O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

3. fond birjası ha’m bahalı qag’azlar menen
o’tkiziletug’ın operatsiyalar
Fond birjası – bul bahalı qag’azlar, yag’nıy, aktsiya, obligatsiya, veksel, 
sertifikat, g’a’ziyne minnetlemeleri, finanslıq fyushersler, optsionlar, 
varrantlar menen sawda qılıw ushın sho’lkemlestirilgen turaqlı tu’rde 
xızmet ju’ritiwshi bazar.
Fond birjasının’ tiykarg’ı wazıypası bahalı qag’azlardı satıw arqalı 
waqtınsha bos turg’an qarjılardı ekonomikag’a tartıw ha’m usı qarjılardı 
tarawlar, kompaniyalar arasında ag’ıp o’tiwin ta’miyinlewden ibarat.

---

85
Bahalı qag’az – bul onı satıp alg’an iyesine, aylanısqa shıg’arıp satqan 
ka’rxanadan da’ramat alıw huquqın beriwshi pul qunına iye bolg’an hu’jjet. 
Barlıq bahalı qag’azlar eki tu’rge bo’linedi:
aktsionerlik;
• 
qarızdarlıq.
• 
Aktsionerlik bahalı qag’azdın’ tiykarg’ı forması – aktsiya bolıp, onı 
satıp alg’an adamg’a, satqan ka’rxana mu’lkinin’ sonsha u’lesine iye, 
sheriklik huquqın beredi. Aktsiyanı satıp alg’an adamnın’, alatug’ın 
da’ramatın – dividend dep ataydı. Aktsiyalar bir neshe tu’rlerge bo’linedi. 
Ma’selen, aylanıs ha’reketine qaray bir adamg’a tiyisli bolg’an yaki erkin 
aylanısta bolıwshı aktsiyalar. İyesine tiyisli aktsiyalardı bir adamnan 
basqası satıp alıwı mu’mkin emes, onı iyesi satpaqshı bolsa, sol 
aktsionerlik ja’miyettin’ qararına muwapıq basqa adamg’a ra’smiy tu’rde 
atın jazıp dizimnen o’tkiziledi. Erkin aylanısta bolıwshı aktsiyalar, bahalı 
qag’azlar bazarında erkin satılıp qoldan qolg’a o’tip ju’riwi mu’mkin.
Da’ramatlardan dividend alıw formasına qaray aktsiyalar a’piwayı 
ha’m jen’illetilgen bolıwı mu’mkin. A’piwayı aktsiyalardın’ dividend 
mug’darı ka’rxananın’ da’ramatının’ mug’darına qaray o’zgerip turadı. 
Dividend mug’darın esaplaw to’mendegishe a’melge asırıladı: ka’rxana 
alg’an paydasınan da’slep ma’mleketke salıqlar to’leydi, kredit protsentlerın 
to’leydi, basqarıwg’a sıylıq pulı ajıratıladı, xojalıqtın’ rawajlanıwı ushın 
qarjı ajratıladı, keyin qalg’an qun shıg’arılg’an aktsiya sanına bo’listiriledi.
Jen’illetilgen aktsiyalarg’a bolsa dividend mug’darı ka’rxana 
xızmetinin’ na’tiyjesine qaramastan o’zgermes qılıp qoyıladı. Sonday-
aq, aktsiyalar ka’rxananı basqarıwda bir yaki bir neshe dawısqa iye bolıp 
qatnasıw ha’m hesh qanday dawısqa iye bolıw huquqın bermeytug’ın 
bolıwı mu’mkin.
Aktsionerlik ja’miyetlerdin’ ashıq tu’rdegi yaki jabıq tu’rdegi forması 
boladı. Ashıq tu’rdegi ja’miyetlerdin’ aktsiyaları ka’rxanadan da basqa 
jerde satılıwı mu’mkin bolsa, jabıq tu’rdegi aktsiya tek sol ja’ma’a’ttin’ 
islewshilerine satıladı. Bahalı qag’azlardın’ qarızdarlıq tu’ri onı satıp alg’an 
iyesine belgilengen anıq bir qun yaki protsent mug’darında o’zlestiriw 
huquqın beredi. Lekin ka’rxana mu’lkine sherikshilik huquqın bermeydi. 
Bular veksel, sertifikat, obligatsiya ha’m g’a’ziyne minnetlemeleri.
Veksel – belgili mug’dardag’ı qarızdı belgilengen mu’ddette qatan’ 
to’lew minnetlemesi ju’klengen nızamg’a muwapıq tu’rde ra’smiylestirilgen 
qarızdarlıq tilxatı sıpatındag’ı bahalı qag’az. Vekseldi awır finanslıq 
ha’m ekonomikalıq pitimdi u’lken payda alıwdı maqset qılg’an ka’rxana 

---

86
ha’m kompaniyalar aylanısqa shıg’aradı. Veksel esabınan tovar beriw, 
vekseldi satıp alıw, qa’wip-qa’ter menen baylanıslı, sebebi onı shıg’arg’an 
ka’rxana bankrotqa ushırap jabılatug’ın bolsa to’lew aqırg’ı na’wbette 
boladı. Vekseldin’ a’piwayı ha’m o’tkizbe formaları boladı. A’piwayı 
veksel – qarızdar ta’repinen toltırıladı. O’tkizbe vekselde qarız beriwshinin’ 
qarızdı qashan ha’m kimge qaytarıw haqqındag’ı jazba buyrıg’ı boladı. 
O’tkizbe veksel tratta dep atalıp xalıq aralıq sırtqı sawda da ken’ 
tarqalg’an.
Obligatsiya – bul da qarızdarlıq minnetlemelerin bildiriwshi bahalı 
qag’az bolıp, onı ma’mleket (zayomı) ha’m iri kompaniyalar belgili 
mu’ddetde (qısqa – 10 jılg’a shekem, uzaq – 10 jıldan artıq) qarızdı ja’ne 
u’stine ssuda protsentı menen qaytarıw sha’rti menen shıg’arıp satadı.
Sertifikat – bul gu’walıq bolıp, fond birjalarında tiykarınan amanat 
jamg’arma sertifikatı satıw obekti boladı. Onı da ma’mleket, bank, 
kompaniyalar belgili mu’ddette puldı ja’ne u’stine protsent penen qaytarıw 
sha’rti menen beredi. Sertifikattın’ erkin aylanısta bolıwshı, yag’nıy, 
qoldan-qolg’a o’tiwshi ha’m alg’an adam atına ra’smiylestirilgen tu’rleri 
boladı.
G’a’ziyne minnetlemeleri bolg’an – finanslıq fyushers, optsion, 
varrantlar ekinshi da`rejeli bahalı qag’azlar esaplanıp, bahalı qag’azlardı 
satıwshı ha’m qarıydarları arasında du’zilgen sha’rtnama. Finanslıq 
fyushers, ma’selen, iyesine aktsiya yaki valyutanı keleshekte da’slepki 
bahasında alıw huquqın berse, aktsiya iyesi sha’rtnamag’a muwapıq bahalı 
qag’azlardı satıp alıw huquqına iye, lekin, ma’jbu’riy emes, varrant bolsa 
iyesine bahalı qag’azda jen’illetilgen ra’wishte alıw huquqın beredi.
Fond birjası sawda operatsiyaları mexanizmin ko’riwden aldın finans 
bazarı ham onın’ quramı haqqında tu’sinikke iye bolıwı lazım. Sebebi 
fond birjası finans bazarının’ bir bo’legi bolıp og’an ja’ne bankler, valyuta 
birjası, investitsiya, ssuda kapital bazarları kiredi.
Finans bazarı birinshi da`rejeli ha’m ekinshi da`rejeli ko’rinislerge 
bo’linedi. Birinshi da`rejeli sawda da jan’a shıg’arılg’an bahalı qag’azlar 
sawda qılınadı. Ekinshi da`rejeli bazar da’slep shıg’arıp satılg’an bahalı 
qag’azlardın’ qayta sawdasınan ibarat boladı. Ekinshi da`rejeli bazar 2 
bo’limnen: birja arqalı ha’m birjadan sırttag’ı sawdadan ibarat boladı.
Fond birjalarında bahalı qag’azlardı (a’dette aktsiyalardı) alıw yaki 
almay turıwdın’ tiykarg’ı ko’rsetkishi bolıp birja indeksleri xızmet 
qıladı. Du’nyadag’ı iri birjalardın’ ha’mmesinde jetekshi kompaniyalar 
aktsiyalarının’ kursı dinamikasın ko’rsetiwshi indeksler shıg’arıp 

---

87
dag’azalap barıladı. Bulardın’ en’ dan’qı shıqqanı Nyu-York fond 
birjasındag’ı Dou-Jons indeksi bolıp, AQSh tag’ı 30 en’ iri sanaat 
korporatsiyalarının’ aktsiyasının’ birjadag’ı kursı menen belgilenedi.