O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov
Download 95.66 Kb. Pdf ko'rish
|
Donchilik. Yakubjanov O, Tursunov S, Muqimov J
Biologiyasi. Kuzgi bug‘doy uru giari 1-2°C haroratda ko ‘kara boshlaydi.
A m m o bu n d ay h a ro ra td a b o ‘rta y o tg a n b u g ‘d o y d a biokim yoviy va fiziologik jaray o n lar sekin kechadi. H aro ratn in g k o ‘tarilishi bilan bu jarayonlar kuchayadi hamda ko‘karayotgan m urtakka oziqa moddalarning kelishi tezlashadi. U ru g ia r unib chiqishi uchun qulay h aro rat 12-20°C b o iib , harorat 30°C ga yetsa, u ru g iarn ing dala sharoitida unuvchanligi kam ayadi. T u p ro q yuza qatlam id a nam yetarli va h a ro ra t 14-16°C b o ig a n d a m aysalar 7-9 kunda unadi. Sutkalik h aro rat 10°C b o ig a n d a maysalar 12 kunda, 20°C da ekilganda 5-7 kun o ‘tgach, unib chiqadi. 0 ‘zb ek isto n n in g lalm ik o r m in ta q a la rid a k u z d a u r u g i a r q u ru q tuproqqa ekilganligi, yetarli m iqdorda yog‘ingarchilik, issiq boim aganligi uchun qishda yoki k o ‘klam da unib chiqadi. / L a lm ik o r d e h q o n c h ilik q ilin a d ig a n asosiy m in ta q a la rd a , kuzgi yo m g ‘irla rn in g kech yog‘ishi h a m d a h av o n in g e rta soviy boshlashi u ru g ia rn in g qishlashga yarim b o ‘rtgan va b o ‘rtgan holda kirishiga sabab b o ia d i. Bunday u ru g ia r qishki iliq kunlarda yoki bahorda unib chiqadi. S u g ‘o rila d ig a n y e rla rd a k u z g i b u g ‘d o y u r u g i a r i eng qu lay m uddatlarda nam yetarli tuproqqa ekilganda, 6-8 kunda unib chiqadi. Ekin unib chiqish davrida samarali haro rat 116-139°C ni tashkil qiladi. H aro rat 35-36 °C b o ig a n d a assimilasiya jarayoni sekinlashadi. T u p lan ish bo sq ichid a o ‘sim likning qishlashi eng yuqori b o ia d i. Sug‘oriladigan yerlarda, o ‘sim likda to ‘rtinchi bargning hosil b o iis h i bilan tuplanish b o ‘g‘imi shakllana boshlaydi. S a m a rq a n d v ilo y a tin in g s u g ‘o rila d ig a n y e rla rid a o ‘tk a z ilg a n tajribalarga k o ‘ra, kuzgi bug‘doy erta ekilsa, o ‘simlik t o i a unib chiqqach, 10-18 kun o ‘tib tuplanadi. Kechki ekilgan bug‘doyning tuplanishi kuzda boshlanib, baho rda yana davom etadi. Bunday ekinzorlarda tuplanish davri 70 kun va undan ortiq b o ia d i (Oripov, Xalilov, 2007-y.). Sug‘oriladigan yerlar yetarli namlik, harorat, oziqa m oddalar bilan t a ’m inlanishi k a tta t a ’sir k o ‘rsatadi. T uplanish b o ‘g ‘imi joylashgan tuproq qatlam ida nam lik yetishmasa, yon poyalar hosil b o iish i keskin kamayishi yoki t o i a to ‘xtashi mumkin. D ala sharoitida bitta o ‘simlikda 5-7 dona poya, kech ekilganida 3 tagacha poya hosil b o ia d i. Yon poyalar tuplanish b o ‘g‘imini bosh poya tuplanish b o ‘g‘imiga yaqin hosil qiladi va ularni ajratish qiyin. U lar faq at tuplanish b o ‘g ‘imidagi kurtakchalardangina emas, m urtakdagi uxlovchi kurtaklardan va kaleoptil asosidagi kurtakchalardan ham hosil b o iish i mumkin. Ayrim hollarda bosh poyada bir emas, bir nechta tuplanish b o ‘g ‘imlari hosil b o iib , ularni h ar biridan yon poyalar hosil b o ia d i. Kuzgi b u g ‘doyda tuplanish h a ro ra t 2-4°C b o ig a n d a sekin o ‘tadi. H a ro ra t 5°C dan o sh g an d a tezlashadi. H a ro ra t oshib b orishi bilan tuplanish jadalligi va ikkilamchi ildiz tizimi hosil b o iish i kuchayadi. Bu hoi tuproq yuza qatlamining tez qurishi va suvning transpiratsiyaga sarflanishi bilan bogiiq. Unib chiqish davrida barglaming shakllanishi va ildiz tizimining o ‘sishi 4-30 °C da ekilganda, tu p ro q d a nam lik yetarli b o ‘lganda, o ‘rtacha sutkalik harorat 15-17 dan 8-10°C gacha boiishi kerak. Tuplanish boshlanishi pastki barg q o ‘ltig‘idan birinchi yon shoxining hosil b o iish i bilan belgilanadi. U bosh poyaning birinchi barg qini asosida yotgan kurtakdan shakllanadi. Qulay sharoitda yon novdalar faqat bosh poyaning barg q o ‘ltig‘idan emas, balki yon novdalar bargining asosida joylashgan kurtaklardan ham hosil b o ‘ladi. Bu kurtaklardan ikkilamchi tartib da novdalar, ulardan uchlamchi tartibdagi novdalar hosil b o ‘ladi. Tuproqda nam yetishmasa, kuzgi bug‘doy qishlashga 4-5 ta poya o ‘rniga 1-2 ta poya hosil qilib kiradi. Tuplanish davrida tuproqdagi namlikning cheklangan dala nam sig‘imiga nisbatan 80 % dan kam boim asligi eng qulay hisoblanadi. 0 ‘sim lik o ‘sishi va rivojlanishi, yon p o y alarnin g hosil b o ‘lishiga tuplanish b o ‘g‘imining joylashuvi, haro rat va tuproq namligi k atta ta ’sir qiladi. Tuplanish b o ‘g‘imining joylashgan chuqurligi ortib borishi bilan o ‘simlikning poya hosil qilish xususiyati ham kuchayadi. Tuplanish b o 'g im in in g joylashish chuqurligi uru g ‘ni ekish chuqurligi, yirikligi, tu p ro q zichligi va don ad o rlig i, tu p ro q n i tay y o rlash sifati, h a ro ra t, nam lik, y o ru g ‘lik k a b o g ‘liq. Bu o m illar qulay n isb a tla rd a b o ‘lganda tuplanish b o ‘g ‘imi 2-3 sm chuqurlikda joylashadi. U nib chiqish d av ri oxirida bulutli va nam havo b o is a , tu planish b o ‘g ‘imi tu p ro q yuzasidan 0,5-1 sm chuqurlikda joylashadi. Zich, d o n ad or b o ‘lm agan tup roq lard a tuplanish b o ‘g ‘imi yuza joylashadi. Y irik u r u g ia r ekilib, azotli o ‘g ‘itlar solinganda tu p lan ish keskin ortadi. Tuplanish jadalligi navning biologik xususiyatlariga ham b o g iiq . Kuzgi bug‘doyning yuqori, o ita c h a va past tuplanadigan navlari bor. Tuplanishning oxiri, naychalash davrining boshida b o ia ja k poyaning h a m m a o rg a n la ri k u r ta k h o lid a b o i i b , o ‘sim lik d a p la s tik z a x ira m oddalari yetarli b o ig a n sh aroitda o ‘sa boshlaydi. Oldin bosh poya, m a ’lum v a q t o ig a n d a n keyin yon p o y a la r o ‘sadi. B irinchi b o ‘g ‘im o ra lig i kuzgi bug‘doyda, odatda 3-4 sm, ayrim hollarda 7-10 sm ga yetadi. Birinchi b o ‘g ‘im o ra lig i 5-6 kun davom ida jadal o ‘sadi, 10-15 kundan keyin o ‘sishdan to ‘xtaydi. Poyaning o ‘sishi bir sutkada o ita c h a birinchi b o ‘g‘im oraligin ik i 0,5-1,5 sm, oxirgisiniki 5-6 sm va undan k o ‘p b o ia d i. Oxirgi b o ‘g‘im o ra lig i eng uzun b o ia d i. Qulay sharoitda, o ita c h a harorat 8-10°C b o ig an d a , naychalash davri boshlanadi. H aroratning oshishi bilan poya va barglar o ‘sishi tezlashadi, nay ch alash davri qisqaradi. Am m o tu p ro q d a nam yetishm asligi, suv re jim in in g b u z ilis h ig a olib k e la d i va p o y a , b a rg la rn in g o ‘sish in i sekinlashtiradi. Kuzgi bug‘doy o ‘stiriladigan m intaqalarda harorat rejimi h a r xil b o ig a n i sababli bu bosqichning tugashi uchun o ita c h a foydali h a ro ra t yigindisi 380-500°C ni tashkil qiladi. N a y c h a la s h d a o ‘sim lik n in g n a m lik va o z iq a m o d d a la r b ila n ta ’minlanishi ham k atta ahamiyatga ega. U larning yetishmasligi o ‘sishni, p lastik m o d d ala r to ‘p lanishini k am ay tirad i, b o sh o q n in g shakllanish sharoiti yom onlashadi va natijada hosilning kamayishiga olib keladi. 0 ‘zbekistonda kuzgi bug‘doyning boshoq tortishi ob-havoning quruq va issiq davriga to ‘g‘ri keladi. Aprel oyining oxiri, may oyining boshidagi yog‘ingarchilik kuzgi bug‘doy hosildorligiga deyarli ta ’sir k o ‘rsatmaydi. Bu davrda yog‘ingarchilik m iqdori kam b o ‘lib, ular faqat tuproqning yuza qatlamini namlashi mumkin. Shuning uchun lalm ikorlikda tuproq pastki qatlam ining nam lik zaxirasi k a tta aham iyatga ega. O b-havo sharoitiga qarab boshoqlash oldin yoki keyin boshlanishi m u m k in . S a lq in , y o m g ‘irli o b -h a v o d a b o s h o q la s h n a y c h a la s h boshlangandan keyin 36-40 kunda, havo quruq va issiq b o ig a n d a 20-25 kunda boshlanadi. Kuzgi bug‘doyning gullashi boshoqlashdan 2-3 kun keyin boshlanadi. A yrim h o lla rd a ju d a noqu lay sh a ro itd a b o sh o q oxirgi b a rg qinid an c h iq m a y g u lla sh i va u r u g i a n i s h i m u m k in . B u n d a y h o i k u c h li q u rg ‘oqchilik ham da yuqori h a ro ra td a kuzatilib, poya oxirgi b o ‘g ‘im o ra lig ‘ining o ‘sishdan t o ‘xtashi b ilan b o g iiq . Salqin, y o m g ir li ob- havoda boshoqlash va gullash o ‘rtasidagi davr 5-8 kunga yetishi mumkin. Bitta boshoq 3-5 kun, ekinzordagi boshoqlar 6-7 kun gullab turadi. Eng k o ‘p gullar, gullashning boshlanishidan 2-3 kun o ‘tgach kuzatiladi va oxiriga kelib kamayadi. Bug‘doy changlari u ru g ‘chiga kelib tushm asa yashovchanligini tez, 2-3 soatda yo ‘qotadi. U rug‘chilar esa changni qabul qilib olish qobiliyatini 6-8 kun davomida saqlaydi. G ullash va u ru g ia n ish 11-30°C h a ro ra td a m e’yorida o ‘tadi. U lar havo harorati 20-25 °C b o ig a n d a jad al o ‘tadi. T uproqda nam yetarli, havo harorati 25-30 °C b o ‘lsa ham gullash va u ru g ian ish m e’yorida o ‘tadi. Boshoqlash, gullash, u ru g ia n ish davrining davomiyligi 5-8 kundan 10- 12 kungacha o ‘zgaradi. K uzgi b u g ‘doy iyunda, t o g ii m in taq alard a iyulda pishib yetiladi. D onning shakllanish davrida h aro rat 21-23°C b o is a , donning o ‘sishi jadallashadi, uning davomiyligi qisqaradi. 0 ‘zbekiston sharoitida donning to iis h i va pishib yetilish davri yuqori haro rat b o ig a n sharoitda o ‘tadi. Lalm ikorlikda kuzgi bug‘doyning o ‘sish davri tuproq iqlim sharoiti, q o ilan ilg an agrotexnika va navlarga b o g iiq holda 90-220 kun orasida o ‘zgaradi. Sug‘oriladigan yerlarda kuzgi bu g'd o y o ‘suv davri 180-240 kun b o ‘ladi. H am do'stlik m am lakatlarining shimoliy m intaqalarida 300- 350 kunga yetadi. Kuzgi b ug‘doy o ‘sish davrining ham m a bosqichlarida atrof-m uhitdagi h a ro ra t 20-25°C b o ‘lganda ja d a l o ‘sadi. K o ‘pchilik ta d q iq o tla rn in g k o ‘rsa tish ic h a, kuzgi b u g ‘doy 2-3 °C d a n 37-40 °C g acha b o i g a n haroratda sezilarli o ‘sadi. H aro rat 40°C dan oshganda, o ‘simlik yashash qobiliyatini saqlasa-da, quruq m oddaning hosil b o iish i to ‘xtaydi. Kuzgi bu g ‘doy kech ekilsa, u r u g ia r b o ‘rtg an holda qishlashga kiradi. A gar harorat u ru g ia m i ekish chuqurligida 16-17°C dan pastga tushmasa, k o ‘p hollarda ular yashash qobiliyatini saqlab qoladi, erta bahorda о ‘sib yaxshi hosil beradi. T u planishda 2-4 poya hosil b o ig a c h , o ‘sim lik 17-22°C sovuqqa chidaydi. Qor qatlam i b o im a g a n d a sovuq 20-25°Cga yetsa va bu sovuq davom etmasa, kuzgi bug‘doyni sovuq urmaydi. Q or qatlam i q alin b o i s a , yaxshi chin iq q an kuzgi b u g 'd o y 35°C va u n d a n o rtiq sovuqqa chidaydi. Download 95.66 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling