O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
|
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik
|
(verbaI va noverbal)
tu rk u m g a ajratiladi): G en etik kelib chiqish jih a tid a n noverbal nutq birlam chi hisoblanadi, chunki insonning ijtimoiy-tarixiy taraq qiyoti davrida dastaw al tovushsiz, so 'z siz nutq turi p a y d o boMgan b o l i b , u shaxs kam olotining katta davrini q a m ra b olgandir. Insonda nutqning hozirgi z a m o n avlodiga xos artikulatsion app arati paydo b o ‘lgunga q a d a r, u im o -is h o ra negiziga qurilgan. M a'lumki, qadimgi ajdodlarimizning nutqi va n utq faoliyati hozirgi z a m o n k is h ila r id a q a n d a y f u n k s iy a n i b ajarayo tgan b o ‘lsa, o ‘sha d a v rd a h a m x uddi s h u n d a y vazifani bajargan. U d a v rla rd a axborotlar, m a ’l u m o t la r k o ‘lami to r bolganligi tufayli insonlar noverbal n u tq d a n kolp davrlar muvaffaqiyatli foydalanib kelganlar. A vlodlar tarbiyasi, m a ’lum otlar uzatish noverbal nutq orqali am alga oshirilgan. Noverbal nutq turini shartli ravishda quyidagi k o ‘ri- nishlarga ajratish mumkin: — im o-ishora; — m imika; — panto m im ika; — exologik, ya’ni aks sado; — signifikatsiya; — daktiologik (barm oq nutqi). Inson hayot va faoliyatining dastlabki pallalarida im o - ishora asosiy nutq turi sifatida alohida aham iyat kasb etgan. Etnik stereotiplarasosida m uayyan kechinm alarni, m a ’lum axborotlarni shaxslararo m u n o s a b a t jarayonida u z a tish va q abu l qilishda ifo d a lan u v c h i tovushsiz, Ickin m a ’n o li, m azm u nli nutq turi im o-ishorali nutq deyiladi. M a sa la n , o ‘zbeklarda flkrni tasdiqlash old to m o ng a bosh siltash bilan ifodalansa, xuddi shu m a 'n o n i bulg'orlarda boshni sa ra k- sarak qilish orqali anglatiladi. Bir xalqda s a n a s h b o s h - m a ld o q d a n boshlansa, b o s h q a s id a jim jilo q d a n , b iris id a barm oqlarbukilsa, ikkinchisida unday qilinmaydi. Aksariyat h o lla rd a im o -is h o ra h is - tu y g ‘usiz n a m o y o n b o 'l g a n va shaxslararo m u n o sa b a tn in g tu b m a ’nodagi h a m q u r o li, h am vositasi funksiyasini bajarib kelgan. Lekin u n i his- 31 5 tu y g 'u siz deb n om la sh ham nutqning ilm iy-am aliy qiy- m a tin i pasayishiga olib keladi, bu holat u n in g ijtimoiy funksiyasini o ‘zida aks ettiradi. Yuz harakatlari y o rd am id a insonning inson to m o n id a n idrok qilinishida, o ‘zgalar fikriga javob qaytarishda, tana a ’z o larining o ‘zgarishi hisobiga shaxslararo m unosabatga kirishishda nam o y o n boMuvchi noverbal nutq turi m im ika deyiladi. T a b a s s u m jilm a y is h , miyig‘ida kulish, labni qisish va ch o'c h ch a y tirish , til chiqazish, qosh uchirish, xullas, turli psixologik ho latlarni, ayniqsa, hissiy kechinm alarni aks ettiruvchi kom m unikativ, interaktiv, perseptiv xusu- siyatli nutq turi m im ika hisoblanadi. Mimika yordam i bilan haqgo'ylik, quvlik, yoqtirish va yoqtirmaslik, samimiylik va ikkiyuzlamachilik, hasad, quvonch, qayg'u, baxtiyorlik sin g a ri yuk sak t u y g ‘u l a r n am o y ish etiladi. X u sh yoki nox ush k echinm alar aks etilayotganligidan kelib chiqqan h o ld a m u o m a la ja ra y o n i yoki qisqa m u dd atli, yo uzoq m u d d a tli vaqt m e z o n in i n am o y o n qiladi, ay a n ch , baxt hislarini ifodalab keladi. U m o no vaziyatni, diada, triada, p o lia d a k o ‘rinishidagi shaxslararo m u nosabat shakllarini yaqq o l aks ettiradi, fikrni uzatish, qabul qilish, t a ’sirlanish, ruh lanish kabi funksiyani bajaradi. Y u z harakatlari, t a n a a ’zolari, q a d -q o m a t y ordam i bilan fikrlarni uzatishga, sujetli, qoidali, m a ’noli, dram atik ke c h inm ali noverbal n u tq turiga pantom im ika deb ataladi. O lz mohiyati ko‘lami bilan mimikadan ustuvor xususiyatga ega b o l i b , axborotlar, intim holatlar, m urakkab k e c h in m a la r yuzasidan o ‘zgalarga m a ’lumot uzatish tarzida hukm su ra d i. I n so n d a t u r m u s h tajribasi ortib borishi, kasbiy faoliyat m azm un ini rollarga va sujetga asoslangan holda ssenariysini yaratish, vaziyatga qarab qisqa va uzoq muddatli inform ativ funksiya bajaradi. P antom im ika y u m o r hissini, q o 'r q i n c h tu y gkusini, z a h m a t obrazini, d ah sh at kechin- m asini o ‘zida aks ettirib, ko 'pinch a kom m unikativ funk siyani bajaradi, hissiy aloqa o ‘rnatish orqali taassurotlar m ukam m alligi t a ’m inlanadi. Tashqi t a ’sirlanish va u n in g teskari aloqasi kulgida, k o ‘z yoshlarida (xoh quvo nchli, xoh qayg‘uli b o l i s h i d a n q a t ’i nazar) ifodalanib, assotsiatsiyalarni jo n la n ti r a d i va k o i a m i n i kengaytiradi. P a n t o m i m i k a s a h n a h a ra k a tig a nisbatan qobil, iste’dodli, iqtidorli, salohiyat n a m u n a s in i n a m o y is h etib, m axsus q o b iliy atli shaxslar t o m o n i d a n m aq sa d g a m uvofiq ravishda ijro q ilinadi, lekin istisno tariqasida o'qituvchilik faoliyatida ham unumli foydalaniladi. Yaqqol ruhiy hodisalar, h olatlar, xususiyatlar, s ha xsn ing fazilatlari p a n tom im ika ijrosi davom ida faoliyat subyekti to m o n id a n bajariladi. Ayrim his-hayajonli sh artli to v u sh la rd a m u ja s s a m - lashgan axborot uzatish va qabul qilish m aqsadini a m a lg a oshiruvchi, tabiiy to ‘siqlarga urilib qaytuvchi aloqa vositasiga exoiogik yoki sado nutqi deyiladi. Exologik yoki aks sado n utq turi bir to m o n la m a a lo q a (tog ‘ — in so n , i n s o n — jism ) negizida vujudga keladi, k o kp incha individual tovush harakati javob, masofa funksiyasini ijro etadi. L ekin aks sado orqali to g la r d a , qalin o ‘rm onlarda ikki yoki u n d a n ortiq kishilar o ‘rtasida aloqa quroli sifatida m uayyan aham iyat qozonadi. Fazoviy t a s a w u r qonuniyati asosida shaxslaráro m u n o s a b a t o ‘rnatila d i, m a ’lum shartli belgilari o ‘z a ro b ilv o s ita m u l o q o t v o sita si r o lin i b a ja r a d i. E k s t r e m a l favquloddagi hodisalar yuz berishi jaray o nida shartli to - v u s h la rd a n tu zilgan a lo q a u s u lid a n fo y d a la n ila d i. T o - vushlarning qaytishi fazoviy c h am alash , m u ay y a n m o ‘ljal olish u c h u n xizm at q ila d i, q o ‘r q in c h , h a y a jo n , u m i d , ish o n ch tuyg‘ularining aloqaga kirituvchi shaxslar ru h iy dunyosida mujassamlashishini t a ’minlaydi. Noverbal turkum ga kiruvchi signifikatsiya b o sh q a la rd a n o bz tuzilishi, m azm u n i, shakli bilan keskin ajralib tu radi. Shartli a lo m a tla r orqali m u a y y a n m an tiq iy m u lo h a z a n i o ‘zida aks ettiruvchi k o m m u n ik ativ xususiyatli noverbal nutq turi signifikatsiya deyiladi. U shartli belgilar, signallar, m odellar shaklida ifodalanishi m um kin. U z o q m asofalarga xabar yoki m a ’lum ot uzatish va qabul qilish vositasi sifatida M o rz e alifbosi va shu n ga o'x shash „su n 'iy til“ nom i bilan m a s h h u r k o m m u n i k a t i v m a n b a la r i f a o liy a t k o ‘rsatib kelm o q d a . H a r b i r „ sign al“ o ‘z ko ‘lami, takrorlanish s u r ’a- ti, te m b r i, chastotasi bilan m uayyan m a 'l u m o t uzatish yoki qabul qilish imkoniyatiga ega. Morze alifbosi va shunga o 'x s h a s h hozirgi z a m o n aloqa qurilmalari q o ‘l yordam i bilan (asbobni bosish orqali) xabar uzatishga yoki qabul qilishga m o ljallan g a n . Hozirgi z am on ratsiyalari harn xuddi s h u n g a o ‘xshash kom m unikatsiya quroli vazifasini bajaradi. N o v e r b a l n u t q n in g y a n a b ir turi d a k tio lo g ik n utq (b a rm o q nutqi)dir. In so nn in g tan a a ’zolari, imo-ishoralar, m im ik a , xullas, hissiyot yordam i bilan m uom ala o ‘matishga qaratilgan aloqa vositasi daktiologik nutq dcyiladi. S o ‘z orqali ifo d a la n u v c h i n u tq m a z m u n i m a 'n o l i q o ‘l, y u z ha ra - k a t l a r i g a , a y r i m h a y a j o n l i s a d o g a , q a h r - g 'a z a b , iliq tabassum, qahqahaga k o ‘chiriladi. Harakatningtakrorlanishi a x b o ro t m az m u n in i boyitadi, kuchaytiradi, m a 'lu m o tla r uzluksizligini t a ’m inlab turadi. U m um bashariy xususiyatli n u tq vositasi daktiologiya fani nomi bilan yuritiladi va max- sus 0 ‘qitish, o'rgatish orqali u n d a n foydalanish ko ‘nikma va malakasi, soqov yoki kar-soqov o dam larda shakllantiri- ladi. H a tto ularda savol chiqarish ham xuddi shu tamoyil negizida quriladi. Tabiat va jamiyatga nisbatan m unosabat, s h a x s l a r a r o m u o m a l a , m a ' l u m o t a lm a s h is h s h u n u tq y o rd a m i bilan amalga oshiriladi. Noverbal nutqni shartli ravishda quyidagi turlarga ajra- tish mumkin: 1) tovushsiz: a) imo-ishora, b) mimika, d) pan- to m im ik a , e) daktiologik; 2) tovushli: a) exologik (aks sado), b) signifikatsiya (shartli belgilar, signallar, modellar). Verbal nutq turkum ini shartli ravishda quyidagi turlarga a jr a tis h m u m k in : l ) o g ‘zaki, 2 ) y o z m a , 3) m o n o lo g ik , 5 ) p o l i o l o g i k , 6 ) t a s h q i , 7) i c h k i , 8) e k s p r e s s i v , 9) impressiv, 10) lakonik (qatra, yig‘iq), 11) epik (yoyiq), 12) afferektiv (jahl holatidagi). N o v e r b a l n u tq o ‘z in in g asosiy funksiyasini bajarib b o l g a n i d a n so'n g (unin g m a ’lum tarkiblari faoliyat ko'rsa- 318 tishda d av o m etib kelmoqda) a xborot uzatish, tajribalarni ega llash , in so n n i k am o l t o p t i r i s h va s h u n g a o 'x s h a s h vazifalar tabiiy ravishda og‘zaki n u tq zimmasiga yuklang an. Ja ra n g li, jarangsiz, faol, s u st, h is-h a y a jo n li, m o n o t o n , yuk sa k s u r 'a t li , shivirlash k o ‘rin ish id a g i o g 'z a k i n u t q xususiyatlari alo q a quroli, vo sitasi tariqasida m u o m a l a j a r a y o n l a r i n i aks e ttir a d i. K o m m u n i k a t i v x u s u s iy a t li a x b o ro tlar od diy xabar, s o ‘r o q - u n d o v m a ’nosini a n g la - tuvchi m a ’lu m o tlar o g ‘zaki n u tq n in g m u rak kab h a m d a rang-barang tuzilishiga ega ekan lig id an dalolat beradi. O g ‘- zaki n u tq shaxslararo m u n o sa b a tn in g puxta negizini tashkil etib, maqsadga yo'naltirilgan yoki tasodifiy vaziyatlar m o - hiyatidan kelib chiqib, uzoq ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot d a v - rida o ‘z ustuvorligini saqlab kelm oqda. Tilning takomillashuvi bevosita og‘zaki nutqda Qonli tilda) n a m o y o n b o ‘ladi, iste’m olda eskirgan (arxaik) s o ‘zlar esa eski tu sh u n c h a la r, a ta m ala rg a aylanib boradi. S h u b o is millatga xoslik mavjud b o ‘lsa-da, lekin shaxslarni o ‘zaro k a tta tarixiy davr ajratib tursa, ularn in g bir-birlarini t o l a t u s h u - nishi qiyinlashadi. A m m o axborotlarni idrok qilish va tu s h u - nishdagi bunday qiyinchiliklarni adabiy til birligi b a r t a r a f qiladi. O g ‘zaki nutqning jaran gd o rlig i, t a ’sirchanligi, a x b o r o t larn i q a b u l q ilish d a q u la y lig i, u z a tilis h d a i x c h a m li g i, toliqishning oldini olish im koniyati mavjudligi u n in g k e n g qirrali ekanligini bildiradi. O g ‘zaki nutqning dastlabki turidan biri — bu m o n o lo g ik nutqdir. Yakka shaxsning ichki kechinm alarini til m e x a - nizm lariga asoslangan holda aks ettiruvchi, u n in g o ‘ziga qaratilgan (egosentrik), ta ’sirlanishini ifodalashga va a x b o ro t uzatishga m o ‘ljallangan nutq turi m onologik n u tq d e b a t a - ladi. U n d a shaxsiy his-tuyg‘ularining ichki va tashqi shakllari uyg‘unlashadi, shuningdek, o ‘zgalar fikrini ifodali o ‘q i s h d a h a m o ‘z aksini topadi. O d a td a m onologik n u tq d a fikrlar q i s q a r t i r i l m a y d i , m a b o d o b u q o i d a b u z il s a , a x b o r o t m a ’nosini tushunish qiyinlashadi. H is-hayajonning ta s h q i va ichki kechinm alari h a m d a ularning m exanizm lari aniq, ravon, izchil aks ettiriladi. D iada shakldagi m un o sab atlar negiziga quriluvchi, ikki shaxs o krtasida n a m o y o n b o ‘luvchi, axborot uzatishga va qabul qilishga moMjallangan nutq turi dialogik nu tq deb ataladi. Uning m onologik turidan farqli tom oni fikr mohiyati n u tq faoliyati q atn ash ch ilarid a anglangandan keyin u yoki b u sh a k ld a q isq a rtiris h im koniyatiga egaligidir. U n in g interaktiv tom o ni k o ‘p in ch a ustuvorlik qiladi, axborotlar qabul qilish va uzatish o ‘zaro tu sh u ncha asosiga quriladi, aks h o lda m uo m ala m a ro m i buziladi, o ‘zaro fikr almashuv m u d d a td a n oldin yakunlanadi. Bir n echta kishiíar bilan amalga oshirishga m o ‘ljal- langan, triada va poliada negiziga quriluvchi, axborot uzatish va qabul qilishga yo'n a ltirilga n, bahs tarkiblari ishtirok etuvchi o g ‘zaki nu tq tu rig a polilogik nutq deyiladi. M uo- m alad a m u a m m o m ohiyati har qaysi qatnashchi tom on idan anglashilgandan s o ‘ng u n in g tarkiblari qisqartirilishi m u m - kin, b u esa o ‘zaro tush unu v ni osonlashtiradi. M a z k u r nutq tu rid a h am dialogik n u tq q a xos boMgan m exanizm lar, t a ’sir 0 ‘tkazuvchi vositalar ishtirok etib, uning t a ’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi, shaxslararo m un o sab at k o ‘lamini kengaytiradi. Artikulatsion a p p a ra t orqali vujudga keluvchi, verbal holatlarda aks etuvchi, o ‘zgalarga y o ‘naltirilgan, h a r xil xususiyatli vaziyatlarda nam oyon boMuvchi nutq turiga tashqi nutq deb ataladi. Tilning barcha qoidalari va qonuniyatlari u n d a m ujassam lashgan b o ‘lib, fikrlarni uzatish va qabul qilish, idrok etish va tu sh u n ish d a n iborat m u o m a la quroli, vositasi vazifasini bajaradi. N utq tempi, ternbri, ritmikasi va chastotasi mavjudligi u c h u n axborotlarni tinglash va idrok qilish yengilroq kechadi. M u a y y an a x b o ro tla r n i tartibga keltirish, g 'o y a la rn i y a ra tish , fikriy d a s tu r n i ishlab chiqishga m o lja lla n g a n , lekin latent davridagi m a ’lumotlar m ajm uasidan tuziluvchi n u t q turi ichki n u t q d eyiladi. Ichki n u t q n in g m u h im 3 2 0 xususiyatlaridan biri — k o l a m i j ih a td a n tashq i n u t q d a n kengroq ekanligidir. Ikkinchi b ir xususiyati csa ta f a k k u r m exanizm i funksiyasini bajarishidir. A xborotlar ichki m o h iy atini tashqi his-hayajon b ilan k u ch ay tiru vchi, shaxslararo m u n o s a b a tn i y a q q o l i f o d a - lanishini aks ettiruvchi, ovozli, til vositalariga a soslan uv chi nutq turiga ekspressiv nu tq deyiladi. U o ‘zining tezkorligi va vaziyatbopligi bilan boshq a n utq turlaridan ajralib turadi. Ichki kechinm alar shaxsiy fikrlash bilan u y g 'u n la s h i- shi tufayli fikriy bogManishni vujudga keltiruvchi h o latla r, hodisalar mohiyatini ichki va tashqi omillarga asoslan ib aks ettiruvchi nutq turiga impressiv nutq deyiladi. M u lo h a - z a la r m o h iy a ti shaxs k e c h in m a l a r i bilan m u n o s a b a t g a kirishishi natijasida o kziga xos voqelikni nam oyish qiladi. Millat va elatlarning til boyligi aforizmlar, m aq o lla r, m atallar sifatida shakllangan, yuksak m antiqiy y u k la m a g a ega b o ‘lgan yig'iq nutq turi lakonik, y a ’ni yig‘iq, q a tr a nutq deyiladi. Masalan, yetti o l c h a b — bir kes, sa b rn in g tagi — oltin. Q a tra nutq ba'zi o ‘rinlarda ju d a katta m a 'n o a n g la tad i, xulq, faoliyat va m uom ala u c h u n m an ba rolini bajaradi: „Salut!, Marsh!“ va boshqalar. T u rli o m illa r ta 's irid a b ird a n ig a vujudga k c lu v c h i, jah ln in g mahsuli hisoblanmish, qisqa m uddatli n u tq tu rig a affektiv nutq deyiladi. Birdaniga suhbatdosh, raqib t o m o n g a uzatiluvchi, o lta ta'sirchan, xavfli, ruhiy nishon vazifasini bajaruvchi qisqa m uddatli n u tq affektiv d e b n o m l a n i b , zarbasi jih a tid a n alternativi y o'qligi bilan b o s h q a n u t q turlaridan keskin ajralib tu radi. Ja hl, qasos, alam , tajo v u z kechinm alarini o ‘zida aks e ttirib, o ‘ta tanglik, z o ‘riqish (stress) mahsuli b o ‘lib h iso b la n a d i (jahl k elganda — aql ketadi: hissiyot bilan emas, balki aql bilan ish tut). Insoniyat tarixining sivilizatsiya bosqichiga o ‘sib o ‘tishi davrida yozm a nutq paydo b o l a boshlagan va h o z ir g a c h a u o ‘z rivojlanishida davom etm oqda. Tilning barcha qoidalariga (orfograflk, morfologik, sin tak tik , leksik, orfoepik, ling- 21 P s ix o l o g i y a 321 vistik , f o n e m a tik , fleksiv va h o k a z o ), q o n u n iy a tla rig a , mexanizm lariga (jonli ifodalarni mujassamlashtirgan holda) a soslangan tarzda, m u a y y a n shartli alo m atlar (grafiklar) y o rd a m id a shakli tuzilishi, m a ’no, m az m u n va m ohiyatni uzluksiz, tadrijiy ravishda axborotlarga aylantirib beruvchi n u tq turi yozma n u tq deyiladi. H a r bir tiln in g t o ‘la m o h iy ati y o z m a n u tq orqali i f o d a l a n a d i , u z o q va y a q in m aso fa la r u c h u n a x b o ro t (k o m m u n ik a t s i y a ) v ositasi (quroli) vazifasini bajaradi. M illat madaniyati, m a ’naviyati, fan va texnikasi, s a n ’ati va adabiyoti yozm a n u tq orqali uzatilib, millatlararo aloqa vazifasini ado etadi. Y o ‘zm a nutq, o ‘z navbatida, quyidagi tarkiblardan tash- kil topadi: a) m o nolog ik (dram a), b)dialo gik (badiiy asar j a n r l a r i d a ) , d) ich ki, e ) lak o n ik (yig‘iq, q a tr a ) , f) epik (yoyiq, yirik rom a n , qissa va boshqalar). Y o z m a nutqning m o n ologik va dialogik turlari badiiy a sarlard a o kz ifodasini to p g an b o ‘lib, og‘zaki nutqdagidan farqli o ‘laroq, til boyliklariga bevosita asoslanadi. Yangiliklar y aratish, ijod qilish s o ‘zlar orqali mohiyat kasb etadi, u yoki bu shaklda tartibga keltiriladi. Lakonik (yig‘iq, qatra) n u tq h a m o g ‘zaki n u tq d ag id a y m a ’no kasb etadi. Epik ( y o y iq ) n u tq yirik a s a r l a r , m o n o g ra fiy a la r m o h iy a tin i toMaqonli aks ettirish bilan boshqa nutq turlaridan farq- lanadi. Til m ex a n izm laridan tashqari badiiy vositalar orqali inson ruhiyati tavsiflanadi. Bizningcha, his-hayajonlar orqali ifodalanuvchi, m u ay y a n axborotlarni o ‘z id a mujassamlashtiruvchi n utq tu r- larini quyidagi tiplarga shartli ravishda ajratish m um kin: a ) ekspressiv, b) inipressiv, d) affektiv, e) daktiologik va boshqalar. U larning psixologik m az m u n i, mohiyati, xususiyatlari t o ‘g ‘risida yuqorida fikr bildirilganligi u c h u n qaytadan tah- lil qilish, tavsiflashga h e c h qanday hojat y o ‘qdir. Lekin m a z k u r nutq turlari b o s h q a turkum lardan h a m jo y olishi m u m k in . Biroq ilmiy j ih a td a n hech qanday q a ra m a-q a r- 322 shiliklar vujudga kelmaydi, a k s in c h a , bir-birini t o ‘Idirishga xizm at qiladi, xolos. N u t q va nu tq faoliyati y u z a sid a n bildirilgan m u l o - hazalar, ilgari surilgan ayrim g ‘o yalar mutlaqlikka d a ’vo em as, albatta, chunki ularning k o kpgina jihatlari, q irra la ri, m exanizm lari, qonuniyatlari, tavsiflari c h uq urroq izla n ish - ni talab qiladi. Ayrim o ï i n l a r d a ularning har biri e k s p e ri- m cn ta l tadqiq etishni ta q o z o qiladi, yangi m e to d ik a la r, testlar, treninglar ishlab c h iq ishn i izlanish p redm etig a o lib kiradi, am aliy va nazariy m u a m m o l a r y e chim ini t e z r o q hal qilishga safarbar etadi. N u t q n i tavsiflashga m u o m a l a jarayonida qanday ishtirok e tish id a n kelib chiqib yo n d a sh ish bilan qim m atli materiallar t o ‘plash m u m k in . S hu b i la n birga, un ing negizida harq ay si psixolog mutaxassisni n o t iq - lik s a n ’atiga o'rgatish kadrlar tayyorlash sifatini osh irish g a m u h im hissa b o ‘lib q o kshiladi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|