O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

bilan oltin-kum ush to 'plash uchun bo ‘/may, balki и orqali inson uchun :arur 
narsalarga ega bo 'lishdir ”.
Beruniyning fikricha, yoshlarning ijtimoiy kam oloti ilm -fan yordami bilan 
tarbiyalanadigan yuksak intellektual va axloqiy qoidalarni ham m a joy d a joriy qilish 
jarayonida am alga oshiriladi. U insonning axloq - odobli bo ‘lishi, yurish-turish va 
hayot kechirishning barcha qoidalariga rioya qilishi lozim ligini, bu esa uning o ‘ziga 
bog‘liqligi hususida shunday yozadi: “Inson o 'z ehtiroslariga hukmron, ularni 
о 'zgartirishga qodir, о ': jo n va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jih a tla rn i maqtagulik 
narsalarga aylantirishga uni m a ’naviy shifokorlik bilan davolashga hamda asta- 
sekin axloq 
haqidagi kitoblarda ко ‘rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf 
etishga qodirdir” .
Beruniy insonning tabiati va insonning jam iyatdagi o ‘rni masalalariga baho 
berishda ham o ‘z davrining yirik tarbiyashunos olimi edi. O lim o ‘z asarlarida inson
238

---

o 'z m ohiyatiga ko‘ra ijtimoiy mavjudot ekanligini, u faqat boshqa kishilar bilan 
birgaliqda yashay olishini ta'kidlaydi. M utafakkir iisonning olijanobligi haqida 
mulohaza yuritib, insonning qiyofasi uning hayot tarzi, ta'lim-tarbiyasi bilan 
aniqlanadi, degan xulosaga keladi. Mana shu fikrlarining o'ziyoq Beruniyni kishilik 
jam iyati vujudga kelishi va insonning ta'lim-tarbiyasi muammosiga aql-idrok bilan 
yondoshganini ko‘rsatadi. Beruniy ayni chog'da iste'dodli tarbiyashunos bo‘lgan. 
Olimning “Kitob al-javohir fi-ma'rifat al-javohir” ("M ineralogiya"). "Al asorul 
boqiya 
anil-qurun 
il-xoliya" 
("Qadimgi 
xalqlardan 
qolgan yodgorliklar”), 
''A ttafhim -li avoidi sinoatit tanjim ” (“M unajjimlik san'atidan boshlang;ich 
tushunehalar”), “Tarixul hind". (“Hindiston”) va boshqa asarlarida pedagogika va 
psixologiya m asalalariga oid g'oyat qimmatli fikr-mulohazalari mavjuddir. Olim 
ilm iy-pedagogik faoliyatida o 'z davrida ma'lum bo'lgan deyarli barcha fan 
yutuqlariga tayangan, tarbiyashunoslik va ruhshunoslik ilmi bo‘yicha dadil fikrlarni 
ilgari surgan. “H ind munajjimlari yoniga borganimda", - deb yozadi u “Hindiston” 
asarida, - dastlab о 'zimni muallim huzuridagi shogird kabi tutdim, chunki men ular 
orasida muhojir va ularning yutuqlari, usullaridan bexabar edim. Shu borada bir oz 
bilim orttirgach, men ularga riyoziyot fanining haqiqiy usullarini tushuntira 
boshladim. Ular huzurimga to ‘p-to ‘p bo 'lib ke/ar, hayron qolar, shuningdek, 
m endan fo y d a li bilim olishga intHishardF.
Bilim tarqatish ishtiyoqi bilan to'lib-toshgan Beruniy yevklidning riyoziyot 
ibtidosi haqidagi kitobi va Ptolemeyning “Al-m agest” asarini hindlarning sanskrit 
tiliga tarjim a qilgan. Bundan tashqari, hindlarga o'zining usturlob haqidagi asarini 
aytib turib yozdirdi. Talabalar tushunishi oson bo’lishi, hamda ular turli kitoblam i 
qidirib yurm asligi uchun u o 'z asarini iloji boricha sodda yo‘sinda yozar 
edi.Beruniy “Tafxim” (“M unajjim lik fanining ma'lumot-larini tanishtirish kitobi”) 
nomli asarida didaktika muammolariga, ayniqsa, riyoziyot fanlarini o'qitish va uni 
keng yoyishga jiddiy e'tibor bergan. Olimning mazkur asari o'zig a xos qomusdir, 
unda arifmetika, algebra, xandasa va falakiyotga oid turli masalalar bo'yicha talay 
ma'lumotlar to'plangan. Shu boisdan “Tafxim”ni faqat muhim ilmiy asar debgina 
emas, balki g 'o y at ko'p qirrali tarbiyaviy hikmatlarga boy o 'q u v qo'llanm asi desa
2 3 9

---

bo‘ladi. Beruniy o ‘zining m a'rifiy-pedagogik qarashlarida ta'lim- tarbiya birligi va 
axloq m asalalariga ham faqat o ‘z davrining yetuk mutafakkiri sifatida em as, balki 
yetuk tarbiyashunos olim sifatida yondoshadi. Iste'dodli mutafakkirning m a'rifiy- 
didaktik qarashlarida, o ’quvchi-talabalarni o ‘qitish va tarbiyalash jarayonida, 
birinchidan, turli m avzular yuzasidan m ulohazalar yuritishni, shuningdek, o ‘quvchi- 
talabani zeriktirm aslikni, xotirasiga malol keltirmaslikni ta'kidlab: