O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

te n d e n s, 
lo tin c h a
tendere degan s o ‘z d a n kelib c h iq q a n ) p s ix o - 
logiyaning tarixiy taraqqiyoti d a v o m id a har xi! k o ‘rinishlarda 
hukm surib kclmoqda. Analitik holat xayolning m a z m u n in i, 
m ohiyatini, prcdm etini, asosan, yangi mahsullar, yang ic h a
obrazlar, timsollar, tasvirlar yaratilishini, a tr o f -m u h itn in g
ifodasi, yangi bezakli, jiloli ek anligini qayd qilishni t a n
olishdir. Yangilik elementlari, b a ’zi jabhalarining q o 's h im c h a
a lo m a tla r bilan boyitilishi, ijod qilinishi xayolning asosiy 
vazifasi ekanligini aks ettiruvchi tendensiya psixologiya fanida 
a k s a r iy a t ilm iy m a k ta b la r t o m o n i d a n t a n o l in g a n v a
taraqqiyot harakatlantiruvchisi sifatida qat'iy ravishda him oya

---

qilinib kelinmoqda. Ikkinchi tendensiya biosfera va neosfera 
t o ‘g ‘risidagi m a 'l u m o t l a r , tas a w u ria r, t a ’sirlanish, tim - 
s o lla r, i jt i m o i y - t a r i x i y ta ra q q iy o t d a v o m i d a q a y ta d a n
tiklanish orqali xayol mahsuli sifatida saqlanib keladi, degan 
g ‘oyaga asoslanadi. Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, 
saqlanishi, kuchayishi yoki o ‘chm as iz tariqasida uzluksiz 
ravishda inson xotirasida, ko‘z o 'n g id a n a m o y o n b o ‘lishi, 
gavdalanishi h a yot va faoliyat u c h u n birlam chi ekanligi 
isbotlashga harakat qilinadi. Har ikkala tendensiya ham xayol 
holatining analitik vazifasini bajarish imkoniyatiga ega b o ‘- 
lib, o ‘zaro bir-birini in k o r etish darajasiga olib bormasligini 
taq o zo qiladi. S h u n in g uch u n ijodiy xayol yangi ob raz ­
larning vujudga keltirish bilan taraqqiyotga ulush q o ‘shadi, 
yaqqol voqelik va u la rn in g timsollar haqidagi m a ’lumotlar, 
chizgilar tasviri h a m d a tasawurlarini qayta tiklash orqali 
insoniyat bilimi, tajribasini boyitadi.
Tiklovchi xayol insoniyat to m o n id an oldin yaratilgan 
n a rsa lar va h o d i s a l a r t o ‘g‘risidagi o b ra z la r, a x b o ro tlar 
sifatida qay tad an joylanishiga m uhim ta 's ir etadi, o ‘zining 
harakat tezligi bilan h a r qanday texnika m o ‘jizasini dog‘da 
qoldiradi. H ar ikkala tendensiya uyg‘unlashuvi orqali ijodiy 
va tiklovchi xayol turlari vazifasiga, ahamiyatiga, m ahsul- 
dorlik darajasiga o q ilo n a baho berish m um k in.
Aks holda ikki tendensiya ikki xil talqin, turlicha yakun, 
o ‘zgacha m a z m u n , a lo h id a yondashuv, ustuvorlikka d a ’vo 
keltirib chiqarishi ayni haqiqatdir.
Xayol analitik ho latdan tashqari sintetik xususiyatga ham 
egadir. Xayolning sintetik holati ushbu fe n o m e n la r orqali 
i f o d a l a n a d i : a g g l u t i n a t s i y a ( l o t i n c h a
ag glutin are — 
y o p ish tirm o q , y e lim la m o q  d e g a n m a ’n o n i b ild i r a d i )
m u ay y a n ta s a v v u rla rn i bir-biriga q o ‘shib yoki ulardan 
foydalanib, narsa va hodisalarning yangi obrazlarini yara- 
tishdan iborat xayol fenom enidir; giperbolizatsiya (yunon- 
ch a
huperbole — b o ‘rtîirish, kuchaytirish m a ’nosini angla- 
tadi); sxematizatsiya (y u n o n ch a „
schéma“ — obraz, shakl 
vujudga keltirish d e m ak d ir); tipizatsiya (y u n o n ch a J ip o s“
3 3 0

---

iz, chiziq deg an m a ’noni b ild ira d i) yoki tipiklashtirish; 
o ‘xshatm a — m uayyan narsalarga nisbatan qiyoslash o rq ali 
m u h im va n o m u h im to m o n l a r i d a n um um iylikni ta n l a b
olishdir.
A g glutinatsiya obrazlar (ta s v irlar, tim sollar) s in te z -
lashuvi ja ra y o n in in g soddaroq k o ‘rinishidan biri hisob la- 
nib, insoniyatning kundalik h a y o ti va faoliyatida ro ‘y -ro s t 
yaxlitlashtirish imkoniyati y o ‘q xilm a-xil xislatlar, fa z i- 
latlar, sifatlar va qism larni „ q o r i s h i q “ tarzda ( b ir la s h -
tirilgan) shaklda aks ettiradi. O d a t d a agglutinatsiya y o rd am i 
bilan xalq to m o n id a n yaratilgan ertak timsollari, a fs o n a
tasvirlari y a ra tila d i yoki x a y o liy k o m po zitsiya si t o ‘q ib
c h iq a rila d i. M asalan, o d a m s i m o n (boshi o d a m , t a n a s i
qush) b ir jon iv o r, suv parisi (ru sa lk a ) (bosh va gavdasi 
o d a m n i k i, d u m i baliqniki, s o c h i yashil suv o ‘t l a r i d a n
iborat); kentavr (ot va odam); pegas (q an o t va ot) — qan otli 
ot; tovuq oyoqli uycha; yetti boshli ilon, ajdaho (ilon, o t 
va q u s h d a n iborat) va boshqalar.
H o zirgi z a m o n d a a g g lu tin a ts iy a d a n texnik, b a d iiy , 
ijodiyotda keng k o ‘lam da f o y d a la n ilm o q d a , c h u n o n c h i ,
samolyot amfibiya (yunoncha