıq a’melge asırılatug’ın qamsızlandırıw tu’siniledi. Ma’jbu’riy qamsızlandırıw eki ko’riniste payda boladı: byudjet qarjılarının’ esabınan a’melge asırılatug’ın ma’jbu’riy – ma’mleketlik qamsızlandırıw; qamsızlanıwshılardın’ qarjılarının’ esabınan a’melge asırılatug’ın – ma’jbu’riy qamsızlandırıw. Mu’lkshilik qamsızlandırıwı da, jeke qamsızlandırıw da ıqtıyarlı yaki ma’jbu’riy formada bolıwı mu’mkin. Ma’jbu’riy qamsızlandırıwdın’ tu’rleri, sha’rtleri qamsızlandırıw tarifleri ha’m qamsızlandırıwdı o’tkiziw ta’rtibi O’zbekstan Respublikası Ministrler Kabineti ta’repinen belgilenedi. O’zbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksinin’ 922-statyasına muwa- pıq to’mendegilerdi qamsızlandırıw minnetlemeleri etip belgilep qoyıw mu’mkin: nızamda ko’rsetilgen basqa ta’replerdin’ o’miri, den sawlıg’ı yaki • mu’lkine zıyan jetkiziliw itimalın na’zerde tutıp; basqa ta’replerdin’ o’miri, densawlıg’ı yaki mu’lkine zıyan jetkiziliwi • yamasa basqa shaxslar menen du’zilgen sha’rtnamalardın’ buzılıwı aqıbetinde ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an o’zinin’ puqaralıq juwapkerlik qa’wpi. Puqaralarg’a o’z o’mirin yaki den sawlıg’ın qamsızlandırıw minnet- lemesin nızam menen ju’klew mu’mkin emes. Nızamda na’zerde tutılg’an jag’dayda xojalıq ju’ritiwde yaki operativ basqarıwda ma’mleketke qaraslı menshikke iye bolg’an yuridikalıq ta’replerge bul mu’lkti qamsızlandırıw minnetlemesi ju’kleniwi mu’mkin. 103 Ma’jbu’riy tu’rde qamsızlandırıw mu’lkke yaki jeke, biypul yaki pullı bolıwı mu’mkin. Ma’jbu’riy jeke qamsızlandırıwdın’ tiykarg’ı tu’ri bul nızam tiykarında a’melge asırılatug’ın jolawshılardı ma’jbu’riy jeke qamsızlandırıw bolıp esaplanadı. Solardan, O’zbekstan Respublikasının’ 1993-jıl 7-mayda qabıl qılıng’an «Ulıwma paydalanıwdag’ı hawa, temir jol, ishki suw ha’m avtomobil transportı jolawshılarının’ ma’jbu’riy jeke qamsızlandırıwı haqqında» g’ı nızamg’a muwapıq ma’mleketlik qamsızlandırıw organları menen hawa, temir jol, ishki suw ha’m avtomobil transportı jolawshıları arasındag’ı qamsızlandırıw waqıyası baslanıwı menen aq hawa, temir jol, ishki suw ha’m avtomobil transportı jolawshıların ma’jbu’riy qamsızlandırıwg’a tiyisli qatnasıqlardı ta’rtipke saladı. Nızamnın’ maqseti jolawshılardın’ qamsızlanıwın qorg’awdı ta’miyinlew ha’m de ma’jbu’riy qamsızlandırıw sha’rtlerin jaqsılawdan ibarat. Sapar (ushıw) waqtında yaki aeroportta ba’ndirgide ju’z beriwi mu’mkin bolg’an baxıtsız ha’diyselerden ma’jbu’riy qamsızlandırıwdan o’tkiziliwi kerek bolg’an hawa, temir jol, ishki suw ha’m avtomobil transportı jolawshıları so’zsiz qamsızlandırıladı. Qala a’tirapına qatnawshı temir jol, ishki suw ha’m avtomobil transportı jolawshıları, wa’layat ishinde (50 kilometr aralıqta) yaki qalada qatnawshı avtomobil transportı jolawshıları ushın ma’jbu’riy qamsızlandırıw qollanılmaydı. Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|