O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

qadag’alaw ushın sorawlar:
Xojalıq baylanıslarının’ mazmunın aytıp berin’?
1. 
Xojalıq baylanısları haqqında ulıwma tu’sinik berin’?
2. 
Xojalıq pitimi degenimiz ne?
3. 
Pitimlerdi a’melge asırıw usılların aytıp berin’?
4. 
Tuwrıdan-tuwrı du’ziletug’ın kommertsiyalıq pitimlerdin’ abzallıqları 
5. 
qanday?
Birge islesiw pitimin du’ziwdi a’melge asırıw qanday basqıshlarg’a 
6. 
bo’linedi?
Kontrakttın’ quramı qanday bo’limlerden turadı?
7. 
Birge islesiw huquqları, minnetleri ha’m pitim du’ziwdegi kepillikler 
8. 
haqqında aytıp berin’?
Baha degenimiz ne?
9. 
Bahanın’ qanday wazıypaların bilesiz?
10. 
Baha belgilewdin’ qanday usılları bar?
11. 
Bahanı qa’liplestiriwshi ha’m og’an ta’sir etiwshi qanday faktorlardı 
12. 
bilesiz?
Bahanın’ qanday tu’rlerin bilesiz?
13. 
Firmanın’ baha siyasatı degenimiz ne?
14. 

---

82
7-tema. Ka’RxanalaRdın’ bahalı qag’azlaR bazaRı 
ha’m olaRdın’ bİRjalaRda qatnaSıWı
1. Birjalar ha’m olardın’ xızmet ko’rsetiw mexanizmi
2. Tovar birjası
3. Fond birjası ha’m bahalı qag’azlar menen o’tkiziletug’ın operatsiyalar
4. Valyuta birjası
1. birjalar ha’m olardın’ xızmet ko’rsetiw mexanizmi
Birja so’zinin’ so’zliktegi ma’nisi latınsha «bursa» ha’m nemisshe 
«borse» so’zlerinen alıng’an bolıp «shıjlan» degendi an’latadı. Birjanın’ 
ju’zege keliwi XV a’sir baslarında Gollandiyanın’ Bryugge qalashasında 
Van Der Burse degen du’ka’nshının’ u’yinin’ aldında u’zliksiz ra’wishte 
ha’r tu’rli ma’mleketlerden sawdagerler jıyılıp o’z ara informatsiya, tovar 
almaslay baslaydı. Du’ka’nshının’ u’yinin’ aldında asıwlı turg’an gerbi 
aldında u’sh shıjlan «borsen» su’wreti sa’wlelengen bolıp sonnan birja 
ataması kelip shıqqan.
Du’nyadag’ı da’slepki birja 1531-jılı Antverpende (Belgiya) sho’lkem-
lestirilgen. 1566-jılı Londonda korol birjası ju’zege keldi. 1703-jılı Petr I 
Peterburgta Rossiya birjasın du’zedi.
En’ da’slep birjalar tek tovar bar bolg’an sha`rayatta sawda-satıqtı 
a’melge asıratug’ın u’lken ko’tere sawda bazarlarınan ibarat bolg’an.
Olar tu’rli sanaat ha’m awıl xojalıg’ı o’nimlerinin’ saqlaytug’ın orındı 
esleter edi, satıwshılar, qarıydarlar, da’lda’lshı a’ne sol o’nimler tiykarında 
is ju’rgizedi. Tovar a’melde bar bolmag’an sha`rayatta birja pitimlerin 
alg’ashqı ret 1608-jılı Amsterdam (Gollandiya) birjasında a’melge asırılg’an.
Ha’zirgi birjalar bazar xojalıg’ının’ subekti sıpatında payda alıwg’a 
bag’darlang’an xızmet penen shug’ıllanıwshı erkin ka’rxanalar bolıp 
esaplanadı. Ha’zir, birja degende, ko’tere bazar xızmetinin’ og’ada 
rawajlang’an forması tu’siniledi. Birjada sawda-satıq tovardı jetkizip beriw 
sha’rtnaması tiykarında a’melge asırıladı. A’dette, birja du’ziwshilerdin’ 
qarjıları esabınan aktsionerlik ja’miyeti formasında sho’lkemlestiriledi. 
Basqalar onda birja operatsiyaların alıp barıw ushın to’lem to’lep 
birjadan «orın» satıp alıp ag’za bolıwı mu’mkin. Sonday -aq, sawda da 
qatnaspaqshı bolg’anlar belgilengen mug’darda pul to’lep kiriwi mu’mkin 
boladı.
O’zbekstanda birjalardı sho’lkemlestiriw ha’m olardın’ xızmeti 1992-
jıl 2-iyulda qabıl etilgen «Birjalar ha’m birja xızmeti haqqında» g’ı nızam 

---

83
tiykarında a’melge asırıladı. «Birjanın’ joqarg’ı organı – onın’ ag’zaları, 
ulıwma jıynalısı esaplanıp, birja komitetleri ken’esi onın’ atqarıw komiteti» 
esaplanadı. Birjalardın’ to’mendegi ko’rinisleri bar:
tovar birjası;
–
fond birjası;
–
valyuta birjaları.
–
Birjadag’ı sawdanın’ tiykarg’ı o’zgesheligi ha’m printsipleri to’men-
degilerden ibarat:
1. Tovarlar birjada sawda dizimine kirgen ha’m sawda waqtında naq 
alıp ketilmegeni ushın basqasına almastırıw an’sat.
2. Birjag’a tovarlar standartlıg’ına qaray tan’lap qoyılg’anlıg’ı ushın, 
pitimlerdi tovardı ko’zden keshirmey aq du’ziw mu’mkin boladı.
3. Erkin bazardan ayırmashılıg’ı birjadag’ı sawda qatan’ ta’rtip ha’m 
sha’rtler astında a’melge asırıladı. Sebebi a’meldegi ta’rtip qag’ıydanın’ 
ha’r qanday buzılıwı basqa qatnasıwshılarg’a zıyan keltiriwi mu’mkin.
4. Birjada ra’smiy belgilengen kotirovkalar qollanıladı, yag’nıy birja 
dep ku’nine kotirovkalaw komissiyası ta’repinen ha’r qaysı tovar ushın 
birden-bir baha esaplap shıg’ıp tarqatıladı.