O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Sug‘orish usullari. 
Kuzgi bug'doyni yom g‘irlatib va yer ustidan 
sug‘orish keng tarqalgan. Egatlar bo‘ylab sug‘orilganda tuproq jo ‘yak 
tagidan va devorlaridan bir tekis nam lanadi. Bu usulda suv tejab 
sarflanadi, o ‘simlik atrofida qatqaloq hosil boim aydi va tuproqdagi suv 
kam bug‘lanadi.
Bug‘doyni ekishda egatlar bir y o ia olinadi. Buning uchun seyalkaga 
egatlar oladigan moslamalar o‘rnatiladi. Egatlar oralig‘i tuproqning suv 
o ‘tkazish xususiyatiga q arab belgilanadi. M exanik tark ib i yengil 
tu p ro q lard a egatlar orasi 60 sm, o ‘rtac h a b o ig a n d a 70 sm, o g ‘ir 
tuproqlarda va nihoyatda tekis yerlarda 90 sm qilib olinadi. Egatlar 
yo‘nalishi dalaning nishabligi va bug‘doy o'stirishdagi mexanizatsiya 
ishlari o ‘tkazishni hisobga olgan holda belgilanadi. Oldin u ru g iar ekilib, 
keyin egatlar olinsa, egat olganda maysalar juda kam hosil boiib, hamma 
o‘simliklar bir xil oziqlanish maydoniga ega boim aydi.

---

Ilg‘or x o ‘jaliklarda keyingi yillarda kuzgi bug‘doyni yomg‘irlatib 
sug‘orish keng tarqalmoqda. Egatlab sug‘orishga nisbatan yomg‘irlatib 
sug‘orish bir qator afzalliklarga ega. Uni turli xil relyefdagi barcha 
tuproqlarda q o ila sh mumkin. Egatlab sug‘orishga nisbatan 60 % va 
undan ortiq suv tejaladi, tuproq sho‘rlanmaydi.
Sug‘orish muddatlari va me’yorlari. 
Kuzgi bug‘doylardan yuqori hosil 
olishda o ‘sim likning o ‘sishi, rivojlanishi davom ida uni eng qulay 
miqdorda suv bilan ta ’minlash zarur. Buning uchun nam to ‘playdigan 
sug‘orishlar va o'sish davridagi sug‘orishlar bilan tuproqdagi namlik 
cheklangan dala nam sig‘imining 60 % yengil, 70 % o ‘rtacha va 80 % 
og‘ir tuproqlarda kam boim agan holda ushlash kerak. Tuproq namligi 
k o ‘rsatilgan m iq dordan kam aysa, o ‘simlikni suv bilan ta ’m inlash 
yomonlashadi. T o ‘qim alarda suvning kamayishi fiziologik jarayonlar 
o ‘tishining buzilishi oqibatida hosildorlik keskin kamayadi. Mexanik 
tarkibi o ‘rtacha tuproqlarda tuproqdagi namlik cheklangan dala nam 
s ig im in in g (C H D N S ) 60 % kam aysa, o ‘sim likni fa q a t hay o ti 
ta ’minlanadi, ammo yuqori hosildorlik shakllanishi uchun qulay shart- 
sharoit yaratilmaydi. S.M.Alpatevning ko‘rsatishicha, kuzgi bug‘doyning 
o ‘sishi davomida 3-4 kun nam bilan yetarli ta ’minlanmasa, hosil 19 % 
ga, 8-9 kunda 28 % ga kamayadi. Shuning uchun bug‘doy o ‘stirishda 
tuproq dala cheklangan nam sig‘imi (CHDNS) o ‘simlik o ‘sishining ayrim 
davrlarida ham 60 % kamayishiga y o i qo‘ymaslik kerak. Nam tanqisligi, 
ayniqsa, naychalash, boshoqlash, donning to iis h is h bosqichlarida 
hosildorlikka kuchli salbiy ta ’sir ko‘rsatadi.
T u p ro q d a g i n am likn i m u qo bil d a ra ja d a ush lash uch un
yogingarchiliklar, tuproq sharoiti hisobga olingan holda sug‘orishlar 
soni va me’yori turlicha belgilanadi. Sug‘orishlar soni va ularni o‘tkazish 
muddati tuproqda o‘simlik o ‘zlashtira otadigan namlik zaxirasidan kelib 
chiqib belgilanadi.
Tuproqdagi namlikni eng qulay darajada ushlash uchun sernam yillar 
ikki-uch, o ‘rtacha quruq va quruq kelgan yillar 3-5 m arta sug‘orish 
o ‘tkaziladi. Sizot suvlar yuza joylashgan m aydonlarda sug‘orishlar 
kamaytiriladi.
B irinchi su g ‘orish naych alash d av rid a o ‘tk azilad i, bu d avrd a 
boshoqning kattaligi va undagi boshoqchalar soni aniqlanadi. Naychalash 
bosqichida (aprel) tuproqdagi kuzgi, qishki suv zaxiralari o ‘simlikning 
yaxshi rivojlanishi uchun yetarli boMmaydi.

---

Birinchi sug‘orish o ‘tkazishda tuproqdagi namlikning pastki chegarasi 
bilan harorat hisobga olinadi. Bunda tuproqning eng qulay namligi past 
haroratda fiziologik jihatdan ortiqcha bo‘lishi, aksincha, harorat yuqori 
b oiganda kam boiishi mumkin. Shuning uchun birinchi suv erta bahorda 
o ‘tkazilganda (mart oxirida) tuproq haroratini pasaytiradi - bu o ‘simlik 
uchun zararli. Bunda o ‘simlik k o ‘p massa hosil qiladi, ular bir-birini 
soyalatadi, yotib qolishi uchun qulay sharoit yuzaga keladi, donining 
to iis h i kam ayadi. A ksincha, b ahor kech kelganda, h a ro ra t keskin 
k o ‘tarilib garmsel b o ig a n d a birinchi sug‘orish tuproq CHDNS 70 % 
kamayganda yoki ertaroq o ‘tkazish mumkin.
Ikkinchi-uchinchi sug‘orish naychalash, boshoqlash va gullash davriga 
t o ‘g ‘ri keladi. Bu d av rla rd ag i su g ‘o rish la r h o sild o r b o sh oqning 
shakllanishiga gullash va uru gian ish i uchun qulay sharoit yaratadi, 
ekinzor havo namligini oshiradi, haroratni pasaytiradi.
T u p ro q d a n am likning yetishm asligi, y uqori h a r o r a t va havo 
namligining pasayishi boshoqdagi donlar sonini kamaytiradi.
T o‘rtinchi-beshinchi sug‘orish k o ‘pincha don paydo bo iish , to iish
bosqichlarida o ‘tkaziladi. Donning to iish ish davriga kelib tuproqda 
namlik qancha tez kamaysa, don shuncha yengil, puch boiadi.
Sug‘orishni erta yoki kech to ‘xtatish ham hosildorlik pasayishiga olib 
keladi. Sug‘orishlar soni yog‘ingarchiliklar, sizot suvlaming joylashishi, 
tuproq mexanik tarkibiga bogiiq holda kamaytirilishi yoki, aksincha, 
ko‘paytirilishi mumkin.
Sug‘orish me’yorlari tuproqdagi namlikka, uning mexanik tarkibiga, 
sizot suvlarga, dalaning nishabligiga qarab o ‘zgaradi. Nishabligi kam, 
og‘ir tuproqlarda sug‘orish me’yori oshirilsa, aksincha, nishabligi katta 
tuproqlarda kamaytiriladi. Sug‘orish m e’yori sug‘orish usuliga ham 
bo g iiq .
0 ‘zbekiston sharoitida kuzgi bug‘doyning o‘sish davrida sug‘orishlar 
m e’yori egatlab o ‘rtacha 650-750 m'Vga, yomg‘irlatib sug‘orilganda 450- 
500 m 3/ga boiadi.