O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Tekshirish uchun savollar
1. S e z g i d e g a n d a S iz n im a n i tu s h u n a s i z ?
2. S e z g i x u s u s iy a tla rig a t a ’r i f b e r a o la s iz m i?
3. S e z g i t u r l a r i n i s a n a b b e r in g .
4 . R a n g la r t o ‘g ‘r is id a ta s a v v u rin g iz q a n d a y ?
5. A d a p ta ts iy a v a se z g irlik n in g m o h iy a ti h a q i d a s o ‘z la b b e rin g .
6
. S e z g ila r n in g r iv o jla n is h i t o 'g 'r i s i d a ta s a v v u r in g i z b o rm i?
X I I I b o b  
I D R O K
Id ro k to ‘g ‘risid a um um iy 
tu sh u n c h a
Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va m az m u n d o r psixik 
jarayon hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, 
xususiyatlar, xossalar va inson o ngining yaxlit mazm uni, 
egallangan bilimlar, tajribalar, ko'nikmalar bir d a v m in g o ‘zida 
namoyon b o l a d i va aks ettirishda ishtirok qiladi.
Idrok tushu nch asi lotin tilida „ p e r c e p ti o “ qabul qilish, 
idrok deb n o m ta n a d i, uning y u q o r i b o s q ic h i esa „ a p ­
p e rs e p s iy a “ d e y ila d i. A p p e rsep siy a — id r o k ja r a y o n in i
shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtim oiy tajribalari, 
qiziqishlari, motivatsiyasi, ehtiyojlari va o d a tla ri, u m u m a n , 
ruhiy hayotinin g b a rc h a m az m u n i b ila n belgilanishidir. 
Appersepsiya hodisasi tufayli o d a m l a r o ‘z idroklarining 
m a z m u n i b ila n b ir-b irla rid a n m u a y y a n d a ra ja d a farq- 
lanadiiar, y a 'n i ular aynan bir xil n a rsa n i o ‘z bilim sa- 
viyasi, maslagi, pozitsiyasi, dun yo q arash i va ijtimoiy kelib 
chiqishiga asoslangan holda turlicha id ro k qiladilar h a m d a 
aks ettiradilar; M asalan, „ildiz“ t u s h u n c h a s in i biologlar 
o ‘s im lik ia r n ir tg m o d d i y asosi s i f a t i d a , m a t e m a t i k l a r
so n la rn in g ildiz ostidagi k o 'r in i s h id a , ijtim o iy nuqtayi 
nazard an q a rin d o s h -u r u g ‘chilik sh a k lin i k o ‘z o ‘nglariga 
keltiradi. M a z k u r t u s h u n c h a b a ’zi h o l l a r d a id ro k n in g
aniqlik, toMiqlik, ravshanlik, predm etlik, tanlovchanlik kabi

---

sifati m a ’n o sida q o lla n a d i. Psixologiya nazariyalariga ko‘ra, 
apparsepsiya hodisasi barqaror va va q tin c h a deb yiirituvchi 
ikki k o ‘rinishga ajratiladi. Barqaror apparsepsiya hodisasi 
shaxsning d u n y o q a ra sh i, q at’iy maslagi, ideali, pozitsiya 
motivatsiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, m ad aniy darajasi, 
xulq-atvori, m a ’naviyati va kasbiy tayyorgarligiga b o g liq
boMib, u o ‘ta m u ra k k a b tuzilishga egadir. M uvaqqat apper- 
sepsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish jarayonidagi 
e m o ts io n a l h o la tig a , ya'ni u n in g kayfiyati, ruhlanishi, 
stress, a ffe k tiv k o 'rin is h d ag i h is - t u y g ‘u larid a, u larn in g
sur’ati, davomiyligi, tezligida o ‘z ifodasini topadi. Psixologiya 
fanida idrok m uay y a n shakllarga ajratilib tadqiq qilinadi, 
V a q t, h a r a k a t , faz o y o r d a m i b ila n a t r o f - m u h i t n i n g ,
b io sfc ra n in g , ijtim oiy tu rm u s h n in g m ohiyati yuzasidan 
a x b o ro tla r , m a ’lu m o tla r, x ususiyatlar t o ‘planad i. Bor- 
liqdagi n a rs a va hodisalarning yashash shakli, uzluksiz 
ravishda h a ra k a td a bo'lishi, muayyan obyektiv vaqt birligida 
mavjud boMishi inson ongida bevo sita i n ’ikos qilinadi. 
O d a t d a , i n s o n n i n g vaqtni id rok qilishi, asosan , ruhiy 
hodisalar, h olatlar, vaziyatlar, xususiyatlarning o 'z a ro o ‘rin 
alm ashinuvi tufayli nam oyon b o l a d i va o ‘ziga xos tuzilishi 
bilan m a z k u r jarayon n ing boshqa shakllaridan farq qilib 
turadi. Vaqtni idrok qilish inson to m o n id an aks ettirilayotgan 
vaqt b irlig in in g h a q q o n iy m a z m u n ig a , shaxsning unga 
nisbatan m u n o sa b a tig a b o g liq b o ‘lib, xuddi shu m ezon 
orqali u n in g mahsuldorligi o ‘lchanadi. M asalan, shaxsning 
e htiyoji, m o tiv a ts iy a s i, qiziqishlari va intiiishiga m os, 
m utan o sib vaqt birligini idrok qilgandagina vaqt obyektiv 
jih a td a n ( k e c h in m a la r, his-tuyg'ularga nisbatan shaxsning 
ijobiy h a q q o n iy munosabatlari) tez 
0
‘tganday idrok qilinadi. 
O datda, yoq tirm aslik , idrok qamroviga nom utanosiblik esa 
shaxsda zerikish vaqt „sekin“ o ‘tish tu y g‘usini uyg‘otadi.
B io s fe ra va no sfcrad agi h a r a k a t l a r n i id ro k qilish 
jism larn ing n isb a ta n (ijtimoiy, siyosiy, tabiiy holatlarining) 
fazodagi (ijtim oiy hayotdagi) o ‘rin almashinuvi ni bevosita 
(bav o sita) i n ’ikos e ttirish d a n ib o ra td ir . Shu s a b ab d a n
harakat n isb a ta n taqqoslanib, b a ’zida nisbat berilmasdan, 
taq q o s la n m a y idrok qilinishi ilmiy psixologik manbalarda 
224

---

qayd qilib o ‘tiladi. Mabodo ha ra k a td a g i jism uni q u rshab 
turgan harakatsiz boshqajismlarga taqqoslangan holda idrok 
qilinsa, b u n d a y toifadagi harakat nisbatan idrok qilish deb 
ataladi. A garda harakatlanayotgan j is m hech qanday narsa 
bilan t a q q o s la n m a s d a n id rok q ilin s a , b u k o ‘rinishdagi 
harakat nisbat berilmay idrok qilish deyiladi. Fazoni idrok 
qilish — voqelikdagi narsa va hodisalarn in g fazoda egallagan 
o ‘rnini, shaklini, miqdorini va b ir-birig a nisbatan m u n o -
sabatlarini bilish jarayonining shaklidir. Voqelikni idrok 
qilish orqali inson borliq t o ‘g ‘risida, u n in g xususiyatlari, 
hajmi, masofasi (ich tomoni, c h u q u riig i) yuzasidan m uay- 
yan m a ’l u m o t la r , xossalar, a x b o r o t l a r t o ‘plash, u larn i 
farqlash im koniyatigaegabo‘ladi. Id ro k n in g h a ru c h a la s h a k li 
y ordam ida du n yon i bilish jarayoni a m a lg a oshadi, verbal va 
noverbal h o l a t la r bilan bev o sita v a bilvosita y o ‘l b ila n
m uayyan ob raz lar (timsollar, tavsiyalar) mujassamlashadi, 
natijada yaxlit in ’ikos etish holati y u z a g a keladi, bilishga 
oid m ahsullar t o ‘planadi.
Idrok ja ra y o n id a uning fe n o m e n la ri (yu n o n ch a „phai-