O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
|
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik
Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari
1. N u t q oddiy reflektor faoliyat qonunlari asosida idrok qilinadi. C h un k i u n i yuzaga keltiruvchi stim ullar birinchi signallar (m asalan, „ M a r s h “ , „ S a lo m “ ) tipidagi q o ‘zgla- tu v ch ila rd a n iboratdir. 2. I.P .P a v lo v n in g n u tq n in g yuzaga kelishi va idrok qilinishida inson „signallar — signali“ tarzidagi so‘zlaridan fo yd alan ilad i. M a z k u r ja r a y o n bosh miya katta yarim - sharlarining p o ‘stida am alga oshadi. 3. P.Broka (1861- y.) miya p o ‘stining m a ’lum qismi (m iya c h a p yarimshari peshana qismining pastki tomonidagi b u r m a la rn in g orqa qism i) shikastlansa, bem orlarda nutq artikulatsiyasi buzilishini kashf etgan va „ s o ‘z obrazlarini harak atlantiruvchi m a r k a z “ , deb atagan. 4. K.Vernike (1874- y.) bosh miya yarimsharlari p e s h a n a qism ining tepa t o m o n id a ,,so‘zlarning sensor ob- raz lari“ joylashgan deb isbotlashga harakat qildi. 5. P.K.Anoxin: „ N u tq jarayonini ta'm inlashda ju d a ham s o d d a e le m e n t a r „stim u l — rcaksiya“ tipidagi fiziologik m e x a n iz m ham , nutq faoliyatining yuksak shakllari ham da n u t q vositasi bilan fikr b a y o n qilishn in g ic h d a n pro - g ram m alash tirish m exanizm lari u c h u n xaraktcrli va iyerar- xik tuzilishiga ega boMgan maxsus m exanizm lar h a m qat- n a s h a d ila r “ , deb t a ’kidladi. Rus psixologi N .l.J in k in nutq mexanizmlari quyidagi b o sq ic h la rd a n iborat ekanligini hayon qiladi: 1. B iron tlkrni n u t q vositasi y o rd am i bilan bayon q ilishd an oldin, m axsus k o d orqali bu fikrnin g asosini tu za m iz — u p ro gram m alashtirish m exanizm idir. 2. U n d a n keyin rejalashtirishdan gapning g r a m m a t ik tuzilishiga o ‘tish bilan b ir gu ruh m exanizm lar h a ra k a tg a keladi. 3. Esda olib qolish so‘zlarn in g gram m atik xususiyatlarini a m ald a qo'llashni ta ’m inlovchi mexanizmdir. 4. Bir xil tipdagi tuzilishdan boshqa tipdagi tuzilishga o ‘tish mexanizmi. 5. Programma elementlarini grammatik tuzilishiga yoyish m exanizm i. 6. So‘zni m a ’nosiga qa ra b qidirishni ta ’m inlovchi m e x a nizmlar. 7. S in ta g m ala rn i h a ra k a t jih a tid a n p r o g r a m m a l a s h - tiruvchi mexanizmlar. 8. N u tq tovushlarini tan lash va harakat p r o g r a m m a - sidan tovushlarni to'ldirishga o ltish m exanizm lari. 9. N u tq ni amalga oshirishni t a ’minlovchi m ex a n iz m . T adqiqotchi A .R .Luriya n u tq nin g afaziyasini tekshirib, ular quyidagi turlardan iborat ekanligini tavsiflab beradi: 1 ) d in a m ik afaziya — g a p la r y o rd am i b ila n s o ‘zlash qobiliyatining buzilishi; 2 ) e f f e r e n t m o t o r a fa z iy a s i — g a p n i n g g r a m m a t i k tuzilishining buzilishi; 3) afferent m o to r afaziyasi — nutq artikulatsiyasining buzilishi; 4) semantik afaziya — g aplar o ‘rtasidagi b o g l iq l ik n i n g buzilishi; 5) sensor afaziya — so 'z la rn i idrok qilishning buzilishi. N u tq n ing rivojlanishi u c h davrga b o llinadi: 1 -davr — 2 oydan 1 1 oygacha; 2 -davr — I l oydan 19 oygacha; 3 - d a v r — 19 oydan 3 yoshgacha. N u tq n in g rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega: a) gugulash; b) g4udurlanish (soxta s o ‘zlar); d) paradigmatik fonetika ( 1,3 — 1,5 yoshgacha) — buvi, buva, o ‘tir, 0 ‘tirdi, o £tiradi; e) n utq n ing vaziyatbopligi (J.Piaje — situativ nutq); 0 n utq egosentrizmi (J.Piaje — egosentrik nutq). N u tq n in g vujudga kelish nazariyalari P s ix o lo g iy a , p s ix o f iz io lo g iy a , p s ix o lin g v istik a fan soh alarida t o ‘plangan nazariy va amaliy materiallar tahliliga k o ‘ra, akustik nutq signallari m urakkab muvofiqlashgan h ara k a tla rn in g natijasida n am o y o n b o ‘luvchi m ajmuaviy ho latla rn in g birlashuvi n u tq apparati deb ataladi. O d a td a , o ‘pka va nafas olish tana a'zolarining muskul harakatlari bosimining oshishini va havo oqimlarining (ichki va tashqi) nutq aktida artikulatorlar qatnasliishini uzluksiz ravishda t a ’minlab turadi. N u tq n i vujudga keltiruvchi um u m iy apparat sxemasi sakkiz jihatni o ‘zida aks ettiradi. I. N u t q n i n g a n ato m ik tasviri: 1. K o ‘krak qafasi. 2. 0 ‘pka. 3. Traxeya. 4. Ovoz paychalari (aloqalari). 5. T o m o q trubkasi. 6. H a lq u m b o ‘sh!ig‘i. 7. Tanglay pardasi. 8. O g ‘iz b o ‘sh!ig‘i. 9. Burun b o ‘shlig‘i. II. N u tq n in g funksional elementlari: 1. N afas olish to m irlari, muskullarning kuchi. 2. 0 ‘pka sig‘imi. 3. Traxeya harakati. 4. O voz paychalari tebranishi yoki harakati. 5. T o m o q trubkasining funksiyasi. 6. H a lq u m b o ‘shlig‘ining organik vazifasi. 7. T ang lay pard asin ing holati (torayishi, kengayishi, shilimshiqligi). 8. O g‘iz b o ‘shlig‘i (uning tarkiblari, a ’zolari: tish, h a v o harakati, kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo). 9. BuRin b o ‘shlig‘i va u n i n g tarkibiy a ’zolari (k ataklari, tuklari, namligi, quruqligi). 10. O g 'iz d a n nur (yorugMik)ning kirib kelishi, y a ’ni nurla n ish . 1 1 .B u ru n d a n nurning kirib kelishi. 12. O g ‘iz va b u a m d a n h a v o oqim ining kirishi. 13. Ichki tana a ’zolaridan havo oqimining chiqib ketishi. III. N u tq n in g ekvivalent b lo k sxemasi: 1,2,3 — o ‘pka va traxeya sig‘imi; 4 — ovoz (tovush) te b ra n ish in in g m anbayi; 5,6 — hiqildoq va to m o q a'z o larining sig‘imi; 7 — tanglay pardasi m exanizm i; 8 — o g ‘iz b o ‘shlig‘i sig‘imi; 9 — bu ru n b o ‘sh!ig‘i sig‘imi; 10 — og‘iz traktidan c hiqish signali; 11 — burun traktidan ch iq ish signali; 12 — shovqin manbayi. IV. N u tq n in g xususiyatlari: 1. M a tn — m a ’no — fik r bildirish. 2. M a 'lu m o t (xabar, a x b o ro t) bayoni. 3 . 0 g ‘zaki n u t q d a a x b o r o t n i n g m u a y y a n d a r a j a d a y o kqolishi. V. N u tq n in g fonetik elem enti. VI. N u tq n i idrok qilish nazariyasi: 1. Shkalalashtirish. 2. U nu tish. 3. Xalaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish: a) akustik, b) vizual, d) taktil. VII. D inam ik spektrogramma: a) u n d o s h , b) unli. V III. N u tq faoliyati: 1. Anglash. 2. Anglash ( tu s h u n is h ) . 3. Qayd qilish (fiksatsiya): a) nazariy va am aliy axborotlar; b) takroriy fikrlar; d) diqqatni y o 'n a ltirish (soxta diqqat); e) inson shaxsiyati (shaxs, motiv, motivatsiya, e m o - tsiya, hissiyot, iroda: e m otsional — motivatsion, shaxsiy, irodaviy, kognitiv, regulativ va boshqalar). Nutq turlarining psixologik tavsifl Psixologiya fanida nutqqa va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan bir q a n c h a ilm iy-tadqiqotlar mavjud bo'Isa-da, lekin bu b o r a d a um um iylik, t a ’riflar birligi, lining evolutsion va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda mohiyat hamda shakl jih a td a n o'x shashlik yo‘q. N utqn in g neyropsixologik asoslari, mexanizm lari, artikulatsion va fonetik apparatlari, psixolingvistik tuzilishi (fonem a, fleksiya) to'g'risida ilmiy- a m a liy u m u m la s h m a la r ishlab chiqilmagan. Xuddi shu- ningdek, nutqning genezisi, lining filogenetik va ontogenetik xususiyatlari, paydo b o ‘lishi, o ‘sishi, o'ziga xos tavsiflanishi rivojlanish bosqichlari, fazalari, patologiyasi bo'yicha xilma- xil yon d ashuv lar mavjuddir. Psixologlar t o m o n i d a n nutqning psixologik m u a m m o sifatida o ‘rganilishida h a m o ‘ziga xoslik, u n in g shakliy tuzilishi, m antiqan izchilligi, tasniflanishi mavjud bo'lib, u la r ilmiy talqinning tu b mohiyati, bayoniyligi bilan o lzaro fa r q la n a d i. Y o n d a s h u v la r tahliliga to 'x ta lis h d a n o ld in , n u tq n in g psixologik tavsiflarini qarab chiqish m aqsadga muvofiqdir. Bizningcha, n u tq n in g m uayyan asoslariga suyangan h o ld a no an'an av iy tasnifini berish uning qiymatini yanada oshiradi. (Odatda, nutq o g ‘zaki va yozma Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling