O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

SAVOLLAR
1.Marjumakning xalq xo'jaligidagi ahamiyati, ekin maydonlari
va hosildorligi.
2.Marjumakning biologik xususiyatlarini ta ’riflang.
3.Marjumakning rivojlanish bosqichlarini t a ’riflang.
4.Marjumak yetishtirish texnologiyasini tushuntiring.
4. DUKKAKLI DON EKINLARI
Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. 
Dukkakli don ekinlari (Fabaceaye) dukkaklilar 
oilasiga mansub boigan bir guruh ekinlardan iboratdir. Bu botanik oilaga 
kiradigan ekinlar: k o ‘k no‘xat, mahalliy no‘xat, nfiahalliy loviya, soya, 
loviyaning hamma turlari, mosh, yasmiq, burchoq, lyupin va xashaki 
dukkaklilar xalq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega. Bu ekinlaming doni oqsilga 
juda boy (25-45). Bu ekinlar donidagi oqsilning miqdori g‘alla don ekinlari 
donidagi oqsilning miqdoridan 2-3 marta ortiqdir. Dukkakli don ekinlari 
donida 50 % atrofida uglevodlar, ayrimlarida ko‘p miqdorda moy boiadi. 
Soya doni tarkibida 17-27 % moy boiadi. Dukkakli don ekinlarining donlari 
oziq-ovqatga keng koiam da ishlatiladi. Ular vitaminlarga boy, to'yimliligi 
jihatidan go‘sht mahsulotlariga tenglashtiriladi.
D u kkakli don ekinlari ishlatilishiga k o ‘ra quyidagi guruhlarga 
b o iin ad i:
1.Faqat oziq-ovqat uchun ishlatiladigan. Bularga loviyaning hamma 
turlari va yasmiq kiradi;
2. Hayvonlar oziqasi uchun ishlatiladigan. Bularga burchoq, mahalliy 
n o ‘xat, xashaki dukkaklilar va lyupinning hamma turlari kiradi. Bular 
asosan omixta yem tayyorlash uchun ishlatiladi. Ammo mahalliy n o ‘xat 
ko‘pchilik mamlakatlarda oziq-ovqat uchun ishlatiladi;
3. Sanoatda qayta ishlash uchun moijallangan dukkakli don ekinlariga 
soya kiradi. Soya dunyoda ishlab chiqariladigan moyning 40 % idan

---

ko‘prog‘ini beradi. Hayvonlarga oziqa boiish nuqtai nazaridan dukkakli 
ekinlar katta ahamiyatga ega. Ularning doni yuqori oqsilli, to'yimli yem 
hisoblanadi. K o‘k massasidan esa a ’lo sifatU senaj, ko‘k oziqa va pichan 
tayyorlanadi. K o ‘k n o ‘xat, burchoq, yasmiq va boshqa dukkaklilar 
poyasida 8-12 % oqsil b o iib , bu g‘alla ekinlari somonidan 2-3 m arta 
ko'pdir. 0 ‘simliklar oqsili masalasi mamlakatimiz va butun dunyoda 
jiddiy masala hisoblanadi. Ular insoniyatni zarur aminokislotalar bo‘lgan 
oqsillar bilan ta ’minlashda muhim ahamiyatga ega.
D.N. Pryanishnikov, oqsil masalasi dukkakli o ‘simliklar hisobiga hal 
etilishi kerak, degan edi. G ap shundaki, n o ‘xatning bir oziq birligi 200 g, 
soyada 300 g gacha hazm boiadigan protein bor. Shuning uchun dukkakli 
don ekinlarining o‘zi ajoyib oziq-ovqat va yem-xashak b o iib qolmasdan, 
balki boshqa barcha yem-xashaklardan foydalanishni ham yaxshilaydi.
D u k k a k li d o n ek in larin in g u ru g ‘i, p oy asi va b a rg id a g ‘alla 
ekinlarinikiga qaraganda 2-3 barobar ko‘p oqsil boiadi. Shuning uchun 
yem-xashaklarning oqsili tarkibini yaxshilash maqsadida dukkakli don 
ekinlari boshqa ekinlarga aralashtirib ham ekiladi. Soya va lyupin u ru g id a 
oqsil 30-50 % b oiad i. Ba’zi dukkakli don ekinlarining u ru g id a odam 
va hayvonlar uchun zarur b o igan barcha aminokislotalar (lizin, metionin, 
triptofan va boshqalar) b oiadi. Dukkakli don o'simliklari tarkibidagi 
oqsil va aminokislotalar miqdori ularning navi, tuproq-iqlim sharoiti va 
agrotexnikaviy xususiyatlariga b o g iiq b oiad i.
Shimoldan janubga va g'arbdan sharqqa tomon dukkakli don ekinlari urug‘i 
tarkibidagi oqsil miqdori ortib boradi. Dukkakli don ekinlarining urug‘i, o‘sish 
organlarida vitaminlar (A,B,,B2, C) ham boiadi.
Dukkaklilarning agrotexnikaviy ahamiyati shundaki, ular yerda ko‘p 
miqdorda azotli birikmalar to ‘playdi, dehqonchilikdagi azot tengligini 
yaxshilaydi va ularning ayrimlari qiyin eriydigan fosfatlami o ‘zlashtiriladigan 
shaklga aylantiradi. Dukkakli o‘simliklar ildizlarida tuganak bakteriyalar 
simbioz holatda yashaydi. Bu bakteriyalarning hayot-faoliyati natijasida 
tuproqda ko‘p miqdorda azotli birikmalar to‘planadi. Tuganak bakteriyalar 
atmosferadagi gaz holatidagi azotni o‘simliklar o‘zlashtira oladigan holatdagi 
azotli birikmalarga aylantirib beradi.M.V.Fedorovma’lumotiga ko‘ra, lyupin 
400 kg, beda qariyb 140 kg, no‘xat va vika 100 kg, soya 250 kg atmosfera 
azotini o‘zlashtiradi. Bundan tashqari dukkakli don ekinlari tuproqda ko‘p 
miqdorda ildiz, poya va barg qoldiqlarini qoldiradi. Bular ham chirib tuproqda 
chirindining miqdorini oshiradi. Shuning uchun ular bahorgi va kuzgi ekinlar 
uchun yaxshi о ‘ tmishdosh hisoblanadi.

---