O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
|
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik
hypothalamus) yuksak m ark a zla r majmuasidan
iborat b o ‘lib, ular ha r xil funksiyalar moslashuvini ta ’m inlab turadi; (lotincha limbus — chegara, chef, hoshiya y u n o n c h a thalamus tepalik, tizim degan m a ’n o n i anglatadi) fantaziya o b r a z la r in in g sh a k lla nish id a , f a o liy a t ja r a y o n la r i b ila n q o ‘shilishda miya yarimsharlari p o ‘stlog‘i bilan birga q a tn a - s h a d i. T i z i m n i n g p o ‘stloq b i l a n p o 's t l o q o s t i q is m la r i boglanishi tufayli gipotalamus miya stvolining yarimshar- lar bilan tu tashu vid a „lim b“ (chegara) hosil qiladi. Inson miyasi fantaziya obrazlariga h a m d a organizmning periferik ( c h e t ) q is m la r ig a b o s h q a r u v c h a n l i k t a ’sirini o ‘tkazib, u l a r n i n g faoliyatini o ‘z g a rtirib tu ra d i. Shaxs asabiylashganida b iro r narsa haqida qattiq o ‘ylasa, albatta tan a a ’z o la r id a k o ‘zga tashlanadigan o ‘zgarishlar sodir b o ‘Iishi m u m k in . Yuzaga kelgan b unday alo m atlar (belgilar, izlar) „ s tig m a t“ la r d e b n om lanadi ( y u n o n c h a stigma — dog 1 yoki chandiq d e g a n m a ’noni anglatadi). Qadimgi xalq afsonalari, rivoyatlariga qaraganda inson qattiq jism oniy kaltaklangan d av rin i eslasa, go‘yoki o ‘sha azobning izlari yana favqulodda yuzaga kelishi ta ’kidlanadi. Qo^rqinch holat to ‘g ‘risida xayol obrazlari yaratilsa, odam g a u c h u q chiqishi, lablarini y o rilg an day his etishi m um kin. Masalan, chekish va ichish ni m u t l a q tashlag an shaxs p a p ir o s yoki spirt ichimligi t o ‘g ‘risida o ‘ylasa, uning og‘i z b o ‘shlig‘ida tamaki ta'm i, araq ning achchiqligi paydo b o ‘lishi m um kin. Inson ju d a suvga ta s h n a b o ‘lsa yoki ochlik azobi qiynasa, ular t o ‘g ‘risida o ‘ylasa, „ shirin qoniqish“ , „lazzatlanish“ hislari vujudga keladi. Psixologiyada q o ‘rqin ch holati t o ‘g ‘risida m uayyan m a t e r i a ll a r t o ‘p l a n g a n va tahlil q ilin g a n . ( Q o 'r q i n c h y u n o n c h a phobos — „ fo biya “ deb n o m la n a d i) . Fobiya muayyan sharoitlar va vaziyatlarda shaxsda vujudga keladigan kuchli asosga ega b o l m a g a n qo‘rqinch va tashvishlanishdan iborat, in so n t o m o n i d a n y engishning im k o n iy a ti y o kq muttasil psixopatologik holat. M azkur patologik holatning b a ’zi birlariga tu s h u n c h a berishga harakat qilamiz: 1) agara- fobiya — shaxsning gavjum m aydonlardan, shoh k o ‘cha- lardan o ‘tishga q o ‘rqishi; 2) kaustrofobiya — insonning eshikni qulflab y o l g ‘iz o ‘tirishidan q o ‘rqishi; 3 ) mono- fo b iy a — s h a x s n i n g y o l g 'i z , h e c h k i m s i z q o l i s h d a n q o ‘ r q i s h i ; 4 ) a tr o p o fo b iy a — i n s o n n i n g k o ‘p c h i l i k davrasidan, x a lo y iq d a n q o ‘rqishi; 5) nazofobiya — od am - ning kasal b o ‘lib q o lis h d a n q o ‘rqishi; 6 ) eyrotrofobiya— 334 shaxsning k o 'p c h il i k davrasida izza boM ishdan, o 'z in i y o 'q o tib q o ‘y ish d a n q o ‘rqishi; 7) didaktogen — o'q u v ch i yoki t a la b a n in g o ‘q itu v c h id a n q o ‘rq is h i; 8) yatrogen — bem ornin g shifokordan qo'rqishi va h o k a z o . Xayolning organik jarayonlari b ila n uzviy bogliqligi haqidagi m a 'l u m o tl a r yana id e o m o to r ( y u n o n c h a idea — tushimcha, tasavvur, lotincha motor — harakatiantiruvchi degan m a ’n on i bildiradi) aktlar (h ara k a tla r) da mujassam- lashgan b o ‘ladi. Inson u yoki bu h a ra k a tn i tasavvur qilishi b ilanoq, xuddi s h u narsaning tabiiy rav ish da bajarilishi b o s h la n a d i . M a s a l a n , shaxs q a y s i d i r a s h u l a n i d ild a n o ‘tkazsa, u n in g xirgoyisi a m a lg a o s h ir ila d i yoki rubob t o ‘g ‘risida tasavvur qilinsa, undagi b a r m o q harakati taso- difiy ijroga kirishadi va hokazo. Xayol shakllari to ‘g‘risid a tu sh u n ch a X a y o ln in g asosiy shakli x ay o lot y o ki fantaziya deb nom lanadi, lekin ch e t el psixologiyasida xayolning sinonimi sifatida q o ila n ila d i. Fantaziya inson o n g id a in ’ikos etila boshlagandan e ’tiboran borliqning qiyofasini o ‘zgartirishga y o ‘na!gan b o ‘ladi. Shuningdek, fantaziya insoniyat dunyosi u c h u n m a ’lum boMgan omillarga n isb a ta n yangi nuqtayi nazar q aror topishiga imkon beradi h a m d a badiiy asarlarni, ilmiy bilish jarayonlarini o ‘zida m ujassam lashtiradi. O datda, bolan in g asosiy faoliyati o ‘yinga aylana borgan sari bog‘cha va kichik maktab yoshi davrida u jadal rivojlanishi bilan tavsiflanadi. M a ’lumki, t a ’kidlan g an yosh davridagi bolalar u c h u iv fa n ta z iy a obrazlari u la r n in g o ‘yin faoliyati u c h u n d a s t u r t a r i q a s i d a v u j u d g a k e l a d i : b o l a o ‘z in i kosmonavt sifatida his qiladi; k o n s tr u k to r rolini bajaradi; o'zin i pertonaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi; rolli, sujetli o'yinlarda m u ayya n rollarga kirishadi va hokazo. X a y o ln in g o ‘zi faoliyatning h a r xil tu rla rid a tark ib topadi va faoliyatni amalga oshirish va uyushtirish u c h u n a lo h i d a a h a m i y a t kasb e ta d i. B o l a n i n g xayoli t a s h q i 335 t a y a n c h la r g a ( o lyin ch oqlarg a) aso sla n u v c h i faoliyatdan so‘zlar bilan sodda h am da badiiy ijodiyotni amalga oshirishga sharoit tu g ‘diradigan ichki faoliyatga o ‘sib o ‘tadi. Bola nutqni egallash m u n o s a b a ti bilan shaxslararo m uom alaga kirish- gan d an s o ‘ng u n in g xayoli ham taraqqiy eladi. N u lq faoli- yatining rivojlanishi tufayli bolada k o ‘rm agan, eshitmagan narsa va hodisalarni tasa w u rq ilish imkoni yaratiladi. Xuddi shu bois b o la c h o 'p l a r d a n ot, stu ld a n harak atlanuvchi texnikani yaratish imkoniga ega b o l a d i . Bunda fantaziya ijtimoiy tajribaning biri sifatida gavdalanadi. Badiiy fantaziya obrazlari (B ilm asv o y , Buratino, N o ‘x a tp olvon, Qorqiz, Q o rb o b o , J o d u g a r k a m p ir va h o k a z o la r) ijtimoiy tajri- balarni o kzlashtirish va bilish vositasi ekanligi tadqiqotchi p s ix o lo g lar t o m o n i d a n dalillab b c rilg a n . K a tta yoshli o d a m la r esa a tr o f-m u h itn i va shaxslararo munosabatlarni faol ijodiy izlanishlari tufayli o kzgartiradilar. Orzu xayol shakllaridan biridir. LJ shaxsning o ‘zi uchun eng y o q im li istiqbol obrazlarini x a yo lida (tasavvurida) yaratishda g av dalanadi. Orzu insonning ehtiyojlari, xohish- istaklari, intilishlari bilan bevosita bog‘liq b o klib, uni kelajakda faoliyatni a m a lg a oshirishga undaydi. Shaxsning ijodiy faoliyati m ohiyatida fantaziya ishtirok etm asd an iloji y o ‘q, chunki h am isha h a m u ning amaliy xatti-harakatlarida xayol jarayonlari ro ‘yobga chiqavermaydi. Aksariyat ho lla rd a xayol jarayonlari shaxs amalga oshirishni istaydigan o b r a z la r shaklida mujassamlashadi h am da ichki faoliyat turiga aylanadi. Shaxsni kclajakka undovchi, uning x o h ish -tilak la rin i aks ettiruvchi o b ra z la r majmuasi orzu deyiladi. O rz u shaxsning a trof-m uhitni, ijtimoiy voqelikni o ‘zgartirishga y o knaltirilgan ijodiy kuchlari va intilishlarini turm ushga ta tb iq etishning asosiy shartlaridan biridir. Shu bilan birga, o rz u shaxsiy va ijtimoiy h ayotni ilmiy faraz q ilish e l e m e n t l a r i d a n h i s o b l a n a d i. M a m l a k a t i m i z d a taraqqiyotni o ld in d a n k o ‘ra bilish, oldiga biror aniq maqsad q o ‘ysa va shu m aq sa d sari íntilish g‘oyat m u h im ahamiyatga ega. S h u n in g u c h u n orzu b atam o m tugallanishi m a ’lum 336 birsabablarga k o ‘ra kechiktirilgan faoliyatga u ndovchi motiv (sabab) tariqasida yiizaga kelishi m u m k in . 0 ‘zlari u c h u n zarur ehtiyoj his qilgan ajdo d larim iznin g orzulari: uc ha r gilamlar; oynayi ja h o n ; elektr c h iro g ‘i; o ‘ziyurar arava va hokazolar k o ‘rinishida gavdalanganligini s h o h id i b o la m iz . Badiiy va ilmiy ijodda fantaziyaning o ‘rni t o ‘g ‘risida muayyan darajada ishlarqilingan. M a ’lu m k i, rassorti hamda y o z u v c h in in g ijodiy faoliyatida is h t i r o k e tu v c h i xayol obrazlarining m u h im xususiyatlari — b u u n in g cmotsional kechinm alar, h is-tuyg‘ular bilan mujassamlashganligidadir. Hozirgi d avrda: b a d iiy ijo diyot, b a d i i y ta r j im a , ilmiy ijodiyot, adabiy qobiliyat va iste’d od singari m axsus xayoliy j a r a y o n l a r g a a s o s l a n g a n h o l d a t a d q i q o t i s h la r i o lib borilmoqda. Hozirgi y o sh la rim iz yangi texnika v a texnologiyalarni yaratish; o ‘ziga xos kashfiyotlarni a m a lg a osh irish, o'zlari y o q t ir g a n m a s h g ‘u l o t l a r b ila n s h u g ‘u ! l a n i s h , y u k s a k kasbiy m ah o ra tg a erishish t o ‘g ‘risida o r z u qiladilar. Fan va texnika rivojiga hissa q o ‘shish istagi, in tilishi, ularning barkam ol inson b o ‘Iib voyaga yetish larig a p ux ta zam in hozirlaydi. K a s b - h u n a r egasining bug un g i kundagi o b r o ‘- e ’tib o r in i n g o r ti s h i, m illiy h u n a r m a n d c h i l i k k a s h a rt- s ha ro itla r yaratilishi o ‘z s o h a sin in g m a h o r a t l i kishisiga a ylan ishig a im k o n t u g ‘diradi. D o n i s h m a n d l a r i m i z n i n g insonni kasb u lu g ‘laydi, degan fikriga a m a l qilish kasbiy tayyorgarlik dam ja sin in g yuksalishiga x i z m a t qiladi. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling