O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

am aliy 
ta fa k k u r  d e b ata lad i. U q o 'y i l g a n a m a liy va n a z a r i y
vazifalarni yangi usullar bilan hal etish, ongim izda y a ngi 
t a s a w u r , t u s h u n c h a va h u k m l a r hosil qilish, m u a y y a n
yangi narsalar yaratish bilan b o g ‘liq m urakkab ta f a k k u r
j a r a y o n i d i r . A m a liy ta f a k k u r j a r a y o n i d a h a m n a z a r i y
301

---

tafakkurga o ‘x s h a sh savollar tu g ‘iladi. A m a liy tafakkur 
jaray on in in g d a v o m i ish-harakatlarni, aqliy harakatlarni 
t a s a w u r q ilish d a, fikrlashda n a m o y o n b o ‘ladi. M aktab 
h a y o tid a n o 'q u v c h i l a r n i n g d ik ta n t, b a y o n yoki insho 
yozish j a r a y o n in i b u n g a misol qilib keltirish m u m k in . 
Talabalar faoliyatidan konspekt yozish, referat tayyorlash, 
kurs va d ip lo m ishi ustida ishlash, sem in arg a hozirlik 
ko'rish, lab o ra to riy a m ashg‘ulotlarida a m a liy vazifalarni 
bajarish kabilar a m a liy tafakkurga yorqin misoldir.
Psixologiyada tafakkurning o ‘ndan ortiq turlariga t a ’rif 
berib o ‘tiigan. Psixologiya tarixidan bizga m a ’lum b o ‘lgan 
avtoritar tafakkur turi harn o ‘ziga xos xususiyatlari bilan 
boshqalardan keskin ajralib turadi. M uayyan fikrning chin 
yoki yo!g‘onligini obyektiv dalillar bilan isbotlash o ‘rniga 
in so n s h a x s n i n g ijo b iy yoki salbiy s if a tla ri b ila n g in a
c h e k l a n i b q o l i s h d a n ib o ra t t a f a k k u r t u r i m u a l li f it a r
tafakkur deb ataladi. U k o ‘pincha o d a m la rn in g muayyan 
s o h a b o ‘y i c h a b i l i m saviyasining, d a r a j a s i n in g c h e k -
langanligidan va m u sta q il fikr yuritish qobiliyatining yetarli 
d a ra ja d a o ‘s n ia g a n l ig i d a n dalolat b e ra d i. S h u n in g d e k , 
psixologiyada bir-birlari bilan uzviy ravishda bogMangan 
m ulohaza y u ritishd a n iborat mantiqiy tafakkur jarayonini 
diskursiv tafakkur d e b atash qabul qilingan. O'quvchilar 
to m o n id a n m a n tiq iy y o ‘l bilan hukm va xulosa chiqarish 
ushbu tafakkur turi yo rdam ida amalga oshadi. O dam lar 
o 'r t a s i d a g i o ' z a r o b a h s l a r , ijodiy f ik r la s h d isk u s s iv
tafakkur natijasi b o ‘lib hisoblanadi.
Ijodiy tafakkur m urak kab bilish faoliyatidan biri b o l ib , 
tadrijiy ravishda, izchil o ‘zaro b o g l a n g a n jarayonlardan 
tashkil topadi: d a s ta w a l savollar tug'iladi, vazifa aniqlanadi, 
masalani yechish yoki savollarga javob qidirish jarayoni 
vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala — 
ba jarilishi yoki hai qilinish i z a ru r b o 'l g a n sav o ln in g
ifodasidir. N a m o y o n boMgan vazifa (m asala) ko*pincha 
ifodalanishi shart b o i g a n maqsadni ham o ‘zida aks ettirib 
keladi. M a q sa d e s a in so n n in g izla n ay o tg a n n o m a 'l u m
3 0 2

---

voqelikni topishga gum on va h ayajon, shubha h islardan 
qutulishga qaratilgan maylidir.
T a fak k u rn in g izlanish b o s q ic h la rid a vujudga k e lg a n
masala h a r xil darajada ifodalanishi m um kin. J u m la d a n , 
voqelikning nimalari m a ’iu m -u , nimalari n o m a ’lum, u larn i 
qanday aniqlash, qanday h o latd a va qaysi y o ‘l bilan yechish 
m u m k in , ularning turm ush u c h u n q a n d a y ahamiyati b o r, 
singari masalalarni aniqlashga t o ‘g ‘ri keladi.
Ijodiy tafakkurning navbatdagi k o m po nentla ri q u y i-
dagicha aks ettiriladi: q o ‘yilgan savollarga javob izlash, 
m asaiani ye c hishg a y o rd a m b e ra d ig a n y o l l a r , u s u lla r, 
vositalar, qoidalarni qidirish, u la rn i tanlash h a m d a m a z k u r
faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar. O dam u s h b u
konkret holdagi vazifani bajarish u c h u n qo'yilgan savollarga 
beriladigan javoblarni ayrim p a y tla rd a tevarak -m uhitdagi 
obycktlardan topishga harakat qiladi. M a zku r h o la tn in g
sa m a r a d o r lig i k o ‘p j i h a t d a n u n i n g k u z a tu v c h a n lig i va 
sinchkovlik sifatlariga bog‘liq. A y rim h ollarda b e rilg a n
savollarga javoblarni t o ‘plangan tajriba va yig'ilgan b ilim
fondidan topiladi. Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning 
fikr yuritishi, mulohazasi va xulosa chiqarishi xuddi a n a
shu nd ay tarzda nam oyon b o ‘ladi.
Ijodiy tafakkur ijodiy xayol bilan uzviy aloqada b o ‘ladi. 
Shuning u c h u n inson amaliy faoliyatida bir talay savollarga 
javoblarni xayol yordami bilan to padi. Ju m ladan, h a r xil 
t a x m in la r, farazlar, ilmiy g i p o t e z a l a r y a ra tila d i, k a s h -
fiyotlar, texnika sohasidagi ixtirolar shu y o ‘sinda a m a lg a
o s h irila d i, y a ’ni xayol y o r d a m i b ila n z a ru r n a tija la rg a
erishiladi. Shuningdek, ijodiy tafa k k u r jarayonida b a ’zi b ir
vazifalarni hal qilish, bajarish, m u h o k a m a yuritish, m u l o -
haza qilish, fikrlash, faraz qilish singari jarayonlar m an tiq iy
fikr yuritish usullari va v o sita la rin i q o ‘llash y o ‘li b i l a n
nihoyasiga yetkaziladi. Masalan, m atem atika, fizika kabi fan 
asoslarini o ‘zlashtirishda xuddi s h u n d a y holat ro ‘y beradi.
Ijodiy fikr yuritish jarayonida g o h o kamchilik va xatolarga 
y o ‘l q o ‘yiladi. Natijada o lin g an jav o b la r yoki q o ‘llanilgan

---

vositalarda s h u b h a la n is h hissi payd o b o l a d i . O q ib a td a
natijalarni ta n q id iy tekshirish masalani hal qilish bilan 
parallel ravish d a n a m o y o n b o ‘lishi m u m k i n . O d a td a , 
s hunday paytlarda fikryu ritish n in g m antiqiy jihatlari hukm
va xulosa chiqarish, isbotlash, dalillash, asoslash, rad qilish, 
inkor etish kabilar ijodiy tafakkur yadrosini tashkil qiladi.
Ijodiy tafakkur ja ra y o n id a inson masalani hal qilishda 
o ‘z g a la rn in g y o rd am ig a tayanib ish k o kradi. Ayrim hollarda 
masala yoki to p sh iriq n i hal qilish, yechish paytida ijodiy 
tafakkur shaxs!araro m unosabatda, m ulo q o td a voqe b o la d i. 
M u lo q o t esa fikr a lm a sh ish , suhbatlashish, m u h o k a m a
qilish, b a h s la s h is h , isb o tlash , da lilla sh kabi m a n tiq iy
usullardan tashkil topadi. F a n v a texnika taraqqiyoti tarixining 
k o ‘rsatishiga q a ra g a n d a , yirik ilmiy kashfiyotlar, falsafly 
m ush o had alar, ilmiy nazariyalar, konstruktiv ijodlarning 
aksariyati ulug ‘ kishilar to m onidan ijtimoiy tafakkurning 
mahsuli sifatida, j a m o a tafakkuri natijasi tariqasida dunyo 
y u z in i k o ‘rgan. D e m a k , ijodiy ta f a k k u r a v lo d la r aql- 
z a k o v a t i n i n g d u r d o n a l a r i n i s i s t e m a la s h t ir is h i tufayli 
psixologik voqelikni ya ng ilikelem enti bilan boyitadi, xolos.
Ijod iy ta f a k k u r b ila n masala y ec h ish o ‘z a ro uzviy 
bog‘langan bilishjarayonidir. Lekin ijodiy tafakkurni masala 
vositasiga aylantirib yuborish m umkin emas. Shuning uchun 
ularning nozikjihatlarini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. 
J u m l a d a n , m a s a la n i hal qilish, yechish faq a t tafakkur 
yordami bilan am alga oshiriladi, chunki b u n d a hech qanday 
o ‘zgacha yo ‘l b o l i s h i m u m k in emas va b o i m a y d i ham. 0 ‘z 
navbatida, tafakkur masala yechish vaqtidagina vujudga keladi. 
Shu boisdan u (y a ’ni tafakkur) yangi m asala q o ‘yishda, 
yangi m u a m m o la rn i keltirib chiqarishda, ularning inson 
( o ‘zgalar) t o m o n id a n anglab yetishida va b oshqa hollarda 
asosiy rol o ‘ynaydi. Binobarin, ijodiy tafakkur faqat masala 
( m u a m m o ) n i hal qilish bilangina bog‘liq b o 'lm a y , balki 
bilim la rn i ega llash , te k stla rn i tu sh u n is h , narsa h a m d a
hodisalarni tan q id iy jih a td a n analiz qilish va hokazolarda 
h a m j u d a zarurdir.

---

X o ‘sh, m u am m o li vaziyat b ila n masala y e c h is h n in g
o ‘zaro tafovuti bormi? O d a td a m u a m m o li vaziyat v u ju d g a
kelganda o d a m favqulodda h e c h kutilm agan, n o t a n i s h ,
t u s h u n i l i s h i m u r a k k a b b o M g a n , n o m a ’lum n a r s a v a
hodisalarga d uch keladi. Aqliy z o ‘r berish natijasida i r o d a
sifatlarini ishga solish orqali m u a m m o li vaziyat anglashilgan 
masalaga aylanadi. Binobarin, m asala m uam moli vaziyatdan 
kelib chiqib, uning bilan m a h k a m alo q a qilib h ukm su ra d i. 
T afak k ur m uam m o li vaziyatni an aliz qilish natijasida u n i 
r a v s h a n l a s h t i r i b , y e c h is h m u m k i n b o ‘lgan m a s a l a g a
aylantiradi. Dem ak, bu yerda o ‘z a ro m ustahkam bog‘lan g a n
fikr yuritislining berk zanjiri v u ju dg a keladi: t a f a k k u r , 
m u a m m o , masala. Zanjirning h a r bir zvenosi h a m is h a va 
b e to ‘xtov bir-birini taqozo etadi.
M a s a l a n in g yuzaga k c lish i m u a m m o l i v a z i y a t d a n
o 'z in in g spetsifik xususiyatlari bilan ajralib turadi. O d a t d a ,
masala ifodalanganda, garchi o ld in d a n b o ‘lsa h a m , m a ’l u m
m a ’l u m o t la r va n o m a ’l u m l a r (qidirilishi z a ru r boM gan 
narsalar) alohida mantiqiy b o ‘laklarga, qismlarga ajratilgan 
b o ‘ladi. Masala nutq bilan bay o n qilingan qismdan va shartli 
belgilar yoki abstrakt tu sh u n c h a lard a n tashkil topadi. M a s a ­
laning verbal b o ‘lagida m a ’lu m m a ’lum otlar va n o m a ’l u m
narsalarga b o ‘lish aks ettirilgan b o l a d i . H ar q a n d a y p r e d -
metlarga oid o ‘quv masalasida u n in g asosiy shartlari y e c h u v - 
chilar ongiga borib yetadigan darajada yaqqol shaklda b a y o n
q ilin g a n b o ‘ladi, s h u n in g d e k , u n i n g o ldiga q o ‘yi1gan 
talablar va savollar ham turli yoshdagi odam larning yoshiga, 
saviyasiga mos ravishda tuziladi. Q attiq izlanish, m u h o k a m a
yuritish, vositalar tanlash va ularni tatbiq etish natijasida 
qidirilgan n o m a ’lum narsa topiladi.
Ijod iy ta f a k k u r j a r a y o n i m a v ju d bilim la rg a , y a n g i
bilimlarni egallash esa tafakkurga m ustahkam b o g 'liq d ir. 
Hozirgi z a m o n ta ’lim jarayoni o ld id a turgan asosiy m a q s a d , 
o ‘quvchi shaxsini bilimlar bilan qurollantirish em as, b a lk i 
ularni mustaqil ham da m a n tiq iy fikr yuritish faoliyatiga 
o krgatishdan iboratdir.
2 0 P s i x o l o g i y a
3 0 5

---

X o ‘sh, ijodiy fikr yuritish jara y o ni q a n d a y am alga 
oshiriladi?
1. Fikr yuritish faoliyatida eng a w a l hal qilinishi zarur 
b o l g a n masala a n iq la b olinishi kerak. Agarda inson oldida 
hech qanday masala yoki m uam m o vujudga keltirilmagan 
b o ‘lsa, u h o ld a u b i r o n - b i r narsa t o ‘g lrisida fikr h am
y u r i t m a y d i , d e m a k k i , u n in g q a rs h is id a h e c h q a n d a y
m u a m m o mavjud e m a s . M abodo o d a m hal qilishi shart 
b o ‘lgan m asala y u z a s i d a n q a n c h a lik a n iq va t o ‘laroq 
m a ’lumotga ega b o ‘lsa, uni oqilona yechish yo‘1 va vositalarini 
shunchalik osonlik bilan topadi. Buning u c h u n m u am m o n i 
hal q ilu v c h ila rq o ‘yilgan masala (topshiriqning) m azm unini 
a v v a lo t u s h u n i b o l i s h l a r i , u n i n g s h a r t i n i t e k s h i r i b
chiqishlari, nima m a 'l u m va nimalar n o m a ’lum ekanligini 
aniqlashlari zarur.
2. M u a m m o hal qilish yoki masalani yechish u c h u n
z a r u r b o ‘lgan b a r c h a b i l i m l a r n i ( q o i d a l a r , f a k t l a r , 
q o n u n iy a tla r , x o ss a la r, m u h im belgilar, m u n o s a b a tla r, 
b o g l a n i s h la r va h .k .) tatb iq qilishga intiladilar. Buning 
u c h u n esa shaxsiy tajribada uchragan vositalardan, holat- 
lardan, usullardan u n u m li foydalanib, ularni fikran yangi 
sharoitga ko'chirishni am alga oshiradilar.
3. Masala yoki m u a m m o g a taalluqli faraz ilgari suriladi, 
b o s q i c h l a r t a x m i n q i l i n a d i , y e c h is h t o ‘g ‘risid a y o ‘l- 
y o ‘riqlaar ishlab c hiq ilad i, turli variant h a m d a variatsiyalar 
haqida m ulohaza yuritiladi, o‘zaro xayolan solishtirib, eng 
samarali alom atlar ajratiladi.
4. M u a m m o n i hal qilish u c h u n m o ‘ljallangan gipo- 
tezani tekshirish zaruriyati tuglladi. Uni tekshirish uchun 
o ‘xshash holatlar o ‘z a ro taqqoslanadi. Bu o ‘rinda ijodiy 
xayol m a t e r i a l l a r i d a n a tr o f lic h a fo y d a la n ila d i. U n in g
haqqoniy ekanligiga isho n ch hosil qilish u c h u n tafakkur 
harakatlari tizimi tatb iq qilib k o ‘riladi. G ip o tez a mantiqiy 
usullar y o rd am ida fikran analiz va sintez qilinadi, uning 
chinligiga doir operativ tarzda hukm va xulosalar chiqariladi.
5. M u a m m o n i nazariy jihatdan hal qilish u c h u n ilgari

---

surilgan gipoteza t o ‘g ‘ri ekanligi yoki n o t o ‘g ‘ri ekanligi 
a n iq la n sa, u fikr y u ritish d a n siqib ch iq ariladi v a y angi 
farazlar, o ‘ylar, taxm inlar q abu l qilinadi yoki o ‘ylab t o p i-
ladi. Yangi amaliy gipoteza fikran bir n e c h a m a r t a tek - 
shiriladi, u n d a n sokng amaliyotga joriy qilish u c h u n sinashga 
tavsiya qilinadi.
6. 
M u a m m o yoki m asalani hal qilish, y e c h im , to p is h
olingan natijalarni t o ‘g‘riligiga q a n o a t hosil qilish u c h u n
m u a m m o n i hal qiluvchi, u n i tekshirish bilan aqliy h a ra -
katlarni yakunlaydi.
S h u nday qilib, ijodiy tafa k k u r turi o ‘zining s a m a r a -
dorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr yuritish 
jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi m u am m o la rn i o ‘ylab 
c h iq is h d a , m asalani hal q ilis h d a za ru r j a r a y o n b o ‘lib, 
insonning bilish faoliyatida y etakchi o lrin tutadi.
$