O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Kuzgi don ekinlarining qishga chidamliligi. 0 ‘sim liklarning 0°C dan 
past haroratga bardosh berish xususiyati sovuqqa chidamlilik deyiladi.
Kuzgi don ekinlaridan javdar sovuqqa ju d a chidamli b o iib , tuplanish 
chuqurligida h aro rat -20°C va undan past b o ‘lsa ham chidaydi. Kuzgi 
bug‘doy va kuzgi arpa undan keyingi o ‘rinda turadi. Kuzgi bug‘doy 16- 
20°C, kuzgi arpa esa 12-14°C sovuqdan zararlanadi.
Qishga chidamlilik va sovuqqa bardosh berish irsiyati tashqi omillarga 
b o g ‘liq b o ‘lib, o ‘sim liklarning m u rak k ab fiziologik xususiyatlaridir. 
0 ‘sim liklarning qishga chidam liligi - so vuqqa va qo r q atlam i qalin 
b o ‘lganda noqulay sharoitga (dimiqish) chidamlilik, ildizning b o ‘g ‘zidan 
uzilishi, tuplanish b o ‘g ‘imining ochilib qolishi, m uz qatlam ining hosil 
b o ‘lishi, namlikning yetishmasligi kabi holatlarni o ‘z ichiga oladi.
Kuzgi don ekinlarining qishga chidamliligi asta-sekin shakllanadi. Kuzgi 
bug‘doy o ‘simligi qishda -18-20°C h aroratg a bemalol bardosh beradi, 
bahorda ular 8-10°C, yozda esa 2-3°C haroratda ham nobud bo‘ladi.
Ayrim yillari kuzgi bug‘doy qishda 20-21°C haroratda nobud b o ‘ladi. 
Bu hoi 
0 ‘sim liklarning qishga chidamliligi o ‘zgaruvchan k o ‘rsatkich 
ekanligini k o ‘rsatadi. Kuzgi don ekinlarining chiniqish jarayoni olimlar
I.I.Tum anov va N.A . M aksimov tom onidan chuqur o ‘rganilgan.
U z o q d av om etgan ta d q iq o tla rg a aso sla n ib I.I.T u m a n o v kuzgi 
0‘simliklarning chiniqishini ikki davrga ajratadi.
Chiniqishning ikkinchi bosqichi muhim b o ‘lib, unda hujayralar asta- 
sekin suvsizlanadi. Bu esa hujayralarda qish davridan muz kristallarining 
hosil b o ‘lishini kam aytiradi.

---

K uzgi d o n e k in la rid a c h in iq ish n in g ik k in ch i dav ri -2 -5 ° C p a st 
haro ratd a o ‘tadi. Chiniqishning ikkinchi bosqichining kechish davri ijobiy 
haroratning 0°C dan past h aroratga o ‘tish tezligiga b o g iiq b o iad i.
Bu ja ra y o n uchun b a ’zan b ir necha k u n yetarli b o ia d i. Ikkinchi 
chiniqish bosqichini kuzgi ja v d a r tez, kuzgi b u g ‘doy sekinroq, arp a 
esa ju d a sek in o 'ta y d i. Bu c h in iq ish d a v rid a n k ey in o ‘sim likning
qishlashi, noq ulay sh aro itlarg a chidam liligi keskin ortad i. C hiniqish 
bosqichining davom iyligi o ‘sim likning turi, navi va ob-havo sharoitiga 
b o g iiq . K uzgi b u g ‘do y da chiniqishning birinchi davri 12-14 k u n d a
kechsa, t o i i q chiniqish davriga 22-24 kun talab qilinadi.
0 ‘zbekistonda o ‘sim liklarning chiniqish davri ob-havoning qanday 
kelishiga b o g iiq b o ia d i. A yrim yillari n o y a b rd a havoning eng past 
harorati -11,1-14,4°C ga yetishi va ayni paytda shu o ‘n kunliklarda eng 
yuqori harorat 18,1-12,0°C b o iish i mumkin. Shuning uchun kuzgi don 
o ‘simliklarining kuzda, b a ’zan qishda ham o ‘sishdan t o i a to ‘xtashi va 
fiziologik jarayo nlar faolligining pasayishi kuzatiladi. Ayniqsa, bu hoi 
kuzda ekilgan bahori va duvarak navlarda yaqqol kuzatiladi.
Chiniqish davrida kuzgi don ekinlarining o ‘sish organlarida, ayniqsa, 
tuplanish b o ‘g‘im ida eriydigan uglevodlar, am inokislotalardan prolin, 
asparagin, glutamin kislotalari to ‘planadi. 0 ‘zbekistonda ekiladigan kuzgi 
navlar bahori va duvarak navlarga nisbatan oligosaxaridlar, aminokis- 
lo talarn i o ‘zida k o ‘p t o ‘playdi. O ligosaxaridlar ham sekin eriydigan 
qandga aylanadi va o ‘simlikning qishga chidamliligini oshiradi.
K uz davridagi ob-havo sharoiti ham o ‘sim likning chiniqishida k a tta
ah a m iy atg a ega. B ulutsiz, quyosh li iliq k u n , salqin, p a s t h a ro ra tli 
tu n la r o ‘sim likning ch in iq ish ig a q u lay sh a ro it y a ra ta d i, ak sincha, 
tu n lar va k unduzlar iliq va bulutli b o is a , chiniqish davrining o ‘tishi 
sekinlashadi.
0 ‘zbekistonning iqlim sharoitida, qishda ham harorat ijobiy b o ig a n
iliq k u n la r b o i i b tu ra d i. Bu d a v rd a o ‘sim lik lar so v u q h a ro ra tg a
chidam liligini y o ‘q otishi va y an a ch iniqishning ikkinchi bosqichini 
tiklashi m um kin. A m m o qish d av rid a h a ro ra tn in g keskin o ‘zgarishi 
chiniqishning ikkinchi davri tiklanishiga imkon bermaydi va o ‘simliklar 
so v u q d a n n o b u d b o i a d i . Q ish d a v o m id a u g lev o d la rn in g o rg a n ik
kislotalar nafas olishiga sarflanishi n atijasid a o ‘sim likning chiniqishi 
pasayadi ham da qish oxiri, erta bahordagiga nisbatan past haroratd a 
ham o ‘simliklar nobud b o iish i m umkin.

---

/