O xoshimov, S. Saidaxmedov

I bob. ELEKTR YURITMA MEXANIKASI

1. 
   ELEKTR YURITMA MEXANIK QISMINING DINAMIK MODELI, FUNKSIONAL
   

SXEMASI VA ASOSIY ELEMENTLARI

Elektr yuritmaning mexanik qismini «qattiq» mashinaning dinamik modeli sifatida qarash mumkin. Bunda modelning ham- ma zvenolari harakat jarayonida sezilmaydigan darajada ezil- ganligi bois, bu ezilishni hisobga olmasa ham bo‘ladi; kinematik juftliklar lyuft va oraliqlarga ega emas, ya’ni ularning harakatini aniqlaydigan golanom bog‘1anish tenglamalari ideal holatga mos keladi.
Mexanikada golanom bog‘lanish1ar deb elementlar tezliklari nisbatlari berilganda ularning tenglamalari elementlar harakati orasidagi nisbatlami ko‘rsatadigan bog‘1anishlarga aytiladi. Bu holda bog‘1anish tenglamalari integrallanadi.
Bu yerda individual yuritma ko‘rib chiqilayotgan bo‘lganIigi uchun bunday bikr mashinaning dinamit modeli bitta erkinlik darajasiga ega bo‘ladi. Yuritmaning mexanik qismida real kine- matik bog‘lanish1ar va juftliklaming deformatsiyasi hamda turli titrashlarga va umumiy tebranishlarga sabab bo‘ladigan potensial energiyaning taqsimlanishi yuz beradi. Bu tebranishlar ayrim zvenolarda qo‘shimcha dinamik yuk amalarga olib keladi va ijrochi mexanizmning aniq ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi.
Elektr yuritma mexanik qismining funksional sxemasini o‘rganish, bikr mashinaning dinamik modeli kinematikasini aniq- lashga va ayrim elementlari hamda bog‘lanishlari parametrlarini aniqlashga yordam beradi.
Masalan, 1.1-sxemada dvigatel M energiyani elektromexanik o‘zgartgichi bo‘la turib, o‘zining bikr qo‘zg‘aluvchi mexanik qismlari, ya’ni, aylanuvchi yakorga (o‘zgarmas tok mashinalari uchun) yoki rotorga (o‘zgaruvchan tok mashinalari uchun) ega. Bu element inersiya momenti J„ burchak tezlik m va elektr-
magnit moment Mz bilan tavsiflanadi. Aylanmas harakatdagi ijrochi mexanizmning qo‘zg‘aluvchan bikrlikka ega bo‘1gan ish organi IO inersiya momenti J „ burchak tezlik m„ va moment M„ bilan tavsiflanadi.

î.?-rasm. Elektr yuritma mexanik qismining funksional sxemasi:

M - dvigatel, UM va UM› - ulanish muftalari; t/Q — uzatish qurilmasi (reduktor); ZÖ — ijrochi mexarıizmning ish organi.

Ilgarilama harakatda ish organ M massa, v chiziqli tezlik va F

kuch bilan tavsiflanadi.
Uzatish qurilmalari (UQ) o‘zining konstruktiv va funksional tuzilishi bo‘yicha turlicha bo‘ladi (1.2- rasm).
Reduktor (1.2- rasm, a) harakatni dan _ruhu ga uzatayot- ganda burchak tezligini o‘zgartiradi. Reduktorning har b1r ele- menti o‘zining burchak tezligi mt—mq, ularga moe bo‘lgan iner- siya momenti J , Jq hamda ayrim uzatish pog‘ona1ardagi uzatish nisbati bilan tavsiflanadi, masalan,
j — ı:m_r /‹:n , (1.1)
bu yerda: _>kir — iTlOS ravishda, yetakchi va yetaklanadigan
o‘qlarning burchak tezliklari.
Tishli-reyka uzatkich (1.2- rasm, 6) m burchak tezJik bilan aylanayotgan tishli g‘ildirakning aylanma harakatini reykaning chiziqli tezlik v ga teng bo‘lgan chiziqli harakatiga aylantirib beradi. Bu holda uzatish nisbati

Xuddi shu formula yordamida yuk ko‘tarish qurilmasining (1.2-rasm, e) uzatish nisbati aniqlanadi.

Krivoship-shatun mexanizmi (1.2-rasm, d) o‘zgarmas burchak tezlik m bilan aylanayotgan krivoshipning aylanma harakatini polzunning K(ı2 o‘zgaruvchan chiziqli ilgarilama-qaytma — aylantirib beradi.
a)
‘eh ğ




1.2-rasm. Uzatish qurilma turlari:
a — reduktor; b - tishli-reykali uzatma; d - krivoship-shatunli mexanizm; e — yuk ko‘tarish barabani;/— vint-tebranma gayka uzatmasi.

Zamonaviy dastgoh yuritmalarida ko‘pincha «vint-tebranish gaykasi» uzatish qurilmalaridan (1.2- rasm,jf) foydalaniladi. Odat- da, zoldirli gayka 7 siljiyotgan uzel 2 ga qattiq mahkamlangan va

3 vint aylanishi natijasida uzel 2 uning bo‘ylamasi bo‘yicha siljiydi. Bunday UQ yuqori aniqlikka ega bo‘lib, ijrochi mexa- nizmni 2,0—2,5 m ga siljitadi. Katta chiziqli siljitish uchun tishli- reyka uzatkichi qo‘llaniladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan uzatkichlardan tashqari UQ ning to‘l- qinli uzatkichlar, planetar reduktorlar, tasmali uzatkichlar va boshqa turlari qo‘llaniladi.
Chegaralashlar olib tashlangandagi, ya’ni kinematik juftlik- larda lyuft (liqillash) lar va oraliqlar mavjud; kinematik juft-
liklarning bir-biriga nisbatan o‘zaro surilish imkoni bo‘lib natijada sirpanish paydo bo‘1adi; kinematik zanjiming ayrim elementlari qayishqoqlikka ega (CMI) bo‘ladigan yuritmaning kinematik za- njirini xuddi «qayishqoq» mashina kabi ko‘rib chiqamiz.
Lyuftni murakkab burchak va tezlik tavsiflarga ega bo‘Igan ko‘p belgili element ko‘rinishida keltirish mumkin. Bu element- ning statik rejimlarida o‘zini tutishini korib chiqamiz. (1.3-rasm). Agarda boshlang‘ich nuqta 0 koordinata boshida tanlangan bo‘lsa va CM2 muftasining yetaklovchi qismining zavodka burchagi p, musbat yonal’ishida o‘zgarsa, u holda muftaning yetaklovchi qismi qo‘zg‘almas bo‘lib qoladi va to 9, ning qiymati p, ra erish- maguncha p qiymati nolga teng bo‘ladi. Shundan so‘ng esa o‘zgarmas uzatish koeffitsiyenti K bilan birgalikda o‘zgarish A‹pq = ^KAQj = K(Qj — 9, ) yuz beradi. Bunday harakat p ₃ va q koordinatalarining har qanday qiymatigacha davom etishi mum- kin. 1-4.a rasmda koordinatalar 1 va 2 nuqtalar bilan belgilangan. Bundan keyin koordinatalarning o‘zgarishi har qanday yopiq sikl bo‘yicha amalga oshishi mumkin, masalan 1 — 1'- l"-1"'-l yoki 2
- 2'-2"-2"'- 2, yoki l-1'-2 — 2"- 1. Zavodka burchagi v,(t) ning davriy o‘zgarishlarida harakatning boshqa variantlari ham bo‘lishi mumkin.
1.3-rasm. Kinematik juftliklar elementlarining mexanik lyuftini uning holatiga (a) va tezligiga (b) bog‘liqligi.
Lyuftning tezlik tavsiflari 1.3-rasmda tasvirlangan.
^{Ulaming ko‘rinishi turli} '^{1' = f(Q„ A}v„) ^{nochiziqliklaming} qiymati bilan aniqlanadi. Burchak tavsiflarining 2"'-2 va 2'-2“ (I.3-rasm) kabi qiyalik uchastkalariga yalpi to‘g‘ri chiziqqa ega bo‘lgan tezlik tavsiflari mos keladi, (1.3-rasm) burchak tavsifining gorizonta[ uchastkalariga esa punktir chiziq mos keladi.
Lyuftning matematik modeli 1.4-rasmdagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.




I.4-rasm. Lyuft matematik modelining funktsional sxemasi.

Bu yerda hisoblash qurilmasi (XQ) A9„ 4 0 da tutashadigan nochiziq element H3 (kalitning) ish rejimini aniqlaydigan A9 —r d9„ qiymatini hisoblaydi.

Sxemaning qayishqoq elementlari (l.5-rasm) — CMl muftasi va o‘qlar qayishqoq kuchlar (momentlar) va qarshilik kuchlari (momentlari) bilan xarakterlanadi.








1.5-rasm. CMI muflasida qayishqoqligi va CM2 muftasida lyuft mavjud bo‘lgan elektr yuritma mexanik qismining funksional sxemasi.

Ko‘p uchraydigan qayishqoq elementlari ko‘rib chiqamiz.