O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

0 ‘tilgan m a teria l u stid a ishlash va y a n g i m a teria ln i o ‘rgan ish ga 
tay y o rla n ish
1. N av b atd ag i darsg a tay y o rg arlik sifatid a b o lalarg a 4+1 = 5, 5-1=4, 2-1 = 1, 4- 
1 = 3 k ab i m iso llarn i b e rish foydalidir. B o lalar tan lash m eto d id an foydalanib yo k i 2,
3, 4, 5 so n larin in g tark ib in i bilish aso sid a tu sh irib q o ld irilg an so n lam i q o ‘yad ilar. 
Shu n d ay sav o llar o ‘rta g a tashlanadi:
5 h o sil b o ‘lishi u chun 4 g a q an ch a q o ‘shish kerak?
5 dan n e c h ta o lib tash lasa, 4 qo lad i?
1 dan 10 g a c h a b o ‘lgan so n lam in g 2 q ism ig a d o ir dars.
100

---

D arsning m aqsadi. O 'tilg a n la rn i m astahkam lash. O 'q itu v c h i darsni ishning 
m uayyan sharoitlarini h iso b g a olib tashkil etishi m um kin. N am o y ish qilinadigan va 
individual m aterial bilan o 'tk a z ila d ig a n am aliy m ash g ‘u lo td a qatordagi sonlarning 
q anday hosil b o ‘lishini, ularning o ‘sish va kam ayishdagi tartibini takrorlash 
foydalidir. A n a shu m aqsadda bolalar sonlar qatoridagi b o 's h o 'rin la rn i to 'ld ira d ila r, 
o 's is h va kam ayish tartib id a berilgan sonlardan foydalanadilar, sonlarni berilgan har 
qanday sondan boshlab, tartibi b o 'y ic h a , m asalan. 2 dan 7 g acha, 8 dan 3 gacha 
aytadilar. (S anashni davom ettirish o ‘yini.)
M ustaqil yechish uchun ham m iso llar berilishi (ularni y ec h ish d a k o 'rsatm ali 
q urol sifatid a “ Sonlar p o g 'o n a s i” dan foydalaniIishi) m um kin. M isollarning bir 
qism ini m ustahkam lash darsid a tuzsa ham b o 'lad i. M iso llar qanday yechilganini 
tekshirish uchun har bir ustundagi m isollarni taqqoslash va bolalarni: agar 1 ni 
ayirsak, 1 ta kam ayadi yoki 1 ni q o 'sh sak , 1 ta k o 'p ay ad i, degan xulosaga olib 
b o rish g ‘oyat foydalidir.
H ik o y a - x ab ar shaklidagi yangi m aterialni y oritish m etodidir. U ndan ham m a 
sin flard a foydalaniladi. O 'q u v c h ila r aytiladigan m a ’lum otlarni bilm aydigan yoki 
k am b ilad ig an quyi sinflarda bu m etodni q o il a s h ju d a qulaydir. L ekin yangi 
m aterialni h ikoya m etodidan foydalanib tushuntirish uchun o 'q itu v c h i puxta 
tay y o rg arlik k o 'ris h i va:
-
h ik o y an in g g 'o y a v iy y o 'n a lish in i ta ’m inlashi;
- u n d a y etarli m iqdordagi yorqin va ishonarli m isollar ham da dalillar, to 'g 'r i 
tek sh irilg an m a ’lum otlar b o 'lish i:
- asosiy fikr v a m uhim jih a tla r bayon qilinishi;
-
h ik o y a tushunarli, sodda tild a aytilishi;
-
m aterial jo 's h q in ifodalanishi kerak.
M aktab m a ’ruzalaridan, asosan, yuqori sinflarda foydalaniladi. C hunki ular 
h ik o y ag a n isbatan uzoq ro q davom etadi. M azkur m a ’ruzalar faqat o 'q u v dasturining 
y irik v a m uhim m asalalari b o 'y ic h a o 'q ila d i.
Y angi bilim larni o 'z la s h tirish va m ustahkam lash, k o 'n ik m a va m alakalar hosil
101

---

qilish uchun foydalaniladigan m etodlar. 0 ‘qitish m etodlarining birinchi guruhidan 
farqli oMaroq, ularning ikkinchi guruhida o ‘q u v ch ilar yangi m aterialni bilishda 
faolroq qatnashadilar. U lar o ‘qituvchining sav o llarig a ja v o b q ay tarad ilar (suhbat); 
kuzatishlar o ‘tkazadilar (ekskursiya); ta ’lim vositalari orqali m ustaqil bilim oladilar 
(kitob, 
darslik 
bilan 
ishlash); 
olgan 
bilim larini 
turli 
v o sitalar 
bilan 
m ustahkam laydilar (o 'y in la r, m ashqlar).
Suhbat ta ’lim ning keng tarqalgan usuli b o ‘lib, darsn in g istalgan bosqichida 
qoMlanishi m um kin. Suhbatning to 'r t xil tu ri m avjud b o ‘lib. ular: yangi bilim lar 
berishda, bilim larni m ustahkam lashda, o lingan bilim larni tekshirishda, o ‘tilgan 
m aterialni 
tak ro rlash d a 
qoM laniladigan 
suhbatlardir. 
Y angi 
m aterialni 
tushuntirishdagi suhbat, asosan, o ’quvchining kasbiy tajrib asig a tayanadi. U ning 
m anbayi k o ‘rsatm ali q o ‘llanm alar, darslik m ateriallari, ja d v a l va h o k azo lar boMishi 
m um kin.
Y angi bilim lar b erish g a d o ir suhbatni induktiv y o 'l bilan (y a ’ni xususiy 
m a ’lum y o k i zarur v o q eala rd an um um iy v o q eala rg a qarab borish tarzida) yoki 
deduktiv y o 'l bilan (y a ’ni um um iy h odisadan xususiy h o llarg a qarab borish tarzida) 
o ‘tkazish m um kin. B ilim b erishning induktiv va deduktiv y o 'lla ri o 'z a ro b o g 'liq d ir. 
M asalan, o ‘qituvchi q ato r m isollarni aytishi v a k ey in xu lo sa chiqarishi yoki 
u m u m lash tirish i m um kin (induksiya).
Y angi b ilim lar b erish d a ev ristik su h b atd an fo y d alan ilad i. B u m eto d o ‘qituvchi 
o 'q u v c h ila r o ld ig a m a ’lum bir v azifa q o ‘y ib, ularni o g ‘zaki sav o llar orqali a n a shu 
vazifan i hal q ilish g a olib b o rish d a q o ‘llanadi. S uhbatni m u v affaq iy atli o ‘tishi 
sav o llarn in g m o h irlik bilan q o ‘y ilish ig a b o g ‘liqdir.
0 ‘q itu v ch in in g sav o llari, av v alo , q isq a v a a n iq boMishi, m antiqiy izch illik d a 
b erilish i, o ‘q u v ch in in g fikrini u y g ‘otishi: uni o ‘y lash g a, tax lil qilishga, taq q o slash g a 
m ajb u r etishi, y an g i h o d isalarn i tu sh u n ish g a u n d ash i kerak. 0 ‘q itu v c h ila r savollarga 
to ‘la, o n g li ra v ish d a va asosli ja v o b b erish lari, m ustaqil fik rlarin i aks ettirishlari 
lozim . S u h b atn i bilim larni m u stah k am lash u chun ham o ‘tk a z ish m um kin. U 
o ‘q itu v ch in in g a x b o ro tid an keyin yoki darslik d ag i m aterialn i m ustaqil ishlab 
ch iq ilg an d an k ey in o ‘tkaziIadi. Suhbat m u stah k am lo v ch i m etod sifatid a bilim larni
102

---

tek sh irish va b aholash ja ra y o n id a ham o 'tk a z ilish i m um kin. S uhbat usuli m unozara 
va m ub o h asa m etodlariga kiradi. Q uyida ushbu m etod asosida b itta darsni m isol 
keltiram iz.
T a ’lim iy suhbat. E kskursiya. am aliy ish va yangi m aterialni tushuntirgandan 
keyin ularni m ustahkam lashda, takrorlashda, shuningdek, ek sk u rsiy a va yangi 
m aterialni tushuntirish davom ida o 'q itu v c h i o 'q u v c h ila r bilan suhbatlashadi. 
Suhbatni o 'q u v c h ila r kasbiy tajrib alari va kuzatishlari, m avjud bilim lari asosida 
o 'q itu v c h in in g savolini tushunadigan va unga ja v o b qay tara o lad ig an b o 'lg an larid an
keyin o 'tk a z is h m um kin. A gar ana shunday sh aro it (bilim lar, tajrib a va kuzatishlar) 
b o ‘lm asa, o 'q u v c h ila r hech qanday tasavvurga ega b o 'lm a g a n narsalar, hodisalar 
t o 'g ‘risid a su h b at o ‘tkazishning m utlaqo t'oydasi y o 'q .
H ar qanday suhbatning asosini didaktik m asala tashkil etadi. A na shu m asala 
suhbatning vazifasini va xarakterini, hatto uning turini ham belgilavdi. Shunga 
k o ‘ra, ta ’lim iy va e v ristik ta ’limiy suhbatlar b o 'la d i. T a 'lim iy suhbat o 'rg an ilad ig an
m aterialni y an ad a m ustahkam lash. chuqurlashtirish va ta k ro rla sh m aqsadlariga 
x izm at qiladi. Y angi m avzu tushuntirilgach, garchi har b ir bola faol qatnashm asa 
ham , u larning xotirasi va tafakkurini rivojlantirish uchun su h b at o 'tk a z ish zarur. 
U nda to ‘g 'r i fikr y uritish uchun m isollarning nam unalari b o 'la d i. B undan tashqari, 
adabiyot. jam iy atsh u n o slik va boshqa tan larg a d oir darsliklardagi suhbatlarda 
o 'q u v c h ila rn in g
0
‘qituvchi aytgan g 'o y a la rig a to ‘g ‘ri kelm aydigan xususiy flkrlari 
y o k i tu sh u n ch alari ham m a 'q u lla n a d i, o 'q itu v c h i o 'q u v c h ila rn in g jav o b larin i e ’tiro f 
etish g a yo k i rad qilish g a shoshilm aydi. A ksincha, sinfda ular o 'z fikrlarini yoki 
m ustaqil m u lo h azalarin i 
erkin 
aytishlari 
uchun 
sharoit y aratish g a harakat 
q ilad i.Jav o b larn i b aholashda esa ularning shunchaki to 'g 'r i yoki n o to 'g ’riligini qayd 
qilish bilan cheklanm ay, balki o 'q u v c h ila rn in g jav o b larid an o zg in a b o 'lsa d a , to 'g 'r i 
fikrlarini izlaydi. U lardan zarracha haqiqatni topsa. uni o 'z i qisqa va yaqqol qilib 
tak ro rlay d i, o 'q u v c h in in g m ustaqil fikr yuritg an in i ta ’kidlaydi va uni shunday 
q ilish g a d a ’vat etadi. M uvaffaqivatli fikrlar, hatto ayrim ifodalar m azk u r m avzuda 
nim a h aq id a gap borayotganini tu sh u n ish g a y o 'l ochsa, ta ’ lim iy suhbatning 
e v ristik ta’lim iy suhbatga aylanishi uchun xizm at qiladi. N o to 'g 'r i ja v o b la r, agar
103

---

jid d iy b o 'lm asa, o 'q itu v c h i tom onidan qayd qilinm aydi yoki v o 'l- y o 'la k a y tuzatib 
ketiladi. N o to 'g 'ri jav o b lar esa o 'q u v c h ila r tom onidan o y dinlik kiritilg u n ig a qadar 
m uhokam a qilinadi. T o 'liq q ay tarilm ag an ja v o b la rn i o 'q u v c h ila rn in g o 'z la ri 
to 'ld irad ilar.H o zirch a m ak tab larim izd a o 'q u v c h ila rn in g bilish eh tiy o jlarig a taalluqli 
dolzarb m asalalar b o 'y ic h a suhbatlardan k o 'p foydalanilm ayapti. Fan, texnika, 
sa n ’at va ishlab chiqarishning dolzarb m asalalari yoki ayrim m uam m olari 
o 'q u v c h ila rn i hayajonlantirishi m um kin. Ixtisoslikka doir o 'q u v predm eti b o 'y ic h a
darslarda, 
xususan 
hozirgi 
paytda. 
o 'q u v c h ila rn i 
q iziq tirad ig an
m asalalar 
m uhokam a qilinadi. B a ’zan e sa bunday m asalalar o 'q u v d astu rin in g chegarasidan 
ancha chiqib ketadi. 
S hunday su hbatda o 'q itu v c h i o 'q u v c h ila r m uh o k am a 
qilin ay o tg an m asala b o 'y ic h a uning fik rig a ehtiy o jm an d b o 'lish la rig a k o 'ra
q atnashadi. M azkur suhbat o 'q u v c h ila rn in g kasbiy ehtiyoji va q iziq ish larin i, 
sh uningdek, ularni q iziq tirad ig an m u am m oni aniqlash im konini beradi. U nda 
o 'q u v c h ila r o ’zaro erkin fikr alm ashadilar.