O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

8-jadval
Bug‘doy urug'ining sifat ko‘rsatkichlari
Sinf-
lar
Urug‘ tozaligi, %
Boshqa o ‘simliklar urug‘i 
aralashmasi
1 kg urug‘likda, 
dona
Unuvchanligi,
%
yumshoq
bug'doy
qattiq
bug'doy
ham-
masi
begona 
o‘t urug‘- 
lari
yum­
shoq 
bug1 doy
qat­
tiq
bug'doy
1
99
99
10
5
95
90
2
98
98
40
20
92
87
3
97
97
200
70
90
85

---

Unuvchanligi 1-sinf 95 %, 2-sinf 92 % va 3-sinf 90 % dan kam 
boim asligi kerak. U rug‘ uchun oldingi yildagi hosildan foydalanish 
maqsadga muvofiq, agar bunday u ru g iar bo‘lmasa, shu yilgi hosilni avval 
quyoshda qizdirib ekish mumkin. Ekishdan kamida 24 kun oldin 1 t 
urug‘ 2 kg panoktin yoki 1,5 kg 2 % raksil, yoki 2-3 kg Vitovaks-200 
bilan ishlanishi yaxshi natija beradi.
U ru g iam i ekishga tayyorlashda ularni tur (xlorxolinxlorid) bilan 0,5 
kg/ga hisobida ishlash yaxshi samara beradi. Tur preparati bilan u ru g iar 
ekishdan 3-5 kun oldin ishlov beriladi.
U ru g iar tur bilan ishlanib ekilganda o ‘simlikning tuplanish bo'g'im i 
chuqurroq joylashadi, ildiz tizimi baquvvat rivojlanadi. Qish davrida 
o‘simlikning noqulay sharoitlarga, yotib qolishga chidamliligini hamda 
hosildorligini 3-5 s ga oshiradi. Turni q o ilag an d a u ru g ia r muqobil 
muddatlarda ekilishi zarur. Ekishning kechikishi bilan urugiarni tur bilan 
ishlash samaradorligi kamayadi va juda kech ekilganda hosil kamayishi 
mumkin. Tur qo ilan ilg and a u ru g iarn in g unib chiqishi bir-ikki kun 
kechikadi.
Ekish muddati. 
Kuzgi bug‘doy agrotexnikasida eng dolzarb, muhim, 
yuqori m as’uliyat talab qiluvchi tadbir ekishni o ‘z vaqtida amalga 
oshirishdir. M a’lumki, mamlakatimizda kuzgi bug'doy muhim hayotiy 
omil - y o rugiikka to ‘yingan b o ia d i. Yurtimiz zaminiga bir yilda 
o ‘rta c h a 2,5-3 m ing so at quyosh n u ri tu sh ad i. Shuning uchun 
dehqonchilikda kuzgi bug‘doyning biologik xususiyatlariga monand 
keladigan ekish muddatini belgilash imkoniyati mavjud. Kuzgi bug‘doyni 
biologik xususiyati uni o‘ta erta ham, nihoyatda kech ham ekishga imkon 
bermaydi. Nihoyatda erta ekilgan kuzgi bug'doy yorugiik va harorat 
ta ’sirida (Krasnodar navlaridan tashqari) kuzdayoq boshoqlab yuboradi 
va natijada o'simlikning o'sishi, rivojlanishi va hosil keskin pasayib 
ketadi. Juda kech ekilgan kuzgi bug'doy esa sekin unib chiqadi, hatto 
to ia unib chiqa olmaydi, tuplash (chaylash)ga ulgura olmaydi. Hosildor 
poyalar soni kamayadi. Oqibatda hosildorlik past boiadi. Olib borilgan 
k o 'p yillik ilmiy tadqiqotlar natijasida Andijon viloyatining janubiy 
va sharqiy tum anlarida kuzgi bug'doy ekishni maqbul m uddatlari 
aniqlandi. Tajriba dalasiga dehqonlarning amaliy tajribalariga tayangan 
holda 25-sentabr, 10 va 5-oktabr kunlari kuzgi bug'doy ekildi. Yakuniy 
natija esa quyidagicha bo'ldi: Kroshka nomli bug'doy navi urug'lari 5- 
sentabr kuni ekilganda tez kunda nihollar unib chiqdi, o'sib rivojlana

---

boshladi. Наг bir metr kvadrat yerda 751 donadan baquw at poya va 
boshoq hosil qilib, natija gektaridan 67, 3 sentnerni tashkil etdi. Oktabr 
oyining 19 sanasida ekilgan kuzgi bug‘doy birinchi muddatdagidan bir 
hafta kech unib chiqdi, sekinroq rivojlandi. Mazkur hududning bir metr 
kvadratida 66,8 dona boshoqli poyalar hosil b o id i va gektar hisobiga 
57,9 sentner hosil olindi. 25 oktabr kuni ekilganda esa, nihollarning 
unib chiqishi nihoyatda sekinlashdi, к о ‘chat yuqoridagi variantlarga 
qaraganda siyrak b o id i. T o ia tuplab ulgurmay qishlash davriga o ‘tdi. 
Bu maydonchaning har bir metr kvadratida 471 dona hosildor poya 
hosil b o iib , natija gektariga 44,2 sentnerni tashkil etdi. Kech ekilgan, 
sust rivojlangan, poyalari zich b o im ag an bug‘doyzorning begona o ‘t 
bosib, kuzgi bug‘doy zarur hayot omillari: yorugiik, harorat, namlik, 
oziqa va havodan yetarli darajada foydalana olmadi. Kech ekilgan kuzgi 
bug‘doyning boshoq uzunligi, bitta boshoqdagi donlar soni ham eng 
qulay m uddatda ekilgan bug‘doyga nisbatan birmuncha past b o id i. 
Tajribalarga qaraganda, kuzgi bug‘doyni 20-sentabrdan 10-oktabrgacha 
ekish eng maqbul muddat hisoblanadi.
Ekish muddatini belgilashda shunday holatdan kelib chiqish kerakki, 
m azkur m in taq ad a doimiy sovuq tushgunga q ad ar kuzgi bu g ‘doy 
o‘simligi tuplanish davriga kirib 2-3 ta poya chiqarishi kerak. Buning 
uchun ekilganidan 40-45 kun o ‘tishi talab qilinadi. Shunda bug‘doy 
qishga chidamli bo iad i.
Juda erta ekilgan o ‘simlik m e’yoridan ortiq o ‘sib ketadi, yomon 
qishlaydi, suvdan, oziqa moddalardan samarali foydalanmaydi, kasalliklar, 
zararkunandalar bilan sezilarli zararlanadi va hosildorlik kamayadi. Ayniqsa, 
yaxshi o ‘g‘itlangan, sug‘orib ekilgan maydonlarda o ‘simliklar juda o ‘sib 
ketadi, yomon qishlaydi va hosildorlik keskin pasayadi.
Kuzgi bug‘doy kech ekilganda qishga kuchsizlanib kiradi. Ular qish 
tushguncha tuplanib ulgura olmaydi, qishlashda siyraklashadi, bahordagi 
o ‘sishi va rivojlanishi kechikadi.
H ar bir mintaqa uchun tuproq iqlim sharoiti hisobga olinib, eng qulay 
ekish muddati aniqlanadi.
Biologik kuzgi navlar uchun eng qulay ekish m uddati oktabrning 
birinchi o ‘n kunligi, bahorgi navlari va duvarak navlar uchun oktabrning 
ikkinchi o ‘n kunligi ekish uchun eng qulay vaqt hisoblanadi.
0 ‘zbekiston sharoitida iliq kuz davrining uzunligi, ayrim yillari qish 
davrida ham kuzgi ekinlar o ‘sishining davom etishi ekish muddatlarini

---

aniqlashda navning biologik xususiyatlarini hisobga olish zarur ekanligini 
ko‘rsatadi. Kuzgi bug‘doy qishga kirish davrida bir o ‘simlikning 3-4 poya 
hosil qilganda yaxshi qishlashi va yuqori hosil berishi aniqlangan. Kuzgi 
bug‘doyning bunday holati yetarli darajada rivojlangan yer usti massasi, 
ildiz tizimi hamda ko‘p miqdorda plastik moddalarni hosil qiladi.
0 ‘zbekiston sharoitida o‘tkazilgan tajribalar har bir o‘simlik qishlash 
oldidan 4-5 poya hosil qilganda ular qishdagi noqulay sharoitlarga, 
kasalliklarga, zararkunandalarga chidamli boiishini k o ‘rsatadi. Kuzgi 
o ‘sish davrining oxiriga kelib har bir o ‘simlikda 4-5 tadan poya hosil 
boiishi uchun bug‘doy qishki sovuqlar tushishiga 40-60 kun qolganda 
ekiladi. Bunda 5°C dan ortiq sutkalik haroratlar yigindisi shu davrda 
450-600°C boiadi.
0 ‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlaridagi har bir m intaqada, 
tumanda, xo‘jalikda navga, tuproqqa, uning namligi va unumdorligiga, 
ob-havo sharoitiga qarab eng qulay ekish muddatlari aniqlanadi.