O xoshimov, S. Saidaxmedov

QARSHILIK MOMENTLARI, INERSIYA MASSALARI, QAYISïlQOQ MOMENTLAR VA DISSIPATIV KUCHLAR MOMENTINI

BITTA O‘QQA KELTIRISH

Momentlar va qarshilik kuchlarini keltirish. Zamonaviy elektr yuritmaning rivojlanish tendensiyasi ma’lum darajada reduktorsiz tizimlardan foydalanishga bog‘liq. Bu elektromexanik tizim kinematikasini soddalashtiradi va elektrlashtirilgan agregat ishonchliligini oshiradi.

^{Barcha tadqiqot va hisoblarda} oda ^{tda elektr yuritmaning} umumlashtirilgan matematik modelidan foydalaniladi. Bunday masalalami yechishda kerak bo‘ladigan ^lmktr yuritma mexanik qismining dinamik modelini tuzishning ^sc›siy prinsiplari 1.1 da keltirilgan. Bunday modellar keltirilgarx tiZimdan ^foydalanish asosida tuziladi.
^{Agar elektr yuritmaning mexanik} qis^{mi bikrlikka ega bo‘lgan} mexanik zvenolardan tashkil topgan bo‘lp ^a, u holda elektr dviga-
^{tel, uzatish qurilmasi va ish} mexanizM ^{İrıing soddalashtirilg}an ^{modeli dvigatel o‘qining aylanish tezl} ‹^{gi bilan aylanayotgan} yakka keltirilgan mexanik tizim yoki isL ^lTl£tShinasining ijrochi elementi bilan almashtirilishi mumkin. keltirilgan tizimni olish uchun harakatlantiruvchi momentlar, qarshilik momentlari va ^{inersiya massalari shunday ravishda} qay ^{ta hİSOblan}is^{hi kerakki,} birlamchi tizimning kinematik va dinam^{ik xus}usiyatlari saqlanib ^{qolsin. Bunda ikkita holatni ko‘rish} mum^{J irı: bir turdagi harakatni tezligining qiymati boshqacha bo‘lgan} sh^{xin ga o‘xshash harakatga keltirish; bir turdagi harakatni boshqa} tu^{rdagi harakatga keltirish} (masalan, aylanma harakatni chiziqli _hara^{ka tga} keltirish).
Tizimni keltirish jarayoni eng avval momentlarni (kuchlarni)
^{keltirishni ko‘zda tutadi. Bunda masala ni soddalâshtiris} h ^maq- sadida uzatish mexanizmidagi quvvat _isroflarini hisobga olmay- miz. U holda kinetik energiyani _saq lan^ish qonuniga asosan dvigatel va ish mashinasining ijrochi _orQ£tf l^{İ O‘}qlaridagi quvvat- laming tengligini quyidagicha yozamiz:
Cq Q ' Mfff fff •
bu yerda: M - dvigatel o‘qiga keltirilga ^{n Stâtik moment; Hp — mexanizm o‘qidagi statik qarshilik} mome ^{nti; m» va mp, — dvigatel} va mexanizm o’qlarining burchak tezligi.
Bundan quyidagini olamiz:

M — Mp{‹np /
bu yerda:y — uzatish qurilmasining uzatish ^soni.
(1.12)

Uzatish qurilmasida bir nechta y, _..., Jfl UZ tish soniga ega bo‘lgan uzatishlar bo‘lganda


(1.13)

Ilgarilanma harakatda
Agar ish organi ilgarilama harakatda, dvigatel esa aylanma harakatda bo‘lsa, u holda elektr yuritma elementlarining ilgari- lama va aylanma harakatlar quvvatlarining tengligidan kelib chiqqan holda
Mi — Fp v fi mt), (1.14)
bu yerda: vq — ish organi siljishining tezligi, m•s*'; m - dvigatel o‘qining burchak tezligi, rad•s '
Yuqoridagilarga o‘xshash holda elektromexanik tizimning har qanday o‘qiga moment va kuchlarni keltirish formulasini olish mumkin.
Inersiya massalarini keltirish. Og‘irlik markazidan o‘tadi- gan o‘qqa nisbatan bir necha mi yig‘ilgan massalarga ega bo‘lgan mexanik tizimning inersiya momenti deb quyidagiga aytiladi:
bu yerda: r, — massa m, ning og‘irlik markazidan aylanish o‘qi- gacha bo‘lgan eng yaqin masofa.
Amalda bitta jismning inersiya momenti quyidagi formula orqali hisoblanadi
J • P Z =ı = •P’. ( .ı6)
bu yerda: m — jism massasi; p — inersiya radiusi. (1.15) va (1.16) formulalami bir-biriga tenglashtirib p ni aniqlash mumkin.


1.9-ı-axm. Elektr yuritmaning kinematik sxemasi.

Inersiya momentini aniqlash uchun keltirilgan va dastlabki (keltirishgacha bo‘lgan) mexanik tizimlarning kinetik energiyala- rining tengligidan foydalanamiz. Masalan, 1.8- rasmda keltirilgan elektr yuritma sxemasi uchun quyidagini olamiz:
2 2 2 2
bu yerda: J; — tizimning o‘qiga keltirilgan inersiya momenti; ^Jb, J ..H„ — dastlabki mexanik tizim qismlarining mos o‘qlardagi inersiya momenti; m„ mt, m, ... cı„ — dvigatel o‘qi, uzatish qurilmasi va mexanizmning burchak tezliklari.

Bundan

• 
  2
  

.2
^J, +... +
2

(1. 18)

bu yerda: y ... J„, Jp — dvigatel, uzatish qurilmasining ayrim aylanuvchi zvenolari va ijrochi mexanizm o‘qlari orasidagi uzatish nisbati.
Hisoblash ishlarini soddalashtirish uchun quyidagi tenglikdan foydalanamiz:
(1.19)

bu yerda: koeffıtsiyent ö nafaqat dvigatel o‘qidayi qo‘shimcha inersiyalarni, balki uzatish qurilmasidagi inersiya momentlarini ham hisobga oladi. Odatda ö = 1,1 dan 1,3 gacha deb qabul qilinadi. Ba’zan inersiya momenti Jo‘miga siltash momenti GD 2 dan foydalaniladi:

GD ² — m (2p)’ — 4J,
bu yerda: G — mı ta aylanuvchi qismlar massasi.
Ilgarilama harakatdagi massalarni harakatga keltirishni kine- tik energiyalaming tengligi asosida bajaramiz. (1.10- rasm)
_zı /2= J m²z /2 + mu²/2,
bu yerda: J - dvigatel rotorining va yuk ko‘taruvchi qurilma barabanining inersiya momenti; m — dvigatel o‘qining burchak tezligi; m — siljiyotgan yuk G ning massasi; u — yukning chiziqli tezligi.

bu yerda: — massa m ning inersiyasini aylanma harakatga keltirishni tavsiflovchi ekvivalent inersiya momenti.