O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

M u a m m o - ilm iy bilishni riv o jlan tirish zaru rlig in i ifodalashning su b y ek tiv
sh ak lid ir. U m u am m o li v aziy a td a, y a ’ni ja m iy a t rivojlanishi ja ra y o n id a b ilish v a
b ilm a slik o 'rta s id a o b y ek tiv rav ish d a v u ju d g a k e lad ig an ziddiyat. M u am m o li t a ’lim
d eg a n d a o ‘q uv m aterialin i o 'q u v c h ila r o n g id a ilm iy izlan ish g a o 'x s h a s h b ilish
v a z ifa la ri v a m u am m o larin i v u ju d g a k eltirad ig an y o 's in d a o 'rg a tish tu sh u n ilad i. 
O 'q u v c h in in g fik rlash fao liy atid a m uam m oli v a z iy a tla r vuju d g a keladi v a ular 
b olani o b y ek tiv rav ish d a izlan ish g a va m an tiq an t o 'g 'r i ilm iy x u lo salar c h iq arish n i 
o 'rg a n is h g a d a ’v a t etadi.
116

---

M u am m o li ta'lim an'anaviy ta'lim ning salbiy jih atlarin i b a rta ra f etish 
m aq sad id a 
yuzaga 
kelgan 
insonni 
fikrlash, 
xotirasini 
m ustahkam lash 
ek sp lu atatsiy a q ilish asn o sid a y u zag a kelgan. F anda m uam m oli o ’qitish bilan 
aloqador ikkita tushuncha ishlatiladi: " m u a m m o ” va " m u am m oli v a ziy a t ” 
tu sh u n ch alari. A yrim
hollard a ular sinonim dek tushunilsada, lekin bu atam alar 
bilan b elg ilan g an o b ’ektlar o 'z hajm i bilan farqlanadi. M uam m o m uam m oli 
m asalalar ketm a—ketligiga ajraladi. M uam m oli ta'lim shunday shaklki, u ta'lim
ja ra y o n i su b'ektlarini m uam m oli izlanish asosida bilim olishiga asoslanadi. Bu 
ja ra y o n d a
ular 
ilm ning ob'ektiv q aram a-q arsh ilik larig a, ijtim oiy va kasbiy 
am aliy o t ham da ularni hal etishda, fikrlashda. sam arali m uloqotga kirishish va 
bilim larni 
ijodiy 
o ’zlashtiradilar. 
O 'q itish n i 
bunday 
shakllanishining 
asosi 
m uam m oli v aziy a tlar hisoblanadi.
K o ’plab 
o lim lar 
(T .V .K udryavsev, 
A .M .M atyushkin, 
S .L .R ubinshteyn,
I.Y .L erner, M .N .S katkin M .M axm utov, R .A .M av lo n o v a va boshqalar) m uam m oli 
ta'lim n in g afzal jih atlari haq id a fikr vuritib. u shaxsda bilim larni o 'z la s h tirish , 
ijodkorlik, izlanuvchanlik, tanqidiy fikrlash kabi xususiyatlarni shakllantirishni. 
fikrlash v a ta ’lim dagi m uam m oli vaziyatning chuqur psixologik xarak teristik asin i 
ifodalaganlar.
P six o lo g larn in g ta ’kidlashicha. fikrlash doim o m uam m o yoki savoldan, 
ajab lan ish
yoki 
tu sh u n a 
olm aslikdan 
va 
ziddiyatdan 
boshlanadi 
(S .O .R ubinshteyn).
A n a sh u larg a k o ‘ra, pedagogika nazariyasi va am aliyoti asosini o ‘quv 
m uam m osi tashkil etadigan ta 'lim g a m uam m oli yondashish tushunchasi faol kirib 
kela boshladi. Bu m uam m oning m ohiyati o ‘q uvchiga m a’lum k o 'n ik m a va 
m alak alar bilan tush u n ish ham da tu shuntirish uchun ilgarigi bilim lar kam lik 
q ilad ig an v o q eala r o ‘rtasidagi didaktik ziddiyatlardan iboratdir. B unday ziddiyat 
ijodiy o 'z g a rtirish g a turtki b o 'la d i ( M .M axm utov).
M .N . Skatkin m uam m oli ta ’lim ning quyidagi uchta asosiy turini alo h id a 
ifodalagan:
117

---

1. Bilim larni muammoli bayon qilish. B unday bayon qilishda o 'q itu v c h i 
o 'q u v c h ila rg a u yoki bu qoidalarni faqat gapirib berm aydi, balki o g 'z a k i fikr 
yu ritib , m uam m oni ham aytadi va uni hal qilish ja ray o n in i k o 'rsa ta d i.
2. Bayonning ayrim bosqich larida o'quvchilarni izlanishga ja l b etish. B unda 
o 'q itu v c h i m uam m oni q o 'y a d i, o 'q u v m aterialini tush u n tirad i, lekin ana shu 
ja ra y o n d a o 'q u v ch ilarg a ulard an izlanish ja ra y o n ig a q o 'sh ilish n i va u yoki bu bilish 
vazifasini m ustaqil holda hal etishni talab qiladigan savollarni beradi.
3. T a ’limning tadqiqiy metodi. O 'q u v c h ila r bilish m uam m osini anglab, o 'z la ri 
izlanish rejasini belgilaydilar, taxm in (gipoteza)ni tuzadilar, uni tekshirish y o 'lin i 
m uhokam a qiladilar. tajribalarni va dalillarni taqqoslaydilar, u m um lashtiradilar.
M uam m oli bayon qilish ja ra y o n id a izlanishni o 'q itu v c h i 
olib 
boradi. 
o 'q u v c h ila rg a ilmiy isbotlash b o 'y ic h a fikrlash nam unasini k o 'rsa ta d i, o 'q u v c h ila r 
faqat uning m ulohazasini ku zatad ilar, m u am m oni hal qilish g a q aratilg an qiziqishni 
o 'rg a n a d ila r. Shuningdek, u larning sh ax sid a qiziq u v ch an lik , o 'tk ir zehnlilik, 
m ustaqillik, o 'q is h g a qiziqish va ijodga intilish kabi fazilatlarni tarbiyalaydi. 
B o sh la n g 'ic h ta ’lim da m uam m oli v aziy a tn in g har xil turlari b o 'lish i m um kin. 
B o sh la n g 'ic h sinflar o 'q itu v c h ila ri b o lalard a qiziqish va qiziq u v ch an lik n i tarkib 
toptiradigan 
topishm oqlarni, 
zehnni 
o 'tk irla s h tira d ig a n
m asala 
v a
tegishli 
ju m b o q larn i k o 'p v aq tlard an b uyon q o 'lla y d ila r. B unday hollard a m uam m oli 
v a z iy a t to p ish m o q lar m azm u n in in g o 'z id a , sh u n in g d ek , b o lalard a savolni va shu 
sav o lg a ja v o b to p ish istagini v u ju d g a k eltirad ig an y o 's in d a tu zilg an m asalalard a 
beriladi. B unda b o la t o 'g 'r i ja v o b u chun o 'z id a g i b ilim lar y etarli ek an in i tushunadi. 
U m asalani hal qila o lishni, buning u chun n im a h aq id a gap borayotganini tasav v u r 
q ilish va fik rlash n in g to ‘g ‘ri y o 'n a lis h in i to p ish k erak lig in i his etadi. Z ehn va 
to pqirlikni o 'stira d ig a n to p ish m o q la r h am d a m asalalar bolalarni m antiqan to 'g 'r i
fikrlashga, o 'z la r i u chun tu sh u n arli daliliy m aterial y u zasid an fikr y u ritish n in g
qiziqarli tizim ini to p ish g a o 'rg a ta d i.
Ilm iy m u am m o shaxsdan m azk u r sohadagi n o m a ’Ium n arsalarn i y o ritish n i 
talab q ilad i. S h u n in g d ek , o 'z in in g hal q ilin ish i u ch u n fanda m a ’lum b o 'lm a g a n
a n ch ag in a y an g i b ilim larn in g o 'z la s h tirilish in i taq o zo etad i. A m aliy m uam m oni hal
118

---

qilish uchun am ald a kuch sarflanishi, oldingi bilim lar, k o ‘nikm a va m alakalar 
y an g itd an tash k il etilishi zarur. O 'q u v m uam m osida ob y ek tiv yan g iiik b o 'lm ay d i. 
O 'q itu v c h i o 'q u v c h ila r o ld ig a har qanday o 'q u v m uam m osini em as, balki faqat ular 
tushuna o ladigan va subyektiv m uam m o sifatid a qabul qilishi m um kin b o 'lg an
m uam m olarni q o 'y is h i kerak.