O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Tekshirish uchun savollar
1. S iz n u t q d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
2. N u t q q a n d a y va z ifa la m i b a j a r a d i ?
3. Til b ila n n u t q n i n g q a n d a y o ‘xs h a s h lik t o m o n l a r i b o r ?
4. N u t q q a n d a y turlarga ajra tila d i?
5. N u t q h ay o t va faoliyatda q a n d a y a h a m iy a tg a ega?

---

X V I I b o b  
XAYOL
Xayol t o ‘g*risida umumiy tushuncha
Xayol tafakkur singari bilish jarayonlaridan biri bo'lib, 
u insonning ichki va tash q i xususiyatli va izlanishli faoliya- 
tida, m uayyan darajaga ega bo‘lgan m u am m oli vaziyatning 
vujudga kelishi va u n in g liai qilinishida ishtirok etadi. Agar 
xayolning kelib chiqishi genetik jih atd an tahlil qilinadigan 
b o ‘lsa, u albatta in so n n in g m ehnati m ahsulini obrazlar, 
tim so llar y ordam i b ila n aks ettirm asdan turib, bevosita 
faoliyatga kirishishi m u m k in emas, chunki fikr-m uloha- 
z a la r t a s a w u r qilish tufayli tafakkur predm etiga uzatiladi. 
S h u b o is d a n x ayo l y o r d a m i bilan in so n k u tila y o tg a n
natijani, ya'ni k u tilm a g a n ta s a w u r obrazlarini yaratadi, 
g o ‘yoki bu j a r a y o n d a ijodiy faoliyatning m od eli ishlab 
chiqiladi, fantastik tim s o lla r tizimi yangiliklar tarkiblari 
bilan boyib boradi, ichki faollik esa uning mexanizmiga 
a y l a n a d i . O d a m n i n g h a r q a n d a y f a o l i y a t i x a y o li y
jarayonlarni o ‘z ichiga qa m ra b oladi, kashfiyotning dastlabki 
obrazlari, tarkiblari a n iq voqelikdan uzoq b o'lishidan q a t ’i 
n azar, taraqqiyot (rivojlanish) turtkisi vazifasini bajaradi. 
O d a td a xayol inson faoliyatining zaruriy tarkibi, m uhim
sharti sifatida u n in g faoliyat turi atatflasi nom lari bilan 
ifodalanadi, c h u n o n c h i badiiy, adabiy, iimiy, musiqaviy, 
k o n s t r u k t o r l i k , c v r i s t i k ijodiy f a o liy a t k a b i l a r sha xs 
t o m o n id a n bajarilishi, am alga oshirilishi lozim b o l g a n har 
q a n d a y faoliyatning m ah su li oldindan t a s a w u r qilinishi, 
yaxlit timsol shaklda k o “z oldiga keltirilishi shart.
Psix olog iy ad a x a y o l in so n n in g ijodiy faoliy atinin g 
tarkibiy qismi sifatida ta lq in qilinadi, u x atti-harakatning 
o raliq va yakuniy m ahsullari orqali aks etadi, m uam m o li 
vaziyatda noailiqlik, n o m a 'lu m lik alomatlari vujudga kelsa, 
u h old a faoliyat rejasini qayta k o ‘rib chiqishni ta'm inlaydi. 
S h u narsani alohida t a 'k id la b o ‘tish kerakki, hech qachon

---

xayol ijodiy fao liy at d a s t u r i n i n g y a ra tu v c h is i s i f a t i d a
n a m o y o n b o ln ia y d i, balki u n in g ayrim o ‘rinlarini t o l d i r i s h
va alm ashtirish timsollarini y aratadi, xolos.
X a y o ln in g bilish j a r a y o n i sifatidagi asosiy v a z ifa s i 
s h u n d a n iboratki, u amaliy faoliyat bo shlanm asdan tu rib , 
un ing m ahsulini oldindan t a s a w u r qilish va ularni tim s o jla r 
tariqasida vujudga keltirishdan iboratdir. in so n n in g shaxsiy 
faoliyatida ayrim qiyinchiliklar vujudga kelsa, ularni b a r t a r a f
qilish u c h u n odam o ‘ylanadi, fikriy obrazlarni y a ra ta d i, 
ularga yangi q o ‘shim chalar kiritadi, xullas m a h s u lo tn in g
s ifatli c h i q i s h i n j , u n i n g b u y u m t a r i q a s i d a n a m o y o n
bo lishini xayol uzluksiz ravishda t a ’minlab turadi. Aytaylik, 
inson stul yasamoqchi b o i s a , u e n g a w a l unga oid q ism larni 
tayyorlaydi, shaxs xayolan u n in g sifatiga e ’tib o r b e r a d i , 
keyin ularni yaxlitlaydi, o ‘z a ro birlashtiradi h a m d a b u y u m
shaklida gavdalantiradi. B in o b a rin , xayol ishning h a r b ir 
b o s q ic h id a bevosita is h tiro k e ta d i, y o ‘l - y o klakay u n g a
q o ‘s h im c h a la r kiritib boradi.
Xayol bilish ja ra y o n la ri b ila n uzviy a lo q a d a h u k m
suradi, ularni aks ettirish im k on iy atin in g to 'la ro q r o 'y o b g a
chiqishiga yordam beradi. Ayniqsa, u tafakkur bilan bevosita 
aloq ad a b o l a d i , xuddi sh u boisd an ularning h a r ikkalasi 
ham b asho rat qilish, o ld in d a n payqash, sezish, istiq b o l 
rejasini tuzish in ik o n iy a tig a ega. S h u n in g u c h u n u l a r
o ‘rtasida bir qator o ‘xshashliklar va ayrim farqlar m avjuddir. 
Bu holat quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: 1) xayol ta fa k k u r 
singari m uam m oli vaziyatda, m asala va topshiriqlar y e c h is h
jarayonida tug‘iladi; 2) yangi ye c h im , usul, vosita q id iris h d a
va ularni saralashda um u m iy lik mavjud; 3) xayolning h a m ,
tafakkurning ham paydo boMishi shaxsning eh tiy o jla rig a
b e v o s ita bogMiq; 4) e h ti y o jl a r n i q o n d i r i s h n in g d a s t l a b
xayoliy obrazlari yaratiladi, u n in g natijasida vaziyatni y o r q in
t a s a w u r qilish imkoni t u g ‘iladi; 5) xayolda o ld in d a n aks 
ettirish jonli tasavvurlar ta r z id a , yaqqol tim sollar s h a k lid a
vujudga kelsa, tafakkurda u la r u m u m las h m a la r, t u s h u n -
chalar, bilvositalik xususiyati orqali r o ‘yobga ch iqadi.

---

Shuni alohida t a ’kidlash joizki, m u am m o li vaziyatda 
aqliy faoliyat natijalari o n g nazoratidagi obrazlar, tasav- 
vurlar h a m d a tu s h u n c h a la r tizimida ifodalanadi. O brazlar 
va tasvirlar tanlash (saralash) xayolning funksiyasi orqali, 
tu sh u n c h a lar va u la rn in g yangilik alomatlari esa tafakkur 
y o rd am id a ro ‘yobga c h iq a d i. T a sa w u rla r bilan tu sh u n c h a - 
larning o ‘zaro uyg‘unlash u v i ikkita ijodiy xususiyatli bilish 
jarayonlarining ham korlikdagi ijodiy faoliyatida bir davrning 
o ‘zida qatnashishni bildiradi.
Xayol jarayoni tafakk u rdan farqli o l a r o q , m u am m oli 
vaziyatning m a ’lu m otlari qanchalik noaniq b o i s a , shun- 
chalik t a s a w u r obrazlari yaralishi uch u n qulay imkoniyat 
tu g ‘iladi, uning m ex a n izm lari tezkorlikda ishga tushadi. 
M a s a l a n , y o z u v c h i n i n g xayoli asar q a h r a m o n l a r i n i n g
taqdiri bilan uzviy b o g i i q b o ‘lib, konstruktor, m uhandis, 
m e ’m o r kabi mutaxassislarga qaraganda nihoyat darajada 
katta noaniqliklarga ega, voqelikdan tubdan uzoq fantaziya 
o l a m id a obrazlar, c h iz g ila r, badiiy to 'q im a la r yaratadi. 
M a ’l u m k i, a n iq d u n y o v i y f a n la rn in g q o n u n i y a t la r ig a
q a r a g a n d a in s o n n in g psixikasi, u n in g x a tti- h a ra k a tla ri 
qonuniyatlari m u rak k ab va yetarli darajada m a ’lumotlarga 
ega emas. Xuddi shu b o isd a n bosh miya katta yarimsharlari 
funksiyasining qariyb u c h d a n bir qismini ilmiy dalillar 
asosida tushuntirib b e ra olishimiz m um kin, xolos.
M u a m m o li vaziyat o ‘zining xususiyatiga k o ‘ra, bir 
d avrn ing o ‘zida h a m xayolning, h am tafakkurning ishtirok 
e tis h in i ta q o z o q ila d i. A g a rd a m u a m m o n i n g y e c h im i, 
m a s a la n in g s h a rti a n i q b o i s a , bu h o ld a t a f a k k u rn in g
ishtiroki ustuvorlik q ila d i, m ab o do n o m a 'lu m lik la rn in g
m iqd o ri ko'payib ketsa, u taqdirda xayol yoki fantaziya 
y etakch i roi o ‘ynay boshlaydi. M u a m m o yechim ining turli 
u s u l l a r i , u l a r n i n g i n v a r i a n t l a r i , m u a y y a n q o n u n l a r i ,
qoidalari, ta ’riflari m avjud bo'lgan taqdirda faoliyat tafakkur 
y o rd a m i bilan amalga oshiriladi.
Xayolning eng a ham iyatli tom o n i s h u n d a n iboratki, 
u t a f a k k u r p r e d m e t i g a t a a llu q li h o l a t la r d a g i y e tis h -
326

---

m ovchilikda h am m u am m o li vaziyatdan yengilroq c h iq i b
k e t i s h g a m u h i m z a m i n h o z i r l a y d i . I n s o n d a m a v j u d
narsalarning ichki tuzilishi, u n in g rivojlanishi, o ‘zgarishi 
to 'g 'risid a g i m a 'lu m o tla rn in g yetishmasligi tufayli s h a x s
xayolga va fantaziyaga murojaat qiladi. Biosfera va neosferada 
insoniyat u c h u n n o m a ’lu m , o ‘rganilm agan sohalar m a v ju d
e k a n , d e m a k , xayol u z lu k s iz rav ishd a o ‘z fu n k siy a s in i 
bajaraveradi, shuning u c h u n xayolning qaysi turi h u k m
s u ra y o tg a n lig id a n q a t ’i n a z a r , u ijobiy h o d isa s i f a t i d a
b a h o la n is h i lozim. C h u n k i x a y o l in so n n in g a q liy z o ‘r 
berishda, stress, affekt h o la tla rid a asab tizimini ta n g lik d a n
xalos etib, ta n a a'zolari funksiyasini tiklaydi, is h c h a n lik
qobiliyatini barqarorlashtiradi.
X ayol tu rlari to ‘g ‘risid a umumiy tu sh u n ch a
Xayol o ‘zining faolligi shaxs ijodiy faoliyatining m u h i m
sharti sifatida xizmat qiladi. Ba'zi bir psixologik m a'lu m otlarga
q araganda, goho xayol fao liy atn in g funksiyasini b a ja ra d i, 
b u n d a u xatti-harakatlarning s u n ’iy ravishdagi m a jm u a s i 
vazifasini ijro etadi, xolos. l n s o n quyidagi holatlarda y a q q o l 
t a s a w u r d a n yiroq boMgan x ay o lot olam iga kirib b o r is h i 
m um k in: l ) i n s o n hech q a n d a y y o ‘l bilan hal qilib b o ll- 
m aydigan masalalar, m u a m m o l a r iskanjasidan b e rk i n i s h
m a q s a d i d a ; 2) t u r m u s h n i n g o g ‘ir s h a r o i tl a r i d a n , z a h -
m a tla r id a n him oyalanish n iy a tid a ; 3) shaxsiy n u q s o n l a r
t a ’q ibidan qutulishda; 4) u s h a lg a n a rm onda ; 5) p a to lo g ik
h o la tg a (ru h iy n u q s o n g a ) u c h r a g a n d a ; 6) a l k o g o l i z m ,
n a rk o m a n iy a va boshqa vaz iy a tla rd a . Xayol ( fa n t a z i y a )
t u r m u s h d a g a v d a la n is h i m u m k i n b o M m agan, a m a l g a
osh irish im koniyati y o ‘q x a tt i- h a r a k a t la r d a s tu r in i n a -
m oy o n etadi.
Y u q o rid ag i m u lo h a z a l a r n e g iz id a n kelib c h i q u v c h i
xayolning b unday shakli psixologiya fanida passiv (su st) 
xayol deb nomlanadi. Psixologiyada aktiv (faol), ixtiyoriy, 
ixtiyorsiz, tiklovchi va ijodiy xayol turlari to g risida h a m
m uayyan m a'lum otlar m avjuddir.

---

Inson passiv x a y o ln i old ind an rejalashtirib yuzaga 
keltirishi ham m u m k in . Xuddi shu bois iroda bilan bo gliq
b o ‘lm a g a n , j o ‘r tt a g a „ k a s h f “ qilin gan , b ir o q h a y o td a
gavdalantirishga yo'naltirilgan xayolning o ‘ziga xos obrazlari 
majmuasi „shirin xayol“ deyiladi. Odatda „shirin xayol“da 
f a n t a z i y a n i n g m a h s u l l a r i b ilan i n s o n n i n g e h tiy o jla ri 
o ‘rtasidagi aloqa yengillik bilan yuzaga kelganligi tufayli 
quvonchli, yoqimli, qiziqarli narsalar haqida o d a m la r xayol 
suradilar. Inson q anchalik shirin xayolga berilsa, u shunchalik 
d a ra ja d a passiv shaxs sanaladi, bu holat u n in g nuqsoni 
hisoblanadi.
Passivlik (sustkashlik) kishining qiyinchiliklarini yen- 
g ish d a n ch etlash tiradi, yashash uch u n kurashga chorla- 
maydi, demak, u reallikdan uzoqlashadi. G o h o passiv xayol 
hech o ‘ylamaganda, ixtiyorsiz ravishda vujudga kelishi ham 
m u m k i n , b u n d a q u y i d a g i h o lat y u z b e r a d i ; a) o n g
nazoratining kuchsizlanishi; b) ikkinchi signallar tizimining 
s u s a y i s h i , d ) i n s o n n i n g v a q t i n c h a h a r a k a t s i z l a n i s h i ,
e ) uyqusirash; 0 affektiv vaziyat; g) tush k o ‘rish; h) gal- 
lutsinatsiya; i) patologik holatlar va hokazo.
Yuqorida t a ’kidlab 
0
‘tiIganidek, passiv xayol ixtiyoriy 
va ixtiyorsiz turlarga ajratilganidek, aktiv xayol tiklovchi va 
ijodiy xayollarga bo'linadi.
0 ‘zining mohiyati bilan tasawurlarga muvofiq keladigan 
ta s a w u r la r , tasvirlar tizim in i yaratuvchi xayol „tiklovchi 
x a y o l “ deb ataladi. T a b ia tg a , jam iyatga va shaxslararo 
munosabatga, bilimlarga oid m a ,lumot!aro',rganilishida xayol 
bevosita ishtirok etadi h a m d a uning yordam ida matnlarda, 
rasmlarda, xaritalarda aks ettirilgan narsalar xayolda qayta 
tiklanadi. Ijtimoiy tajribada, ta'lim-tarbiya jarayonida fazoviy 
xayol, vaqt va harakat birliklariga oid axborotlar, masofa, 
hajm to ‘g Lrisidagi xabarlarga sinchkovlik bilan qarash, tikilish 
jaray on ida mazkur xayol turi rivojlanadi.
Ijodiy xayol tiklovchi xayoldan farqli o'Iaroq, original 
va qimmatli moddiy, ijodiy mahsulotlarda gavdalanuvchi yangi 
obrazlarning yaratilishidan iborat xayol turidir.
328

---

Xayolning x u su siy a tla ri
Xayolning m u h im to m o n la rid a n biri — uning ijod va 
shaxs munosabatining yaxlit h olda talqin qilish xususiyatidir. 
Ijod shaxsning ichki imkoniyatlari va zaxiralarining ro'yobga 
chiqishining asosiy shartlaridan biridir. Shu sababdan shaxs 
o ‘zining ijodiy faoliyati bilan, b irin c h id a n , yaratuvchilik 
qudratini amaliyotda namoyish qiladi. Ikkinchidan, u ijod 
ta'sirida yangi fazilatlarni egallaydi, nafosat, badiiy ijod, tex- 
nik qobiliyat, kashfiyot, ijtimoiy m u am m o la rn i integratsiya 
qilib, differcnsiallashtiradi. U c h in c h id a n , ja h o n faniga o ‘z 
hissasini q o ‘shadi va sivilizatsiyaga o ’z ta'sirini o ‘tkazadi, 
ijtimoiy taraqqiyotni harakatlantiaivchisiga aylanadi. Ijod 
davom ida shaxs motivatsion, e m o tsio n al, irodaviy b a rq a - 
rorlik, xarakterning mustahkamligi va boshqa individual- 
tipologik xususiyatlari samaradorligiga, sifatiga munosib ra - 
vishda ijobiy ta ’sir o ‘tkazadi. Ijod xususiyatlari bilan shaxsning 
xususiyatlari o ‘rtasidagi uyg‘u n likn in g yuzaga kelishi ikki 
yoqlama t a ’sir o'tkazish m exanizm i sifatida m uh im rol o ‘y - 
naydi, ya’ni faoliyatda shaxs o 'z in in g yangi qirralarini och adi, 
un ing fazilatlari esa ijodiy izlanishlarning muvaffaqiyatli 
yakunlanishini ta ’minlaydi.
X ayolning a n a litik -sin te tik xususiyati
X a y o l n in g a n a litik x u s u s iy a t i ( n e m i s c h a