O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Sug‘orish rejimi. 
0 ‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida kuzgi 
bug‘doyzorlardan yuqori hosil olish uchun energetik manbalar yetarli. 
Zarafshon vodiysida o ‘tkazilgan tajribalarning k o ‘rsatishicha, kuzgi 
bug'doy o'sish davrida fotosintetik aktiv radiatsiya (FAR) o ‘rtacha 1 
m2 ga 1638 mJ (megajoul) yoki 1 gektarga 16,38 mlrd. kJ ni tashkil qiladi. 
Shu sab ab dan kuzgi b u g ‘doy su g ‘orilad ig an y erlard a 0,68-2,7 % 
foydalangan va har gektar ekinzorda 75-220 s quruq massa yoki 30-90 s 
don hosili shakllangan.
K o‘p yillik tajribalar va amaliyot 0 ‘zbekiston sharoitida yuqori hosil 
olishning asosiy omili suv ekanligini k o ‘rsatadi. Kuzgi bug‘doy suvni 
o‘sish davrida bir tekis sarflaydi. 0 ‘simlik kuz davrida o ‘rtacha 850-900 
m 3/ga, qish davrida 1162-1230 m 3/ga, bahorda 3834-3799 m 3/ga suv 
sarflaydi (N. Xalilov, 2005).
0 ‘simliklarning o ‘sish davridagi suv sarfi sug‘orish rejimiga, ekish 
muddatlariga, o ‘g‘itlar m e’yoriga va boshqa omillarga b o g iiq holda 
o ‘zgaradi.
Kuzgi bu g ‘doy o ‘sish davrida sug‘orish rejim iga b o g iiq holda 
gektariga 5153-6487 m 3 sarflaydi. Shundan 40-55 % sug‘orishlar hisobiga 
to ‘g ‘ri keladi. Qolgan qismi yo g in g a rch ilik va tuproqdagi nam lik 
hisobidan qondiriladi. Bu ko‘rsatkichlar sug‘orishga, o ‘g‘itlashga, ekish 
muddatiga, navlarga, tuproq sharoitiga qarab o ‘zgaradi.
0 ‘zbekistonda kuzgi bug'doy urugiarini eng qulay muddatlarda ekib, 
qisqa vaqt davomida bir tekis qiyg‘os undirib olish va doimiy sovuqlar 
tushguncha o ‘simlikning tuplanib chiqish bosqichini t o i a o ‘tishini 
ta ’minlash yuqori hosil yetishtirishda asosiy vazifalardan biridir.
Y ozning ikkinchi y arm id a va kuzning birinchi oy larid ag i 
y o g in g a rc h ilik lar tu p ro q suv balansining o'zg arish ida m uhim rol 
o ‘ynaydi. Atmosfera yog‘ingarchiliklari avgust, sentabr, oktabr oylarida 
juda kamdan-kam yog‘adi va ularning ko‘p qismi havo harorati tufayli 
tez bugianadi.

---

Sentabr oxiri, oktabr va noyabming boshlarida - kuzgi bug‘doy ekish 
paytiga kelib tuproq juda qurib ketadi va urug‘lami o ‘z vaqtida undirib 
olishning imkoni bo‘lmaydi. Tuproqning haydalma qatlami, shuningdek, 
chuqur qatlamlarida suv miqdori kam bo‘ladi. 0 ‘tmishdoshlarga bogiiq 
holda tuproqdagi suv zaxirasi o ‘zgaradi. Bu davrda tuproqda namlikning 
tanqisligi yuqori boiadi. Shuning uchun ekish oldidan o‘tkaziladigan nam 
to ‘playdigan sug‘orishlar tuproqdagi bu tanqislikni bartaraf etadi. Kuzgi 
bug‘doyni sug‘orish samaradorligi atmosfera yogingarchiliklariga ham 
bogiiq, ammo ular miqdori va yogish muddatlari doimiy emas. Shuning 
uchun kuzgi bug‘doylarni ekishgacha, nam to ‘playdigan sug‘orishlarni 
o ‘tkazish hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Ekishdan oldin gektariga 1200-1500 m 3 me’yorida o ‘tkazilgan nam 
to‘playdigan sug‘orishlar yuqori hosil shakllanishini ta ’minlaydi.
Sam arqand viloyatida o ‘tkazilgan tajribalarda nam to ‘playdigan 
sug‘orishlar gektariga 1200 m 3 m e’yorida o ‘tkazilganda Intensivnaya 
navidan 66,3 s/ga va ular o ‘tkazilm aganda 46,8 s/ga hosil olinib, 
qo‘shimcha hosil 18,5 s/ga boigan. Bunda nam to ‘playdigan sug‘orishlar 
o ‘tkazilgan va o ‘tkazilm agan m aydonlar ham b ah o rd a uch m arta 
gektariga 750 m 3 me’yorda sug‘orilgan (Oripov, Xalilov, 2007-y.).
Nam to ‘playdigan sug‘orishlar samaradorligi quruq kuz va sernam 
bahor boiganda yuqori, sernam kuz va quruq bahor boiganda samarasiz 
boiadi. Shunda o ‘simlikning o ‘sish davrida o ‘tkaziladigan sug‘orishlar 
roli ortadi.
Nam to ‘playdigan sug‘orishlar o ‘tkazilganda kuzgi bug‘doy murtak 
ildizlari 140-158 sm, bo‘g‘im ildizlari esa 50-60 sm chuqurlikka kirib 
boradi, o ‘simlik b a q u w a t b o ii b rivojlanadi. Ekish oldidan nam 
t o ‘play d ig an 
su g‘o rish lar 
o ‘tk azilm asa, 
kuzd a 
atm o sfera 
yog‘ingarchiliklari b o im a g a n d a ikkilam chi b o ‘g‘im ildizlari hosil 
b o im ay d i, m urtak ildizlari esa 70-80 sm chuqurlikka kirib boradi, 
o ‘simlik zaif boiadi.
Ekish oldidan o ‘tkaziladigan nam to ‘playdigan sug‘orishlar yerni 
haydash oldidan va undan keyin o ‘tkazilishi mumkin. Yerni haydash 
oldidan o ‘tkaziladigan sug‘orishlar begona o ‘tlar urugiarining qiyg‘os 
unib chiqishi va o ‘sishini ta’minlaydi. Keyin begona o ‘tlar yerni chuqur 
ag‘darish bilan yo‘q qilinadi. Ekish oldidan o ‘tkaziladigan sug‘orishlar 
tuproqning me’yorida namlanishini, yer yetilishi bilan haydalganda yirik 
kesaklar hosil b o im a s lig i ham da tu p ro q n in g d o n ad o r b o iis h in i

---

ta’minlaydi. Sug‘orish davrini oshiradi, suvdan foydalanishda tig‘izlikni 
kamaytiradi.
N am to ‘playdigan sug‘orishlar ekishdan bir necha h afta oldin 
boshlanadi va undan keyin yerni haydash va ekishni o ‘z vaqtida o ‘tkazish 
uchun yetarlicha vaqt qolishi kerak.
0 ‘tkazilgan ko‘plab tajribalarda tuproq bir metrgacha namlanganda 
hosildorlik tuproq bir yarim va ikki metr chuqurlikda namlangandagi 
bilan b ir xil b o ‘lgan. Sizot suvlar yuza jo y lash g an y erlard a nam
to ‘playdigan sug‘orishlar samaradorligi kamayadi.
0 ‘tmishdosh ekinlar hosili kech yig‘ishtirilishi va boshqa sabablarga 
k o ‘ra nam to ‘playdigan sug‘orishlar o ‘z vaqtida o ‘tkazilmasa, kuzgi 
bug‘doyni sug‘orish m e’yori kam aytiriladi. Bunday hollarda kuzda 
o‘simliklarning tuplanish bosqichida gektariga 300-400m3 m e’yorda 
sug‘orish o ‘tkaziladi.
N am to ‘playdigan sug‘orishlarni yer haydalgandan keyin o ‘tkazish 
ham yaxshi natija beradi. Kuzgi bug‘doy uru g iari ekish oldidan sug‘orish 
o‘tkazilmagan dalaga ekilganda, u ru g ia r quruq, serkesak tuproqlarga 
ekilgani uchun turli chuqurliklarga ko‘miladi.
Kuzgi bug‘doyning o ‘sish davrida tup ro q d a namlikni eng qulay 
holatda ushlab turish uchun faqat nam to ‘playdigan sug‘orishlarning 
o ‘zi yetarli emas. Bug‘doydan barqaror va yuqori hosil nam to ‘playdigan 
su g ‘o rish la r o ‘sish dav rid ag i sug‘o rish lar b ilan u y g 'u n la sh tirib
o‘tkazilganda olinadi.