O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

f
Tekshirísh uchun savollar
1. Idrokjarayoni to‘g‘risida qanday tasawurga egasiz?
2. Idrokning 
t u z i l i s h i n i
qanday tushuntirasiz?
3. Idrokning xususiyatlarini qanday izohlaysiz?
4. Idrokning mohiyatini yoritib bering.
5. Fazo, vaqt va harakatni idrok qilishning farqini aytib bering.
6. Kuzatuvchanlik nima?
X I V b o b  
X O T IR A
X o tira haqida umumiy tushuncha
Psixologik m an balard a koYsatilishicha, psixikaning eng 
m u h i m xususiyati, in so n tashqi t a ’sirotlaridan o ‘zining 
keyingi faoliyati va xatti-harakatlarida d o im o foydalanishi 
h a m d a ijodiy y o n d a sh uvi orqali unga b a'zi o ‘zgarishlar 
kiritishidir. Insonda shaxsiy tajriba, ko‘nikma, m alaka va 
bilim lar koMami orta b organ sari faoliyati h a m da xulq-atvori 
t o b o ra m urakkablashib, yangi m azm un, yangi sifat kasb 
e t a boshlaydi. M a ’lum ki, agar tashqi olam n in g bosh miya 
k a tta yarim sharlari q o b ig ‘ida hosil b o kladigan obrazlari, 
tim sollari va ularning izlari yo‘qolib ketaversa, tajribaning
2 3 0

---

saqlanishi, bilimlarning boyishi, m urakkablashishi, m uay- 
yan tartibga kelishi, q ayta d a n jonlanishi m u tla q o r o ‘y ber- 
m as edi. M odom iki, s h u n d a y ekan, m az k u r o b ra z la r bir- 
biri bilan o ‘zaro uzviy b o g ‘lanib, asta-sekin m u s ta h k a m -
lanib, miya qobig‘ida puxta saqlanib qoladi, s h u bilan birga, 
hayot va faoliyatning m uayyan talablariga m uvofiq ravishda 
q a y ta d a n jo n la n a d i, a w a lg i holatini t a k r o r a n n a m o y o n
qiladi.
Hozirgi davrda q o l l a n i b kelinayotgan a d a b iy o tla rd a
xotiraga m ana b unday ta ’rif berib kelinmoqda: „ Individning 
o ‘z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik 
uni yana esga tushirishi xotira dcb ataladi“ . Lekin b u t a ’rifda 
xotiraga taalluqli b o ‘lgan j u d a kolp sifatlar, xossalar va 
xu su siyatlar o ‘z ak sini t o p m a g a n , s h u n in g u c h u n uni 
m uk am m al, ixcham , pishiq ifodalangan deyishga h a qqim iz 
y o 'q . Ushbu qiyin h olatd a n chiqishning b ird a n bir y o l i ,
bizningcha, unga m an a b unday ta ’rif berishdir: „Xotira atrof- 
m uhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy 
va ixtiyorsiz ravishda, passiv va aktiv (faol) h o ld a re p ­
roduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, 
mantiqiy va mexanik y o kl bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, 
e sd a saqlash, q a y ta d a n esga tushirish; u n u t i s h h a m d a
esla sh d a n iborat psixik ja r a y o n ; a lo h id a v a u m u m iy lik
n a m o y o n qiluvchi ijtimoiy hodisa, b a rc h a taassurotlarni 
ijodiy qayta ishlashga y o ‘naltirilgan m n e m ik ( y u n o n c h a
m n e m a — xotira d eg a n m a ’n on i bild iradi) f a o l i y a t d ir “ . 
Shuni q a t’iy aytish m u m k in k i, berilgan t a ’rif xotiraning 
m urakkab, keng qamrovli jihatlarini t o ‘la t a ’kidlash im- 
koniyatiga ega. Lekin bu m utlaq mukam mallikni d a ’vo qilish 
degani emas, chunki u n d a m uayyan d arajada obyektiv va 
subyektiv m a ’lu m o t aks ettirilm agan, a lb a tta . U m u m a n
qaraganda, bu narsaga hojat h a m , ehtiyoj h a m , h a tto im~ 
koniyat ham yo ‘qdir.
T a ’rifda xotiraning esda olib qolish, e sd a saqlash, esga 
tushirish, u n u tish , tanish, eslash kabi asosiy ja ra y o n la ri 
alohida ajratib k o ‘rsatilgan b o ‘lsa-da, lekin u la r n in g h a r 
biri mustaqil holat va jaray on hisoblanmaydi. C h u n k i ular 
m u a y y a n faoliyat d a v o m i d a , xo h bilish, x o h m n e m i k
231

---

faoliyat b o ‘lishidan q a t’i n a z arsha kllan a d i va o ‘sha faoliyat 
tuzilishi, mohiyati va m az m u n i bilan belgilanadi. S huning 
u c h u n insonning m uayyan bir materialni esda olib qolishi, 
esda saqlashi, esga tushirishi uning individual tajriba k o l a m i
b ila n saviyasi h a m d a aq l-zak o v ati darajasiga bog'liqdir. 
C h u n k i esda olib qolingan narsa va hodisalarni keyinchalik 
q o l l a s h u c h u n esga tushirish Iozim b o ‘ladi; bu m nem ik 
faoliyatni talabqiladi. 0 ‘zlashtirilgan materiallarning ushbu 
faoliyat doirasidan chiqib ketishi esa uning unutilishiga olib 
keladi. M aterialni esda saqlash bu uning shaxs faoliyatida 
q a n d a y aks etishiga bog'liq. S huning uchun odam nin g bilish 
faoliyati, h a r xil holatlarda: xulq-atvori, hayotiy tajribasi 
va m a d a n iy malakasiga k o ‘ra belgilanadi. Lekin, bu to ‘g'rida 
q a ra m a - q a rs h i nuqtayi n azarlar h am mavjud, ular o ‘zaro 
m e z o n la ri h a m d a sharhlari bilan farqlanadi.
D e m a k , xotira shaxs psixik faoliyatining eng m u him
t a r k i b i y q i s m l a r id a n b iri h is o b la n a d i. S h u n i a l o h i d a
t a ’kidlash kerakki, xotiraning bosh o ‘rni o ‘tm ish d a yuz 
b e rg a n narsa va hodisalarni aks ettirish bilan ch eklanib
q o lm a y , balki ham hozirgi, ham kelgusida amalga oshirish 
r e j a l a s h t i r i l g a n v o q e li k n in g r o 'y o b g a c h iq i s h in i h a m
t a ’m inlaydi. Tabiatda va jam iyatda nam oyon b o la d ig a n har 
q a n d a y toifadagi psixik hodisa o ‘zining tarkibiga kiruvchi 
h a r b ir qismni muayyan tartibda o ‘zaro bogMangan tarzda 
saqlab qolinishini talab ctadi. Turli ko'rinishga ega b o lg a n
„ b og‘lanish“ga imkoniyat yoki shart-sharoit vujudga kelmasa, 
u h o ld a rivojlanish t o kg ‘risida s o 'z ham bo'lishi m um k in 
em as, c h u n k i, I.M .Sechenov iborasi bilan a>lganda, kishi 
„chaq alo qlik holatida“ mangu qolib ketgan b o l u r edi.
Psixologik ilmiy adabiyotlarda kokp m arotaba t a ’kid- 
Ian ishicha, xotira barcha psixik jarayonlarning eng m uh im
tasnifi b o l i s h i d a n tashqari, u inson shaxsining birligi va 
yaxlitligi, biologik va ijtimoiylik nisbatini h a m d a ularning 
o 'z ig a xos xususiyatlari, xossalari, mexanizmlari t o ‘g'risida 
m u a y y a n tartibda m a ’lu m o t berish imkoniyatini t a ’minlab 
tu ra d i.
X o t i r a psixologiya fan in in g c h u q u r tadqiq qilingan 
j a r a y o n l a r i d a n biri b o ‘lib h is o b la n s a - d a , lekin fan va
232

---

te x n ik a n in g ta ra q q iy o ti hali h a m k o ‘p j i h a t d a n x o tira
m u a m m o l a r i n i o ‘r g a n i l i s h i n i t a q o z o e t a d i . U n i n g
qonuniyatlarini yanada ch u q u rro q ochish, „aqlli“ va „ s u n ’iy 
intellekt“ li m ashinalarning m ahsuldorligini oshirish, sifat 
darajasini k o Ltarishga xizm at qiladi. Hozirgi d a v rd a olib 
borilayotgan ilmiy-tekshirish ishlarida esda olib qolish, esga 
tushirish mexanizmlari va kognitivistik nazariyalarga yanada 
k o 'p ro q e 'tib o r berilyapti. Lekin ja h o n psixologiya fanida 
a s so ts ia n iz m , g e s h ta ltiz m , b ix e v io riz m , f r e y d i z m kabi 
k o ‘plab yo 'nalishlar m avjud b o lis h ig a q a ra m a y , b u g u n - 
g ach a xotiraning yagona va tugallangan nazariyasi ishlab 
chiqilm agan. Bu i!miy-nazariy xususiyatlarga ega b o ‘lgan 
gipotetik faraz tarzidagi nazariya va q a rashlarnin g h a d d a n
tashqari ko'pligi kibernetika, tajriba va gen etik biologiya, 
biokimyo, fiziologiya, tibbiyot nuqtayi n a z a rid a n y o n d a s h - 
ganligi b ila n iz o h l a n a d i . B u la rn in g b a r c h a s i x o t ir a n i
o'rganishning psixologik, neyrofiziologik va biokim yoviy 
bosqichlari mavjudligidan dalolatdir.
Xotirani o ‘rganishning har uchala darajasi ichida uning 
psixologik darajasi tadqiq qilinishi o ‘zining boy materiallari 
bilan boshqalaridan sezilarli darajada ustunlikka egadir. Hozirda 
psixologiya fanida xilma-xil y o ‘nalishlar va nazariyalar ishlab 
chiqilganligi h a m d a boshqalarga o ‘x s h a m a y d ig a n yangi, 
dolzarb g‘oyalar ilgari surilayotganligi m a ’lum . En di bu 
nazariyalar negizida xotira jarayonlarining shakllanishiga 
insonning faolligi q a n d a y aham iyatga egaligi va b u n d a y
faollikning mexanizmi qanday ro'yobga chiqishi to'gVisidagi 
m uam m olarni tasniflash va baholash yotadi.
X o tira n in g fiz io lo g ik a s o s la r i
Asab tizimida iziarning saqlanishi
Q o ‘zg‘atuvchi t a ’siri ostida hosil qilingan iziarning uzoq 
m u d d a t saqlanish hodisasini h ayvonot o l a m in in g t a r a q ­
qiyoti jarayonida na m o y o n b o ‘lish xususiyati tad q iq o tc h ila r 
to m o n id a n tekshirilgan va m uayyan darajada m a ’lu m o tla r 
t o lplangan.

---

T a j r i b a d a a n i q l a n i s h i c h a p o l ip l a r n i n g ( m e d u z a g a
o ‘x sh ash jonivorlar) asab tizimiga bir m arotaba elektr toki 
bilan t a ’sir qilish orqali q o ‘zg‘atishni vujudga keltirish bir 
n e c h a s o a t d a v o m id a s a q la n ib q o lu v c h i ritm ik e le k tr 
im pulslarini hosil qiladi. Hayvonot olami yirik n a m o y a n - 
d a la rin in g markaziy asab tizimini tadqiqot qilish davom ida 
x u d d i s h u n g a o'x sh a sh hodisa qayd qilingan. M asalan, 
e lektr lam pochkasini bir m aro taba birdaniga yoqish bilan 
q o ‘z g ‘atish hosil qilish orqali uy quyonining yiiqori ikki 
d o ‘ngligida uzoq m uddat qayd qilish m um kin b o l g a n ritmik 
e lektr razryadlari hosil qilingan.
T a d q iq o tc h ila rn in g k o ‘rsatishicha, k o ‘p vaqt bir xil 
signalni takrorlab turish natijasida insonning unga mos- 
lashishi ro ‘y berar, natijada oriyentir refleksining s o ‘nishiga 
olib b o r a r ekan (E .N .B oy k o, E.N .Sokolov va boshqalar). 
P six o lo g E .N .S o k o lo v n i n g fik ric h a , b u n g a o d a tla n is h , 
k o ‘n i k is h h o disasin i a lo h id a o lin g a n n e y ro n n in g k o ‘p 
m a r o ta b a t a ’sir etgan q o ‘zg‘atuvchiga berayotgan javobini 
tekshirish davom ida kuzatish m u m k in b o ‘ladi.
S h u n i a lo h id a t a ’k idlash jo iz k i, q o 'z g ’a tu v c h in in g
x a ra k te ri yoki intensivligini b iro z o ‘zgartirish o riy e n tir 
refleksini qayta vujudga keltirar ekan.
E .N .S o ko lov olib borgan tekshirishlar ilgari so'ngan
o riy e n tir refleksining qayta tiklanishi faqat q o lzg‘atuvchi- 
nin g xarakterini o ‘zgartiri!gan zahoti emas, balki m a ’lum 
vaqt o ‘tg an d a n s o ‘ng h a m kuzatish mumkinligini k o ‘rsat- 
gan. A g a r tekshiruvchilarda alo h id a bir q o ‘zg‘atuvchiga 
nisbatan moslashish paydo qildirilsa, so‘ngra salgina q o ‘zg‘a- 
t u v ch in in g jadalligini, t a ’sir etish vaqti yoki xarakteri o 'zga- 
rtirilsa, u h olda oriyentir refleksining vegetativ yoki elek- 
tro f iz i o lo g i k s im p to m la r i q a y ta tiklanishi aytiladi. Bu 
o r iy e n tir refleksining qayta tiklanishi uning s o 'n g a n id a n
u zoq m u d d a t o ‘tgandan keyin h am takrorlanishi kuzatilgan.
N e rv sistemasi ilgarigi q o ‘zglatuvchilarning izlarini aniq 
saqlay oladi. Buni t o l a r o q dalillash maqsadida misollarga 
m u ro ja a t qilamiz.
M a ’lumki, agar bir xil signal qanchalik k o ‘p uchrasa, 
sinaluvchi unga shunchalik tez moslashadi va shu tariqa
234

---

te z k o r (re a k s iy a n in g laten t vaqti j u d a q is q a b o ‘lishiga 
qaram ay) javob qaytaradi.
Turli m eto d ikalar bilan atroflicha tek shirishlar shuni 
ko‘rsatadiki, bu q o n u n eng oddiy sharoitlarda h a m saqlanib 
qolar ekan.
Keyingi tek s h iris h la rn in g k o ‘r s a tis h ic h a , in so n n in g
nerv sistemasi a lo h id a signal izlarini o ‘ta a n iq lik bilan uzoq 
m uddat saqlash imkoniyatiga ega ekan. B u n ga E .N .Sokolov 
tajribalari yaqqol misol b o ‘la oladi.
Sinaluvchilarga bir m arotaba m a ’lu m b ir balandlikda, 
y a 'n i 500 gs va jadalligi 20 db b o l g a n e s h itish signali 
berilgan, unga javo b an qoMni qisish k erak boMgan. Ular 
faqat shu signalgagina javob berib, b o s h q a signalga q o l
harakatlarini bajarmasliklari zarur edi. T a jrib a n in g nav- 
batdagi bosqichida sinaluvchilarga shu balandlikdagi, lekin 
intensivligi 5 db d a n 30 db gacha boMgan turli tovushlar 
berilg an va bir y o 'l a e le k tr o e n s e f a l o g r a m m a , e le k tro -
m iogram m a, terigalvanik reaksiyalar qayd qilib borilgan.
Tajriba n a tija la rin in g k o ‘r s a tis h ic h a , b i r m a r o ta b a
ko'rsatilgan é ta lo n sinaluvchilarda u z o q v a q t d a vo m ida
saqlanib qolgan va u n d a n so'ng h am u la r etalonga mos 
signallarga a niq elektrofiziologik va harak at reaksiyalarini 
bildirganlar.
Keltirilgan tajriba natijalari shuni k o ‘rsatadiki, inson 
miyasi bir m arta berilgan q o ‘zg‘a tuvchining izini uzoq vaqt 
aniq saqlashi m u m k in ekan. Shunisi ajablanarliki, izlarning 
aniqligi vaqt o'tishi bilan yo'q olm aydi, balki u borgan sari 
kuchayib b o rar ekan.
Izlarning „konsolidatsiyalanish“ jarayoni
Yuqorida biz inson miyasiga t a ’sir k o ‘rsatgan q o ‘z- 
g 'a tu v c h ila rn in g izi esda olib q o lin ish in i k o ‘rib o ‘tdik. 
N avb atd agi vazifa izlarnin g m u s t a h k a m l a n i s h jara y on i 
q an d ay kechadi, degan savolga javob berishdir. Izlar tezda 
m ustahkam lanadim i yoki m a ’lum vaqt talab qiladim i, degan 
savol tug'ilishi tabiiy.
Bu savollarni o ‘rganish k o ‘pgina ta d q iq o tc h ila r n in g
predm eti b o l i b xizm at qilgan. K o ‘pgina psixologlarning
235

---

k u z a tis h la rig a q a ra g a n d a , a g a r in s o n n in g bosh miyasi 
ja r o h a tla n s a , jarohatgacha b o 'lg an qisqa vaqt ichidagi va 
j a r o h a td a n keyin m a ’Ium vaqt oralig'ida t a ’sir ko‘rsatilgan 
q o ‘z g ‘a tu v c h ila rn in g izi saqlanm aydi. Bosh suyagi o g ‘ir 
j a r o h a t l a n i b , o d a m hu sh id a n ketsa, s h ik astlanishgacha 
q a n d a y h od isa r o ‘y bergan va u n d a n s o ‘ng qanday voqea 
ro ‘y berganligini sira eslay olm aydi. Bu hoi anteregrad, 
retrograd va anteroretrograd amneziyasi degan nom oigan. 
Bu h olat shu ni k o ‘rsatadiki, nerv' sistemasida ro ky bergan 
kuchli s h o k (ruhiy og'ir, favquloddagi xastalanish) miyani 
m a ’Ium m u d d atg a unga yetib kelgan q o ‘zg‘atuvchilarning 
izlarini saqlashga qobiliyatsiz qilib q o ‘yar ekan.
A nteregrad, retrograd va anteroretrograd amneziya miya 
izlarini e sda olib qolishga qobiliyatsiz boMib qolgan vaqt 
o ra lig 'in i oMchash im konini berdi. M asalan, 7 8 -k m da 
h a l o k a t g a u c h r a g a n m o to ts ik lc h i 6 4 - k m d a n b o s h la b
k o ‘rgan b a rc h a narsalarni esdan chiqargan. U soatiga 60 
km tezlik bilan ketayotganligi sababli halokatdan 1 0 — 15 
daqiqa oldin ro‘y beigan taassurotlarning izlarini m ustahkam 
saqlab q o la olm agan. Dem ak, iziarning xotirada m ustah- 
k a m l a n i s h i yo ki p six o lo g iy ad a a y tilg a n id e k , „ k o n s o -
lidatsiya“ Ianish u c h u n 1 0 — 15 d aqiqa kifoya qilar ekan.
S h u n g a o ‘xshash maxsus tajribalar o'tkazilib, bunda 
sin a lu v c h ilar s u n ’iy kuchsiz shok holatiga tushiriladi va 
q a n d a y m u d d a t oralig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi.
Psixolog Fyo d or Dmitriyevich G o rbo vning tajribalari 
b u n g a m isol b o ‘la oladi: unda sinaluvchilar kichik ko'zgu 
oldiga o ‘tqiziladi. K o ‘zgudan o d diy arifmctik belgilar (4, I, 
—8, 5) o ‘tib turadi. Sinaluvchilar berilgan sonni ilgarigi 
natijaga q o ‘shib yoki undan ayirib, arifmctik operatsiyalarni 
bajarishlari z a r u r e d i. Albatta, misollarni yechish davom ida 
sinaluvchi xotirasida ilgarigi natijalar saqlanishi kerak edi. 
F a v q u l o d d a s in a lu v c h ig a k e s k in y o r u g 'li k c h a q n a s h i
k o ‘rin ishid a „ s h o k “ beriladi.
T a jrib a n in g ko 'rsatish ich a, b u n d a y hollarda tekshi- 
riluvchilar hozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib, 
h i s o b n i o x i r g i s id a n e m a s, b a lk i o l d in g i s id a n d a v o m
236

---

ettirganlar. D e m a k , ku ch siz shok u n g a c h a b o ‘lgan izlarni
0
‘c h i r a r va iz la r n in g „k o n so lid atsiy a“ la n is h i u c h u n zarur 
b o l g a n sh a ro itg a t o ‘sqinlik qilar ekan.
Y u q o rid a g i k u z a tis h la r s h u n d a y flk rg a o l i b keladiki, 
iz la r n in g m u s t a h k a m l a n i s h i u c h u n m u a y y a n v a q t talab 
q ilin a r ekan. U s h b u dalilni tekshirish u c h u n psixologiyada 
q a t o r t a d q iq o t la r o ‘tk azila boshlandi.
K o ‘p gina a m e r i k a l ik mualliflar t o m o n i d a n ta d q iq o tla r 
qu y id ag ich a a m a lg a oshirilgan. H a y v o n la rd a k o ‘n i k m a hosil 
q ilin a y o tg a n d a n b i r o z vaqt o ktkazib, h a y v o n g a e l e k t r toki 
beriladi. A gar s h o k k o ‘nik m a hosil q i l i n g a n id a n 1 0 — 15 
d aq iq a o ‘tgach t o k berilsa, u holda m a z k u r k o ‘n i k m a y o ‘qo- 
lar ek a n . A gar k o 'n i k m a hosil q i l in g a n id a n k e y in 45 — 60 
d a q iq a o ra sida b erilsa, k o 'n i k m a s a q la n a d i. S h u saba bdan 
izlarning m u sta h k a m la n ish i u c h u n 1 0 — 15 d a q i q a ajratilishi 
kifoya qilm as e k a n . J a h o n psixologlari o l i b b o r g a n keyingi 
tajrib alar sh u n i k o ‘rsatdiki, s h o k d a n s o ‘n g h o sil qilin a d ig a n
k o ‘nikm aga h a m sh o k salbiy ta'sir ko‘rsatishi m u m k i n ekan. 
D e m a k , shok izlarning ,,konsolidatsiya“ la n ishigagina t a ’sir 
qilib q o lm a y , balki m iyani s h u n d a y h o l a t g a solib q o ‘yar 
ekanki, b u n d a k o ‘n ik m a hosil b o lis h i rcallikdan uzoqlashadi.
H o z ir d a s h u n a r s a m a 'l u m boMdiki, y u q o r i d a g i s a m a ra
fa q at e le k tr s h o k i y o r d a m i d a e m a s , b a l k i f a r m a k o lo g i k
e l e m e n t l a r t a 's i r i o s t i d a h a m k u z a ti la r e k a n . M a s a la n , 
b a r b itu ra tla r b o s h m iy a p o kstlog‘ini t o r m o z l a n i s h holatiga 
olib keladi; m e tra z o l p o ‘stloqda kuchli q o ' z g ‘a lish n i yuzaga 
keltiradi. T o 'p l a n g a n m a 'l u m o t la r g a q a r a g a n d a , o d a m d a
k o ‘n i k m a h o s il q i l i n i b , s o ‘ng b ir d a q i q a o ‘t g a c h y a n a
b a rb itu ra tla rn i q a b u l qilish k o ‘n i k m a i z i n i n g y o ‘qolishiga 
olib kelar e k a n ; a y n a n shu dozadagi b a r b it u r a t li k o ‘n ik m a
hosil q ilin g a n d an s o ‘ng y a n a 30 daqiqa o ‘t g a c h q a b u l qilinsa, 
k o 'n i k m a n i n g buzilish i m u m k in e k a n . S h u n g a o ‘xshash 
n a t i j a l a r m e t r a z o l b i l a n o ‘t k a z i l g a n t a j r i b a l a r d a h a m
k u z a tilgan; k o ‘n i k m a hosil q i l in g a n d a n s o ‘n g 10 soniya 
o ‘t g a c h , y a n a m e t r a z o l q abul q ilin ish i i z l a r n i n g q o ‘pol 
ravishda buzilishiga olib kelar, 10 d a q i q a o ‘t g a c h qabul 
q ilin sa , u h o l d a iz l a r n in g k u c h s iz s a q l a n i s h i n a m o y o n

---

b o ‘lar, 20 d a q i q a o ‘tgan d an keyin e sa k o ‘n ik m a b u tu n la y
s a q la n ib q o l a r ekan.
M i y a n i n g q o ‘z g ‘alishiga t a 's i r qilu v ch i turli m o d d a la r , 
iz la r n in g s a q la n is h ig a ham t u r l i c h a „ c h u q u r l i k d a “ t a ’sir 
q ila rk a n . B a ’zi t a ’sir k o ‘rsa tu v c h ila r 3 — 4 kun o ld in hosil 
q ilin g a n k o ‘n ik m a la rn i y o ‘qotsa, b o sh q a la ri izlarning hosil 
b o l i s h i g a g i n a t a ’sir k o ‘rsatar ek a n .
M a ’l u m b o ‘lishicha, izlarn in g „ k o n s o lid a ts iy a “ lani- 
shini te z l a s h tir u v c h i m o d d a la r h a m b o l a r ek a n . B u n d a y
p r e p a r a tl a r n i n g biri — otrixnindir. B u n d a y inyeksiya qilinsa, 
, , k o n s o l i d a t s iy a “ ni tezla sh tirish b i l a n birga, u n g a salbiy 
t a ’sir k o ‘rs a tu v c h i m o d d alarg a n is b a ta n „ y a s h o v c h a n lik n i“ 
o s h i r a r e k a n .
Y u q o r i d a g i tajribalardan k o ‘rin ib tu rib d ik i, izlarn in g
m u s t a h k a m l a n i s h i m a ’lum v a q t t a l a b q ila d i v a u s h b u
j a r a y o n d a t u rli k u c h bilan t a ’sir qilu v ch i h o la tla r asosiy 
o ‘rin t u t a d i . L ekin h a r turli h a y v o n la r d a izlarning „ k o n -
so lid ats iy a“ si tu rlic h a tezlikda ro ‘y beradi. A m erikalik psixo- 
lo g M a k G o u n i n g k o l r s a t i s h i c h a , k o ‘n i k m a t e z h o s il 
b o lla d ig a n k alam u sh larg a k o 'n i k m a hosil q ilinga nida n s o ‘ng 
45 sek. o ‘t g a c h sh o k berilsa, izlar y o ‘qolad i; 30 d a q i q a d a n
k eyin s h o k b erilsa, u h o ld a izlar sa q la n a d i; k o ‘p i n c h a k o ‘- 
n i k m a a s t a - s e k i n hosil b o ‘Iuvchi k a l a m u s h l a r d a ( i n d i ­
vidual — t ip o lo g ik xususiyatlarga k o ‘ra) 45 soniya va 30 
d a q i q a d a n k e y in berilgan shok izlarni b i r xilda y o ‘q o ta d i. 
Bu s h u n i k o ‘rsatadiki, k a l a m u s h la r n in g „ t e z “ g u ru h la r id a
i z l a r 15 — 2 0 d a q i q a i c h i d a „ k o n s o l i d a t s i y a “ ( u z o q
v a q t g a c h a ) b o ‘lishga ulguradi va u l a r „ s e k in “ g u r u h l a r id a
esa izlar „ k o n so lid a tsiy a “ b o l is h ig a ulgurm aydi h a m d a uzoq 
v a q t g a c h a yax sh i m u s ta h k a m la n a olm ay d i.
I n s o n n i n g m u a y y a n izlarni o ‘zlash tirish i d e g a n g a p
h a li i z l a r m u s t a h k a m l a n g a n l i g i e m a s , c h u n k i u l a r n i n g
m u s t a h k a m l a n i s h i u c h u n m u a y y a n v aq t zarurdir. Bu vaqt 
ko‘p gina o m illarga bogMiq b o lib , j u m la d a n , bularga individual 
x u s u s iy a tla r v a u la rn in g im k o n in i kiritish m u m k in .

---

Fizik iz qolish nazariyasida n e y r o n l a r d a n nerv im puls- 
larining o 'tis h i o q ibatida, o 'z i d a n k e y in fizik iz qoldiradi, 
d e b t a x m i n qilin a d i. Bu n az ariy a t a r a f d o r l a r in i n g fikriga 
q a r a g a n d a , i z l a r n in g fizik a k s e t i s h s i n a p s l a r d a y u z a g a
keladigan elektrik va mexanik o ‘zgarishlarda o ‘z aksini topadi.
Iz la rn in g neyrofiziologik asoslari t o ‘g ‘risida fikr yuritil- 
g a n d a L o re n te , M akselein kabi o l i m l a r n i n g reverberlashti- 
rish hodisasini (reverbcrlashtirish — a y l a n m a aks cttirish d e -
m akdir) tatbiq qilganlarini aytib o ‘tish m a q s a d g a m uvofiqdir. 
U l a r n i n g k o 'r s a t is h la r ic h a , n e r v h u j a y r a l a r i d a n c h i q q a n
a k so n la r b o s h q a hujayralardagi d e n d r i t l a r bilan q o ‘shilishi 
natijasida reverberlashtirish hodisasi v u ju d g a keladi.
P r o t o i n la r hosil boMishi b ila n bogMiq b o ‘lgan h o l a t l a r
b i o k i m y o v i y r e a k s i y a l a r d e y i l a d i . B u h o d i s a n i j a h o n
p s i x o l o g la r i u z o q m u d d a t l i x o t i r a n i n g p s i x o f i z i o l o g i k
m e x a n iz m i d e b ataydilar. M a k K o n n e l ( A Q S H ) y o m g ‘ir 
c h u v a lc h a n g la r id a tajriba o Ltk a z g a n . U sh artli reflekslarni 
h o s i l q i l i s h b o s h q a r e a k s i y a l a r d a n f a r q l i o ‘l a r o q ,
b io k i m y o v i y re a k s iy a la rd a ( y o r u g ' d a n q o c h i s h n i m a s h q
qilish) ik k i - u c h m a r t a kam ayib k e tis h in i k o ‘rsatgan.
Y u q o rid a b a y o n qilingan t a d q i q o t la r n i n g k o ‘rsatishicha, 
xotira sababiy b o g ‘lanish, ya’ni d e t e r m i n a t o r holati natijasida 
vujudga keladi.
X o tiran in g tu r l a r i
P six ik a n in g e n g m u h im x u s u s i y a t l a r i d a n biri — b o rliq
t o ‘g ‘risidagi t a s h q i t a a s s u r o tl a r n i , i n s o n n i n g i n d iv id u a l-
tipologik xususiyatlarini aks e t t i r i s h d a n , sh a x s n in g x u lq - 
a tv o rid a , x a tti-h a r a k a tla rid a m u j a s s a m l a s h u v id a n ib oratdir. 
I n s o n x a t t i - h a r a k a t l a r i n i n g a s t a - s e k i n m u r a k k a b l a s h u v i ,
y a n g ic h a m a z m u n va shakl k asb e ti s h i , sifatiy o 'z g a r i s h -
larn in g y u z b e rish i, shaxsiy t a j r i b a n i n g k e n ga yishi, ortish i 
b ilan r o ky b e r a d i. B orliqning, t u r m u s h ta r z i n in g b o s h m i y a
k a t t a y a r i m s h a r l a r i n i n g p o ‘s t l o g l i d a h o s i l b o ‘l a d i g a n
tasvirlari, xossalari tu b d a n y o ‘q o l i b k e tm a y d i . V o q e lik va
239

---

tashqi o l a m n i n g tim so lla ri, tizim lari o ' z a r o turli y o ‘sinda 
b o g M an ib m u s t a h k a m l a n a d i , t a r t i b g a k e l a d i , g u r u h g a
birlash ad i, h a y o t va faoliyatning ta la b la r ig a m o s ravishda 
e s d a o l i b q o l i n a d i , e s d a s a q l a n a d i , m u a y y a n i z l a m i n g
j o n l a n i s h i n a ti j a s i d a u la rn in g ba rc h a s i tik la nadi.
Xotira i n s o n n in g hayoti va faoliyatining b arc h a sohalarida 
q a t n a s h i s h i t u f a y l i u n i n g n a m o y o n boM ish s h a k l l a r i ,
h o latlari, s h a r t - s h a r o i t l a r i , om illari h a m x ilm a -xil k o lri- 
nishga ega dir. O d a t d a xotirani m u a y y a n tu rla rg a ajratishda 
asos qilib u n i n g xarakteristikasini, y a 'n i e sd a olib qolish, 
e s d a s a q la s h , q a y t a esga tushirish, e slash , ta n is h sin g an
j a r a y o n l a m i a m a l g a oshiruvchi fa o liy a tn in g xususiyatlari 
bilan b o g l i q j i o l d a olinadi. U m u m iy psixologiyada xotira 5 ta 
m u h i m frnézoHga \ (