O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

amibios — ikkiyoqlcima h ayot 
kechirísh m a ’nosini bildiradi), quruqlik va suvga m oslashgan 
g i d r o s a m o l y o t ; a e ro s a n i ( c h a n a s in g a r i s ir g ‘a n u v c h i
sam olyot), jangovar texnika a m fibiy a (tank, b ro n e tr a n s -
portyor, avtom obil); akk o rd e o n — fortepiano bilan b a y a n
birlashmasi; avtokran — a v to m o b il bilan kran q o r i s h i g i ;
avtokor (inglizcha 
„car“ — arava, o ‘ziyurar arava d e g a n
m a ’noni bildiradi) va hokazo.
G iperbo lizatsiy a fen o m e n i xayol obrazlarini h a m d a
ta s a w u r shakllarini o ‘zlashtirish j ih a tid a n agglutinatsiyaga 
o ‘xshash psixik jarayondir. G ip e rb o liz a tsiy a n a rsa lar va 
jo n iv o r la r n i n a fa q a t h a d d a n z iy o d kattalashtirish y o k i 
k ic h ik la s h tiris h bilan ta v s ifla n ib g in a q o lm a s d a n , b a lk i 
t a s a w u r o b raz lari (tim so llar, tasv irla r) m iq d o rin i k o k- 
paytirish yoki ularning o ‘rniga aim ash tirish xususiyatlarini 
h am n a m o y o n etadi. M asalan, yetti boshli ajd^rlar, k o kp
331

---

q o ‘lli va ikki boshli maxluqlar, olti oyoqli jonivorlar, quyosh 
nurini t o ksgan afsonaviy qushlar shular ju m lasidandir.
Sxematizatsiya fenom e n i xayol (fantaziya) obrazlarini 
yaratish vositalaridan biri hisoblanib, u borliqdagi narsa va 
h o d is a la rn in g u y o k i b u a lo m a tla ri h a m d a sifatlarini 
t a ’kidlashdan, s h u n in g d e k , butun d i q q a t - c ’tiborni ularga 
qaratishdan iborat psixik jarayondir. Shu usul, y o ‘I, vosita 
yordami bilan m u a y y a n yaqqol insonlarga m o ‘ljallangan 
o ‘rtoqlik hazillari va ach ch iq , ayanchli, kulgüi tasvirlar 
yaratiladi. M a z k u r j a r a y o n d a xayol tasv irlarida yuzaga 
keladigan t a s a w u r l a r o ‘zaro birlashib ketishi natijasida 
ta fo v u tla r q a riy b y o ‘q o lad i, o ‘xshashlik a lo m a tla ri esa 
b i r l a m c h i v o q e l i k k a a y la n a d i, q o la v e r s a u s h b u holat 
s x e m a t i z a t s i y a l a s h g a q u la y n e g iz h o z i r l a y d i . B u n g a
k o n s tr u k t o r n i n g q u s h l a r o la m id a n a n d a z a olib, yangi 
q u r i l m a l a r y a r a t i s h i , m o d e l d a n h a q iq i y a s b o b ishlab 
chiqishi; rasso m ning tab iat m o ‘jizalarini m atoga tushirishi 
yaqqol misoldir.
Tipizatsiya f e n o m e n i yordami bilan xayolda ta s a w u r- 
lar sintezi r o ‘y o b g a c h iq is h i m u m k i n . O d a t d a b adiiy 
a d abiyotda tip izatsiya yoki tipiklashtírishdan keng ko ‘- 
lam d a fo y d ala n ila d i h a m d a u ning y o r d a m i d a b a ’zi bir 
jabhalari bilan o ‘z a ro o ‘xshash, hatto m u ta no sib narsa va 
hodisalarda aks etuvchi m uhim belgilari ajratib olinadi hamda 
u l a r y a q q o l o b r a z l a r d a m u j a s s a m l a s h t i r i l a d i . Ijo d iy
jaray on larnin g v u ju d g a kelishi, kechishi, rivojlanishi bir 
talay assotsiatsiyalar orqali paydo b o l a d i , lekin ularning 
qayta tiklanishi x o tira jarayonlarida uchraydigan tiklanish 
yoki jo n la n ish d a n farq qiladi.
Ijodiy xayol o 'z ig a xos muayyan xususiyatlarga ega b o ‘- 
lib, ulardan eng m u h im i assotsiatsiyadir. U a n ’anaviy y o i -
y o ‘riqdan voz k e c h ib , ijodkor ruhiyatida favquloddagi his- 
t u y g ‘u lar, o ky - f i k r l a r , x o h is h - is ta k la r g a t o b e etishd ir. 
V ah o lanki, a ssotsiatsiyalarning o ‘xshashlik, yondoshlik, 
qaram a-qarshilik (kontrastlik) ko‘rinishlari saqlanib qolsa- 
da, lekin ta s a w u r l a r n i sababiy b o g la n is h m exanizm i bilan
332

---

tavsiflanadi. Ijo d k o r (shoir, y o z u v c h i, rassom ) a sarid a
assotsiatsiyalar chizgisi vujudga k elad i, ularning vujudga 
kelishiga asosiy sabab tashqi taa s s u ro t hisoblanadi.
X ayol ja ra y o n la rin in g fïzio lo g ik a so sla ri
Xayol jarayonlarining, shu j u m l a d a n , fantaziya obraz- 
larining vujudga kelishi inson miyasi faoliyatining mahsuli 
b o ‘lib, u bosh miya katta y arim sharlari p o ‘stloq qism ining 
funksiyasi orqali amalga o shadi. X o tira bilan xayolning 
fïziologik asoslari, mexanizmlari o ‘rtasida muayyan darajada 
o ‘xshashlik va b a ’zi tafovutlar m avjud.
X o t i r a n i n g fïziologik asosi m u v a q q a t nerv b o g ‘la- 
nishlarining o ‘zaro birikuvi h a m d a faollashuvi (qayta j o n -
lanishi, torm ozlanishi)dan iborat b o ‘lsa, xayol jarayonida 
inson o n to g e n e z id a yuzaga keltirilgan bogManishlar tizim i 
buzilishi (yemirilishi) oqibatida yangi tizim hosil qilinadi. 
F a v q u lo d d a g i b u n d a y h o la t ( b i r l a s h i s h i , yangi t iz im )
m a ’lum ehtiyoj yoki birorta tasodifiy taassurot (tashqi t a ’sir) 
orqali miya p o ‘stlog‘ida kuchli q o ‘zg‘alish o ‘chog‘ining hosil 
boMishi tufayli vujudga kelishi m u m k i n . Xuddi shu boisdan 
xayol surayotgan shaxsning nerv h ujayralarida o ‘zaro qay ta 
bog'lanishlar fantaziya obrazlariga xos yangilik va o ‘xshashlik 
alomatlari bilan aloqaga kirishadi.
S h u n d a y qilib, xayol m iya k a tta yarimsharlari p o ‘st- 
log‘ining funksiyasi hisoblanishiga q a ra m asd a n , uning fizio- 
logik m exanizm lari miyaning b o s h q a qismlari bilan b og 'liq 
ekanligi t o lg ‘risida faraz qilishga im k o n tu g ‘diradi. M iyaning 
m a n a
s h u n d a y chuqurroq q ism lari gipotalam — lim bik 
(yu n o n ch a