O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Dukkakli don ekinlarini maysasiga qarab aniqlash. 
D ukkakli don 
ekinlarining yerga ekilgan urug‘i tegishli sharoitda (namlik, issiqlik 
mavjud bo'lganda) m iib -chiqa boshlaydi. A w al w ring ildizchasi o ‘sa 
boshlaydi'va urug‘ pardasini yorib chiqadi, so‘ngra tuproqqa chuqur 
kirib borib, ildiz otadi. Ildizcha o ‘sishi bilan bir vaqtda poyacha ham 
bo‘yiga uzayib boradi, dukkakli ekinlarning har xil turida poyacha har 
xil uzayadi (22-rasm).
15-jadval
Dukkakli don ekinlari urug‘ining bir-biridan farq qiladigan 
eng muhim belgilari
U rug‘i
U rug‘ kertigi (kindigi)
0 ‘sim­
lik
tu ri
Yi- 
rik 
' : mav- 
' dali- 
gi, mm
Shakli
Rangi
Shakli
Rangi
Joy­
lashgan
o'rni
Ekma
k o ‘k
n o ‘xat
Pissum
sativum
L.
4-9
Sharsi- 
mon, 
silliq 
yoki bu- 
rishgan
Oq,
sariq,
pushti,
yashil
oval
Oq
yoki
qora
Dala 
ko‘k n o ‘-
4-7
Yuma­
loq
Kul-
rang,
-//-
jigar
rang

---

xati (pe-
lyushka)
Pissum
arvense
L.
burchak- 
li, yuma- 
loq, bir 
oz bur- 
chakli, 
ko‘pincha 
botiq 
joyla- 
ri bor
qo‘ng‘ir,
qora,
ko'pin-
cha
naqshli
yoki
qora
Mayda 
urug‘li 
yasmiq 
Ervum 
Lens L.
3-5
Yuma- 
loq, si- 
qiq, chet- 
lari
yumaloq-
lashgan
Yashil,
sariq-
jigar-
rang,
deyarli
qoraga-
cha, sariq
naqshi
bor
Chiziq­
simon
U rug‘
rangi
bilan
bir
xil
yoki
och
rangda
U rug‘
qirra-
sida
Ekma 
vika 
Vicia 
sativa L.
4,5-5
Sharsi- 
mon, 
ba’zan 
tuxumsi­
mon cho‘- 
ziq, bir 
oz siqiq
Sariq-
jigar
rangdan
qoraga-
cha, ko‘-
pincha
naqshi
bor
Ingich-
ka,
deyarli
chiziq­
simon,
doni
aylana
sining
1/5-1/6
qismi-
gacha
Och
rangda
U rug‘
cho'ziq
tomo-
nining
qirrasi
bo‘ylab
Sertuk
vika
Vicia
villosa
Roth.
3-4
Sharsi-
mon
Qora
naqsh-
siz
tuxum­
simon
cho‘ziq,
doni
aylana-
sining
1/7-1/8
qismi-
gacha
Qora

---

Jayda-
8,5-
Burchak-
Oq,
Tuxum­
U rug‘
Tum-
ri no‘-
12
li yuma-
sariq,
simon,
rangi
shuqcha-
xat
7-9
loq,
jigar­
kalta
bilan
sidan
Cicer
yumaloq
rang
bir
past-
arieti-
turtib
qora
xil
roqda
num L.
chiqib 
turadi­
gan tum- 
shuqchasi 
bor
Ekma
9-14
N o to ‘g‘ri
Oq, goho
Tuxum­
U rug‘
burchoq
4-6
3-4 bur-
kulrang,
simon
rangi
Lat-
chakli,
jigar­
cho‘ziq
bilan
huris
ponasi-
rang
bir
sativus
mon
yoki
xil,
L.
ola
b a ’zan
qora
ho-
shiyasi
bor
Oddiy
8-15
Sharsi-
har
oval,
«
loviya
mon,
xil
bir uchi
Pha-
elips-
bir
q o ‘sha-
seolus
simon
tusli
loq
vulga­
naysi­
ola
xalaza
ris L.
mon
yassi
d o ‘m- 
boqcha- 
si bor
Lima
12-24
Sharsi-
Oq,
«
_
«
loviyasi
mon,
bir
Phase-
buyrak-
tusli
olus lu-
simon,
va
nautus
oysimon,
ola
L.
radial 
joylash­
gan egat- 
lari bor
O 'tkir
8-10
Yassi,
oq,
«
_
«
bargli
elips-
sariq,

---

loviya
(tepari)
Phase-
olus
acuti-
folius
Aza
gray
simon
och
yashil,
jigar
rang,
shu’la-
simon
yo‘lla-
ri bor
K o ‘p
gulli
loviya
Phase-
olus
multo-
florus L.
17-23
Oq yoki 
ola
«
«
M osh
Phase-
olus
aurens
piper
3-5
Yuma-
loq-nay-
simon
Sariq,
yashil,
qora,
goho
xol-xol
«
«
Mahal- 
liy lo­
viya (si- 
gir bur- 
chog‘i) 
Vigna 
sinensis 
Endl
6-15
Oval,
buyrak-
simon,
naysi-
mon,
yumaloq,
silliq
yoki bu-
rishgan
Oq,
qizil,
jigar-
rang,
qora
Oval
U rug‘
rangi
bilan
bir
xil
yoki
qora-
roq
U rug‘-
ning
uzun
tomo-
nida
Soya
Glicina
hispida
Maxim
6-13
Sharsi-
mon,
oval,
cho'ziq,
buyrak-
simon-
gacha
Sariq,
yashil,
jigar-
rang,
qora,
bir
tusli ola
Cho'ziq-
oval,
xalaza
d o ‘m-
boqcha-
lari
yo‘q
Och
rang­
li,
jigar-
rang
va
qora
U rug‘
uzun
tomo-
nining
chetida

---

22-rasm. 
Dukkakli o‘simliklaming maysasi.
I-uch qo'shaloq bargli maysa (oddiy loviya); 2-panjasimon bargli maysa (lyupin);
3-patsimpn bargli maysa (nut)
Barglari uch qo‘shaloq (uchtali) bo‘ladigan dukkakli don o ‘simliklari 
(loviya, soya, mosh, vigna)ning poyachasi urug'palla ostki qismining 
uzayishi tufayli о ‘sib boradi. Bu ostki poya (gipokotil) rostlanib, tuproq 
yuziga chiqadi. U bilan' birga poyachaga tutashgan urug‘pallalar ham 
tup roq yuziga chiqib, u ru g‘ p o ‘stidan ajraladi va tezda k o ‘karib, 
assimilatsiyada ishtirok etadi.
Bular soxta barglar deb ataladigan dastlabki barglar hisoblanadi. Shu 
guruhga kiradigan dukkakli ekinlardan faqat k o ‘p gulli loviyaning 
u ru g ‘palla barglari tuproqda qoladi. B a’zan u ru g ‘palla tuproqning 
o ‘zidayoq urug‘ po‘stidan ajraladi.
Maysalarda keyinchalik urug‘pallalar orasida joylashgan kurtakdan 
o ‘simlikning ikkita chin bargi chiqadi.
Barglari uch qo‘shaloq (uchtali) bo‘ladigan dukkakli don ekinlarining 
dastlabki chin barglari oddiy barglar jumlasiga kiradi. Keyinchalik 
o ‘simliklarda uch qo‘shaloq chin barglar paydo boiadi.
Barglari patsim on b o ‘ladigan dukkakli don ekinlarining maysasi 
boshqacha o ‘sadi. Ularning urug‘i unib chiqayotganda ildizchasi urug‘ 
p o ‘stini yorib, tuproqqa kiradi. Lekin urug‘lar yer betiga k o ‘tarilib 
chiqmasdan, tuproqda qolaveradi. Tashqariga dastlabki chin barglar 
chiqadi, ular xususiyatlariga ko‘ra shu turga xos tipik barglardan farq 
qilmaydi, biroq yaproqchalarining soni kamroq bo‘ladi.
Dukkakli ekinlaming ayrim turlari dastlabki chin barglarning tavsifli 
xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi.

---

23-rasm. 
Dukkakli don ekinlari barglari 
1-no 'xat; 2-soya; 3-ko ‘p yillik lyupin
Dukkakli don ekinlarining bargiga qarab aniqlash. 
Barcha dukkakli 
don ekinlarining bargi murakkab barg boiib, barg bandi, bargchalardan, 
b a ’zi dukkaklilarda esa jingalaklardan iborat b o ia d i. 0 ‘zbekistonda 
ekiladigan dukkakli don ekinlari bargining tuzilishi, yirik-maydaligi va 
shakliga qarab ikki guruhga: a) patsimon bargli dukkaklilar, b) uch 
qo‘shaloq (ustali) bargli dukkaklilarga bo iin ad i (23-rasm).
Patsimon barglar faqat juft b o iak ch alar b o iad ig an juft patsimon 
va uchida toq boiakchasi bor toq patsimon boiadi.
Ba’zi dukkaklilarning juft patsimon barglari yirik-mayda bo igan va 
har xil darajada shoxlangan jingalaklar bilan tugaydi. 0 ‘simlik shu 
jingalaklari yordamida tayanchga o ‘ralib oladi (masalan, ko‘k no‘xat).
Uch q o ‘shaloq (uchtali) barglar yirik-maydaligi va shakli har xil 
boiadigan uch mustaqil yaproqchadan tashkil topgan.
Dukkakli don ekinlarining bargi tuksiz yoki tuk bilan qalin-siyrak qoplangan 
boiadi. Bargining asosida yonbargchalar deb ataladigan mayda bargchalar 
joylashgan. Yonbargchalaming shakli, yirik-maydaligi har xil boiadi.
Dukkakli don ekinlarini gullab turgan o‘simliklariga qarab aniqlash. 
Dukkakli 
don ekinlarining ko‘pchilik turida gullar barg qoitiqlarida yakka-yakka, 
bittadan, ikkitadan b o iib joylashadi. Masalan, sertuk vika singari ba’zi 
dukkakli don ekinlaridagi gullar shingil ko‘rinishidagi zich to‘pgul hosil qiladi.
Kapalakgul tipidagi gullar ikki jinsli b o iad i. Beshta gultojibargdan 
tashkil topgan gultoj bor. Y uqori eng yirik gultojibarg yelkan, yon 
tomondagi ikkita kichikrogi qanotcha va pastki cheti bilan bir-biriga

---

tutashib o ‘sgan ikkita pastkisi qayiqcha deb ataladi. Changchisi o ‘nta 
bo ‘lib, shularning to ‘qqiztasi ipchalari bilan tutashib o ‘sadi, o ‘ninchisi 
erkin qoladi. Changchilar egilgan kalta ustunchasi b o ig a n cho‘ziq va 
ikki tomoni siqiq b o ‘g‘imchani o ‘rab turadi.
Dukkakli don ekinlarining shonasi, guli va to ‘pguli asosiy poya va 
yon shoxlardagi barglarining qo‘ltig‘ida pastdan yuqoriga tomon asta- 
sekin paydo b o iib boradi. Dastlabki yakka shonalar paydo b o iish i 
shonalash bosqichining boshlanishi hisoblansa, birinchi gul ochilishi 
gullash bosqichi hisoblanadi. D ukkakli don ekinlari gullab turganda 
ularning turi gulidan tashqari, boshqa organlarning belgisiga qarab ham 
aniqlanadi. Bu hoi to ‘m i ancha oson va aniq bilib olishga imkon beradi.
Gul dukkakli o ‘simlikning muhim sistematik belgisi hisoblanadi. 
Shuning uchun gullayotgan dukkaklilarni aniqlashda guli tabiiy rangda 
b o ig an yangi o ‘simliklardan foydalanish zarur. Lekin yaxshi quritilgan 
gerbariy nusxalaridan ham foydalanish mumkin.