O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Bug‘doy kasalliklari va zararkunandalari. 
Bug‘doy ekiniga bir qator 
zam burugii kasalliklar hamda bug‘doy zararkunandalari ziyon yetkazib 
turadi. Bug‘doyda uchraydigan kasallik va zararkunandalar ta ’sirida 
hosilning bir qismi nobud boiadi. Hozirgi vaqtda bug‘doy kasallik va 
zararkunandalariga qarshi kurashning agrotexnik, biologik, kimyoviy 
tashkiliy xo‘jalik va karantin usullaridan foydalaniladi. Kasallik va 
zararkunandalarga qarshi kurashning samarali usullaridan biri agrotexnik 
usul bo‘lib, bunda almashlab ekishni to ‘g‘ri y o ig a qo‘yish, tuproqqa 
ishlov berishni yuqori talablar asosida o ‘tkazish, zararkunandalarga va 
kasalliklarga chidamli navlarni tanlash, urugiikni ekish oldidan dorilash, 
ekishni o ‘z v aqtida o ‘tkazish ham da ekinni o ‘sish davrida to ‘g ‘ri 
p a rv arish qilishdan ib o ra td ir. B undan ta sh q a ri kim yoviy usulni 
ehtiyotkorlik bilan qoilash ham kasallik va zararkunandalaming oldini 
olishdagi muhim tadbir b o iib hisoblanadi. Bug‘doy ekinida ildiz chirishi, 
un shudring, zang, qorakuya kasalliklari, boshoq fuzariozi, septarioz va 
boshqa kasalliklar uchraydi.
Sariq zang 
iqlim sh aro iti nam b o ig a n m am lak atlar hu d u d id a 
tarqalgan. O ita Osiyo davlatlarining cho‘l mintaqalarida qurg‘oqchilik 
muhitida kamroq uchraydi. Sariq zang kasalligi chaqiruvchi bazidiyali 
zam burugiardan Puccinia striiformis West hisoblanadi.
Bu zamburug‘ning 60 dan ortiq rashasi (irqi) boiib, turli xil bug‘doy 
va arp a navlariga m oslashgan. Sariq zang barg qini, barg, poya,

---

bo sh o q ch a q ip iq lari va b o sh o q q iltig 'in i zara rlay d i. 0 ‘sim likni 
zararlangan qismlarida limon rangiga o ‘xshash sariq mayda y o i-y o ‘1 
b o ‘lib jo y la sh g an p o ‘s tu la la r hosil qiladi. U lar za m b u ru g ‘ning 
uredosporalari bilan to ig a n b o ia d i. Zamburug* p o ‘stulalari o ‘simlik 
bargini ustki va pastki tom onida barg nervatsiyasi orasida 9-10 sm 
uzunlikda sariq chiziq shaklida joylashadi.
Zang zam b u ru g i uredosporalari bir hujayrali, och sariq rangda, 
sharsimon yoki biroz uzunroq shaklda boiib, tashqi tomonidan rangsiz 
tishchasimon qobiq bilan o‘rab olingan. Zamburug1 uredosporalar holida 
o ‘simlik qoldiqlarida qishlaydi va uredosporalar orqali o ‘simliklarni 
zararlaydi. Boshqa tur zam burugiarga nisbatan sariq zang zam burugi 
past h aro ra tg a chidamli b o iib , uning uredosporalari 0°C da o ‘sa 
boshlaydi. Uredosporalarning o ‘sishi va o ‘simliklarni zararlashi uchun 
qulay havo harorati 8-15°C.
Kuzgi bug‘doy erta muddatlarda qalin ekilgan boisa, kuzdan boshlab 
sariq zang b ilan kasallan ish i m um kin. E rta b a h o rd a eng avvalo 
b u g ‘doyning p astk i barg lari, gullash davrid a esa y uqori b arglari 
kasallanadi. A garda b u g ‘doy boshoqchalari kasallansa, don vazni 
pasayib, hosildorlikka sezilarli zarar keltiradi.
G ‘alla va dukkakli o ‘simliklar ilmiy tadqiqot instituti tom onidan
1999-2004-yillarda olib borilgan kuzatishlar shuni k o ‘rsatdiki, barcha 
o ‘rganilgan kuzgi bug‘doy navlariga nisbatan Polovchanka, Kroshka, 
Knyajna, Umanka va mahalliy seleksiya navlardan Marjon navining dala 
sharoitida zang kasalligiga chidamliligi aniqlandi. Hosildor (Sanzar-8), 
Kupava, Chillaki, Mars-1 navlari sariq zang bilan o ‘rtacha darajada 
zararlandi. Navlarni zararlanishi har yili bir xilda boim aydi.
Buning sababi, birinchidan, navlarning kasallikka chidamliligining 
har xilligi b o isa , ikkinchidan ob-havo sharoiti - yogingarchilik k o ‘p 
b o iib , havo namligining ortib ketishidir.