O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

X V I I   b o b  
XAYOL
Xayol  t o ‘g*risida  umumiy  tushuncha
Xayol  tafakkur singari  bilish jarayonlaridan  biri  bo'lib, 
u  insonning  ichki  va  tash q i  xususiyatli  va  izlanishli  faoliya- 
tida,  m uayyan  darajaga  ega  bo‘lgan  m u am m oli  vaziyatning 
vujudga  kelishi  va  u n in g   liai  qilinishida  ishtirok  etadi.  Agar 
xayolning  kelib  chiqishi  genetik jih atd an  tahlil  qilinadigan 
b o ‘lsa,  u  albatta  in so n n in g   m ehnati  m ahsulini  obrazlar, 
tim so llar  y ordam i  b ila n   aks  ettirm asdan  turib,  bevosita 
faoliyatga  kirishishi  m u m k in   emas,  chunki  fikr-m uloha- 
z a la r  t a s a w u r   qilish  tufayli  tafakkur  predm etiga  uzatiladi. 
S h u   b o is d a n   x ayo l  y o r d a m i   bilan  in so n  k u tila y o tg a n  
natijani,  ya'ni  k u tilm a g a n   ta s a w u r   obrazlarini  yaratadi, 
g o ‘yoki  bu  j a r a y o n d a   ijodiy  faoliyatning  m od eli  ishlab 
chiqiladi,  fantastik  tim s o lla r  tizimi  yangiliklar  tarkiblari 
bilan  boyib  boradi,  ichki  faollik  esa  uning  mexanizmiga 
a y l a n a d i .   O d a m n i n g   h a r   q a n d a y   f a o l i y a t i   x a y o li y  
jarayonlarni o ‘z ichiga qa m ra b  oladi,  kashfiyotning dastlabki 
obrazlari,  tarkiblari  a n iq   voqelikdan  uzoq  b o'lishidan  q a t ’i 
n azar,  taraqqiyot  (rivojlanish)  turtkisi  vazifasini  bajaradi. 
O d a td a   xayol  inson  faoliyatining  zaruriy  tarkibi,  m uhim  
sharti  sifatida  u n in g   faoliyat  turi  atatflasi  nom lari  bilan 
ifodalanadi,  c h u n o n c h i   badiiy,  adabiy,  iimiy,  musiqaviy, 
k o n s t r u k t o r l i k ,   c v r i s t i k   ijodiy  f a o liy a t  k a b i l a r   sha xs 
t o m o n id a n   bajarilishi,  am alga  oshirilishi  lozim  b o l g a n   har 
q a n d a y   faoliyatning  m ah su li  oldindan  t a s a w u r   qilinishi, 
yaxlit  timsol  shaklda  k o “z  oldiga  keltirilishi  shart.
Psix olog iy ad a  x a y o l  in so n n in g   ijodiy  faoliy atinin g 
tarkibiy  qismi  sifatida  ta lq in   qilinadi,  u  x atti-harakatning 
o raliq  va  yakuniy  m ahsullari  orqali  aks  etadi,  m uam m o li 
vaziyatda noailiqlik,  n o m a 'lu m lik  alomatlari vujudga kelsa, 
u  h old a   faoliyat  rejasini  qayta  k o ‘rib  chiqishni  ta'm inlaydi. 
S h u   narsani  alohida  t a 'k id la b   o ‘tish  kerakki,  hech  qachon
www.ziyouz.com kutubxonasi

xayol  ijodiy  fao liy at  d a s t u r i n i n g   y a ra tu v c h is i  s i f a t i d a  
n a m o y o n  b o ln ia y d i,  balki  u n in g  ayrim o ‘rinlarini t o l d i r i s h  
va  alm ashtirish  timsollarini  y aratadi,  xolos.
X a y o ln in g   bilish  j a r a y o n i   sifatidagi  asosiy  v a z ifa s i 
s h u n d a n   iboratki,  u  amaliy  faoliyat  bo shlanm asdan  tu rib , 
un ing m ahsulini oldindan  t a s a w u r  qilish va ularni  tim s o jla r 
tariqasida vujudga keltirishdan  iboratdir.  in so n n in g  shaxsiy 
faoliyatida ayrim qiyinchiliklar vujudga kelsa,  ularni b a r t a r a f  
qilish  u c h u n   odam   o ‘ylanadi,  fikriy  obrazlarni  y a ra ta d i, 
ularga  yangi  q o ‘shim chalar  kiritadi,  xullas  m a h s u lo tn in g  
s ifatli  c h i q i s h i n j ,   u n i n g   b u y u m   t a r i q a s i d a   n a m o y o n  
bo  lishini  xayol uzluksiz ravishda t a ’minlab turadi.  Aytaylik, 
inson stul yasamoqchi b o i s a ,   u e n g  a w a l unga oid q ism larni 
tayyorlaydi,  shaxs  xayolan  u n in g   sifatiga  e ’tib o r  b e r a d i , 
keyin  ularni  yaxlitlaydi,  o ‘z a ro   birlashtiradi  h a m d a   b u y u m  
shaklida  gavdalantiradi.  B in o b a rin ,  xayol  ishning  h a r   b ir 
b o s q ic h id a   bevosita  is h tiro k   e ta d i,  y o ‘l - y o klakay  u n g a  
q o ‘s h im c h a la r  kiritib  boradi.
Xayol  bilish  ja ra y o n la ri  b ila n   uzviy  a lo q a d a   h u k m  
suradi,  ularni  aks ettirish  im k on iy atin in g to 'la ro q   r o 'y o b g a  
chiqishiga yordam beradi.  Ayniqsa, u tafakkur bilan bevosita 
aloq ad a  b o l a d i ,   xuddi  sh u   boisd an   ularning  h a r  ikkalasi 
ham   b asho rat  qilish,  o ld in d a n   payqash,  sezish,  istiq b o l 
rejasini  tuzish   in ik o n iy a tig a   ega.  S h u n in g   u c h u n   u l a r  
o ‘rtasida bir qator o ‘xshashliklar va ayrim farqlar m avjuddir. 
Bu  holat quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:  1) xayol ta fa k k u r 
singari  m uam m oli vaziyatda,  m asala va topshiriqlar y e c h is h  
jarayonida tug‘iladi;  2) yangi  ye c h im ,  usul, vosita q id iris h d a  
va  ularni  saralashda  um u m iy lik   mavjud;  3)  xayolning  h a m ,  
tafakkurning  ham   paydo  boMishi  shaxsning  eh tiy o jla rig a  
b e v o s ita   bogMiq;  4) e h ti y o jl a r n i   q o n d i r i s h n in g   d a s t l a b  
xayoliy obrazlari yaratiladi,  u n in g  natijasida vaziyatni y o r q in  
t a s a w u r   qilish  imkoni  t u g ‘iladi;  5) xayolda  o ld in d a n   aks 
ettirish  jonli  tasavvurlar  ta r z id a ,  yaqqol  tim sollar  s h a k lid a  
vujudga  kelsa,  tafakkurda  u la r   u m u m las h m a la r,  t u s h u n -  
chalar,  bilvositalik  xususiyati  orqali  r o ‘yobga  ch iqadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Shuni  alohida  t a ’kidlash  joizki,  m u am m o li  vaziyatda 
aqliy  faoliyat  natijalari  o n g   nazoratidagi  obrazlar,  tasav- 
vurlar  h a m d a  tu s h u n c h a la r   tizimida  ifodalanadi.  O brazlar 
va  tasvirlar  tanlash  (saralash)  xayolning  funksiyasi  orqali, 
tu sh u n c h a lar  va  u la rn in g   yangilik  alomatlari  esa  tafakkur 
y o rd am id a   ro ‘yobga  c h iq a d i.  T a sa w u rla r bilan  tu sh u n c h a - 
larning  o ‘zaro  uyg‘unlash u v i  ikkita  ijodiy  xususiyatli  bilish 
jarayonlarining ham korlikdagi ijodiy faoliyatida bir davrning 
o ‘zida qatnashishni  bildiradi.
Xayol  jarayoni  tafakk u rdan   farqli  o l a r o q ,   m u am m oli 
vaziyatning  m a ’lu m otlari  qanchalik  noaniq  b o i s a ,   shun- 
chalik  t a s a w u r   obrazlari  yaralishi  uch u n  qulay  imkoniyat 
tu g ‘iladi,  uning  m ex a n izm lari  tezkorlikda  ishga  tushadi. 
M a s a l a n ,  y o z u v c h i n i n g   xayoli  asar  q a h r a m o n l a r i n i n g  
taqdiri  bilan  uzviy  b o g i i q   b o ‘lib,  konstruktor,  m uhandis, 
m e ’m o r   kabi  mutaxassislarga  qaraganda  nihoyat  darajada 
katta  noaniqliklarga ega,  voqelikdan tubdan  uzoq  fantaziya 
o l a m id a   obrazlar,  c h iz g ila r,  badiiy  to 'q im a la r   yaratadi. 
M a ’l u m k i,  a n iq   d u n y o v i y   f a n la rn in g   q o n u n i y a t la r ig a  
q a r a g a n d a   in s o n n in g   psixikasi,  u n in g   x a tti- h a ra k a tla ri 
qonuniyatlari  m u rak k ab   va  yetarli  darajada  m a ’lumotlarga 
ega emas.  Xuddi  shu b o isd a n   bosh  miya  katta yarimsharlari 
funksiyasining  qariyb  u c h d a n   bir  qismini  ilmiy  dalillar 
asosida  tushuntirib  b e ra   olishimiz  m um kin,  xolos.
M u a m m o li  vaziyat  o ‘zining  xususiyatiga  k o ‘ra,  bir 
d avrn ing   o ‘zida  h a m   xayolning,  h am   tafakkurning  ishtirok 
e tis h in i  ta q o z o   q ila d i.  A g a rd a   m u a m m o n i n g   y e c h im i, 
m a s a la n in g   s h a rti  a n i q   b o i s a ,   bu  h o ld a   t a f a k k u rn in g  
ishtiroki  ustuvorlik  q ila d i,  m ab o do   n o m a 'lu m lik la rn in g  
m iqd o ri  ko'payib  ketsa,  u  taqdirda  xayol  yoki  fantaziya 
y etakch i  roi  o ‘ynay boshlaydi.  M u a m m o  yechim ining  turli 
u s u l l a r i ,   u l a r n i n g   i n v a r i a n t l a r i ,   m u a y y a n   q o n u n l a r i ,  
qoidalari,  ta ’riflari  m avjud  bo'lgan taqdirda faoliyat tafakkur 
y o rd a m i bilan amalga  oshiriladi.
Xayolning  eng  a ham iyatli  tom o n i  s h u n d a n   iboratki, 
u  t a f a k k u r   p r e d m e t i g a   t a a llu q li  h o l a t la r d a g i   y e tis h -  
326
www.ziyouz.com kutubxonasi

m ovchilikda  h am   m u am m o li  vaziyatdan  yengilroq  c h iq i b  
k e t i s h g a   m u h i m   z a m i n   h o z i r l a y d i .   I n s o n d a   m a v j u d  
narsalarning  ichki  tuzilishi,  u n in g   rivojlanishi,  o ‘zgarishi 
to 'g 'risid a g i  m a 'lu m o tla rn in g   yetishmasligi  tufayli  s h a x s  
xayolga va fantaziyaga murojaat qiladi.  Biosfera va neosferada 
insoniyat  u c h u n   n o m a ’lu m ,  o ‘rganilm agan  sohalar m a v ju d  
e k a n ,  d e m a k ,  xayol  u z lu k s iz   rav ishd a  o ‘z  fu n k siy a s in i 
bajaraveradi,  shuning  u c h u n   xayolning  qaysi  turi  h u k m  
s u ra y o tg a n lig id a n   q a t ’i  n a z a r ,   u  ijobiy  h o d isa   s i f a t i d a  
b a h o la n is h i  lozim.  C h u n k i   x a y o l  in so n n in g   a q liy   z o ‘r 
berishda,  stress,  affekt  h o la tla rid a   asab  tizimini  ta n g lik d a n  
xalos  etib,  ta n a   a'zolari  funksiyasini  tiklaydi,  is h c h a n lik  
qobiliyatini  barqarorlashtiradi.
X ayol  tu rlari  to ‘g ‘risid a   umumiy  tu sh u n ch a
Xayol  o ‘zining faolligi shaxs  ijodiy faoliyatining  m u h i m  
sharti sifatida xizmat qiladi.  Ba'zi bir psixologik m a'lu m otlarga  
q araganda,  goho  xayol  fao liy atn in g   funksiyasini  b a ja ra d i, 
b u n d a   u  xatti-harakatlarning  s u n ’iy  ravishdagi  m a jm u a s i 
vazifasini  ijro etadi,  xolos.  l n s o n   quyidagi holatlarda y a q q o l 
t a s a w u r d a n   yiroq  boMgan  x ay o lot  olam iga  kirib  b o r is h i 
m um k in:  l ) i n s o n   hech  q a n d a y   y o ‘l  bilan  hal  qilib  b o ll- 
m aydigan  masalalar,  m u a m m o l a r   iskanjasidan  b e rk i n i s h  
m a q s a d i d a ;   2)  t u r m u s h n i n g   o g ‘ir  s h a r o i tl a r i d a n ,  z a h -  
m a tla r id a n   him oyalanish  n iy a tid a ;  3)  shaxsiy  n u q s o n l a r  
t a ’q ibidan  qutulishda;  4)  u s h a lg a n   a rm onda ;  5)  p a to lo g ik  
h o la tg a   (ru h iy   n u q s o n g a )   u c h r a g a n d a ;   6)  a l k o g o l i z m ,  
n a rk o m a n iy a   va  boshqa  vaz iy a tla rd a .  Xayol  ( fa n t a z i y a )  
t u r m u s h d a   g a v d a la n is h i  m u m k i n   b o M m agan,  a m a l g a  
osh irish  im koniyati  y o ‘q  x a tt i- h a r a k a t la r   d a s tu r in i  n a -  
m oy o n  etadi.
Y u q o rid ag i  m u lo h a z a l a r   n e g iz id a n   kelib  c h i q u v c h i  
xayolning  b unday  shakli  psixologiya  fanida  passiv  (su st) 
xayol  deb  nomlanadi.  Psixologiyada  aktiv  (faol),  ixtiyoriy, 
ixtiyorsiz,  tiklovchi  va  ijodiy  xayol  turlari  to  g  risida  h a m  
m uayyan  m a'lum otlar  m avjuddir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Inson  passiv  x a y o ln i  old ind an   rejalashtirib  yuzaga 
keltirishi  ham  m u m k in .  Xuddi  shu  bois  iroda  bilan  bo gliq  
b o ‘lm a g a n ,  j o ‘r tt a g a   „ k a s h f “  qilin gan ,  b ir o q   h a y o td a  
gavdalantirishga yo'naltirilgan xayolning o ‘ziga xos obrazlari 
majmuasi  „shirin  xayol“  deyiladi.  Odatda  „shirin  xayol“da 
f a n t a z i y a n i n g   m a h s u l l a r i   b ilan   i n s o n n i n g   e h tiy o jla ri 
o ‘rtasidagi  aloqa  yengillik  bilan  yuzaga  kelganligi  tufayli 
quvonchli,  yoqimli,  qiziqarli  narsalar  haqida  o d a m la r xayol 
suradilar.  Inson q anchalik shirin xayolga berilsa,  u shunchalik 
d a ra ja d a   passiv  shaxs  sanaladi,  bu  holat  u n in g   nuqsoni 
hisoblanadi.
Passivlik  (sustkashlik)  kishining  qiyinchiliklarini  yen- 
g ish d a n   ch etlash tiradi,  yashash  uch u n   kurashga  chorla- 
maydi,  demak,  u  reallikdan  uzoqlashadi.  G o h o   passiv xayol 
hech  o ‘ylamaganda,  ixtiyorsiz  ravishda  vujudga  kelishi  ham 
m u m k i n ,   b u n d a   q u y i d a g i   h o lat  y u z   b e r a d i ;   a)  o n g  
nazoratining  kuchsizlanishi;  b) ikkinchi  signallar  tizimining 
s u s a y i s h i ,  d )  i n s o n n i n g   v a q t i n c h a   h a r a k a t s i z l a n i s h i ,
e )  uyqusirash;  0  affektiv  vaziyat;  g) tush  k o ‘rish;  h) gal- 
lutsinatsiya;  i)  patologik  holatlar va hokazo.
Yuqorida  t a ’kidlab 
0
‘tiIganidek,  passiv  xayol  ixtiyoriy 
va  ixtiyorsiz  turlarga  ajratilganidek,  aktiv  xayol  tiklovchi  va 
ijodiy xayollarga bo'linadi.
0 ‘zining mohiyati  bilan tasawurlarga  muvofiq  keladigan 
ta s a w u r la r ,  tasvirlar  tizim in i  yaratuvchi  xayol  „tiklovchi 
x a y o l “  deb  ataladi.  T a b ia tg a ,  jam iyatga  va  shaxslararo 
munosabatga, bilimlarga oid  m a ,lumot!aro',rganilishida xayol 
bevosita  ishtirok  etadi  h a m d a   uning  yordam ida  matnlarda, 
rasmlarda,  xaritalarda  aks  ettirilgan  narsalar  xayolda  qayta 
tiklanadi.  Ijtimoiy tajribada, ta'lim-tarbiya jarayonida fazoviy 
xayol,  vaqt  va  harakat  birliklariga  oid  axborotlar,  masofa, 
hajm  to ‘g Lrisidagi xabarlarga sinchkovlik bilan qarash,  tikilish 
jaray on ida  mazkur  xayol  turi  rivojlanadi.
Ijodiy  xayol  tiklovchi  xayoldan  farqli  o'Iaroq,  original 
va qimmatli moddiy,  ijodiy mahsulotlarda gavdalanuvchi yangi 
obrazlarning  yaratilishidan  iborat  xayol  turidir.
328
www.ziyouz.com kutubxonasi

Xayolning  x u su siy a tla ri
Xayolning  m u h im   to m o n la rid a n   biri  — uning  ijod  va 
shaxs munosabatining yaxlit h olda  talqin qilish xususiyatidir. 
Ijod shaxsning ichki  imkoniyatlari va zaxiralarining ro'yobga 
chiqishining  asosiy  shartlaridan  biridir.  Shu  sababdan  shaxs 
o ‘zining  ijodiy  faoliyati  bilan,  b irin c h id a n ,  yaratuvchilik 
qudratini  amaliyotda  namoyish  qiladi.  Ikkinchidan,  u  ijod 
ta'sirida  yangi  fazilatlarni egallaydi,  nafosat,  badiiy  ijod,  tex- 
nik  qobiliyat,  kashfiyot,  ijtimoiy  m u am m o la rn i  integratsiya 
qilib,  differcnsiallashtiradi.  U c h in c h id a n ,  ja h o n   faniga  o ‘z 
hissasini  q o ‘shadi  va  sivilizatsiyaga  o ’z  ta'sirini  o ‘tkazadi, 
ijtimoiy  taraqqiyotni  harakatlantiaivchisiga  aylanadi.  Ijod 
davom ida  shaxs  motivatsion,  e m o tsio n al,  irodaviy  b a rq a - 
rorlik,  xarakterning  mustahkamligi  va  boshqa  individual- 
tipologik  xususiyatlari  samaradorligiga,  sifatiga  munosib  ra - 
vishda ijobiy ta ’sir o ‘tkazadi.  Ijod xususiyatlari bilan shaxsning 
xususiyatlari  o ‘rtasidagi  uyg‘u n likn in g   yuzaga  kelishi  ikki 
yoqlama  t a ’sir o'tkazish  m exanizm i  sifatida  m uh im   rol  o ‘y - 
naydi, ya’ni faoliyatda shaxs o 'z in in g  yangi qirralarini och adi, 
un ing  fazilatlari  esa  ijodiy  izlanishlarning  muvaffaqiyatli 
yakunlanishini  ta ’minlaydi.
X ayolning  a n a litik -sin te tik   xususiyati
X a y o l n in g   a n a litik   x u s u s iy a t i   ( n e m i s c h a  
te n d e n s, 
lo tin c h a  
tendere  degan  s o ‘z d a n   kelib  c h iq q a n )   p s ix o - 
logiyaning tarixiy taraqqiyoti d a v o m id a  har xi! k o ‘rinishlarda 
hukm  surib  kclmoqda.  Analitik  holat  xayolning m a z m u n in i, 
m ohiyatini,  prcdm etini,  asosan,  yangi  mahsullar,  yang ic h a  
obrazlar,  timsollar,  tasvirlar  yaratilishini,  a tr o f -m u h itn in g  
ifodasi,  yangi  bezakli,  jiloli  ek anligini  qayd  qilishni  t a n  
olishdir. Yangilik elementlari,  b a ’zi jabhalarining q o 's h im c h a  
a lo m a tla r  bilan  boyitilishi,  ijod  qilinishi  xayolning  asosiy 
vazifasi ekanligini aks ettiruvchi tendensiya psixologiya fanida 
a k s a r iy a t  ilm iy   m a k ta b la r   t o m o n i d a n   t a n   o l in g a n   v a  
taraqqiyot harakatlantiruvchisi sifatida qat'iy ravishda him oya
www.ziyouz.com kutubxonasi

qilinib kelinmoqda.  Ikkinchi tendensiya biosfera va  neosfera 
t o ‘g ‘risidagi  m a 'l u m o t l a r ,   tas a w u ria r,  t a ’sirlanish,  tim - 
s o lla r,  i jt i m o i y - t a r i x i y   ta ra q q iy o t  d a v o m i d a   q a y ta d a n  
tiklanish  orqali xayol  mahsuli sifatida saqlanib  keladi,  degan 
g ‘oyaga asoslanadi.  Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, 
saqlanishi,  kuchayishi  yoki  o ‘chm as  iz  tariqasida  uzluksiz 
ravishda  inson  xotirasida,  ko‘z  o 'n g id a  n a m o y o n   b o ‘lishi, 
gavdalanishi  h a yot  va  faoliyat  u c h u n   birlam chi  ekanligi 
isbotlashga harakat qilinadi.  Har ikkala tendensiya ham  xayol 
holatining analitik vazifasini bajarish  imkoniyatiga ega b o ‘- 
lib, o ‘zaro bir-birini  in k o r etish darajasiga olib bormasligini 
taq o zo   qiladi.  S h u n in g   uch u n  ijodiy  xayol  yangi  ob raz ­
larning vujudga  keltirish  bilan  taraqqiyotga  ulush  q o ‘shadi, 
yaqqol  voqelik va  u la rn in g  timsollar haqidagi  m a ’lumotlar, 
chizgilar  tasviri  h a m d a   tasawurlarini  qayta  tiklash  orqali 
insoniyat  bilimi,  tajribasini  boyitadi.
Tiklovchi  xayol  insoniyat  to m o n id an   oldin  yaratilgan 
n a rsa lar  va  h o d i s a l a r   t o ‘g‘risidagi  o b ra z la r,  a x b o ro tlar 
sifatida  qay tad an  joylanishiga  m uhim   ta 's ir  etadi,  o ‘zining 
harakat  tezligi  bilan   h a r  qanday texnika  m o ‘jizasini  dog‘da 
qoldiradi.  H ar ikkala tendensiya uyg‘unlashuvi  orqali  ijodiy 
va  tiklovchi  xayol  turlari  vazifasiga,  ahamiyatiga,  m ahsul- 
dorlik darajasiga o q ilo n a  baho berish  m um k in.
Aks holda  ikki  tendensiya ikki xil talqin,  turlicha yakun, 
o ‘zgacha  m a z m u n ,  a lo h id a   yondashuv,  ustuvorlikka  d a ’vo 
keltirib  chiqarishi  ayni  haqiqatdir.
Xayol analitik ho latdan tashqari sintetik xususiyatga ham 
egadir.  Xayolning  sintetik  holati  ushbu  fe n o m e n la r  orqali 
i f o d a l a n a d i :   a g g l u t i n a t s i y a   ( l o t i n c h a  
ag glutin are — 
y o p ish tirm o q ,  y e lim la m o q   d e g a n   m a ’n o n i   b ild i r a d i )  
m u ay y a n   ta s a v v u rla rn i  bir-biriga  q o ‘shib  yoki  ulardan 
foydalanib,  narsa  va  hodisalarning  yangi  obrazlarini  yara- 
tishdan  iborat xayol  fenom enidir;  giperbolizatsiya (yunon- 
ch a  
huperbole — b o ‘rtîirish,  kuchaytirish  m a ’nosini  angla- 
tadi);  sxematizatsiya  (y u n o n ch a   „
schéma“  — obraz,  shakl 
vujudga  keltirish  d e m ak d ir);  tipizatsiya  (y u n o n ch a   J ip o s“
3 3 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

iz,  chiziq  deg an   m a ’noni  b ild ira d i)  yoki  tipiklashtirish; 
o ‘xshatm a —  m uayyan  narsalarga  nisbatan   qiyoslash  o rq ali 
m u h im   va  n o m u h im   to m o n l a r i d a n   um um iylikni  ta n l a b  
olishdir.
A g glutinatsiya  obrazlar  (ta s v irlar,  tim sollar)  s in te z -  
lashuvi  ja ra y o n in in g   soddaroq  k o ‘rinishidan  biri  hisob la- 
nib,  insoniyatning  kundalik  h a y o ti  va  faoliyatida  ro ‘y -ro s t 
yaxlitlashtirish  imkoniyati  y o ‘q   xilm a-xil  xislatlar,  fa z i- 
latlar,  sifatlar  va  qism larni  „ q o r i s h i q “  tarzda  ( b ir la s h -  
tirilgan)  shaklda aks ettiradi.  O d a t d a  agglutinatsiya y o rd am i 
bilan  xalq  to m o n id a n   yaratilgan  ertak   timsollari,  a fs o n a  
tasvirlari  y a ra tila d i  yoki  x a y o liy   k o m po zitsiya si  t o ‘q ib  
c h iq a rila d i.  M asalan,  o d a m s i m o n   (boshi  o d a m ,  t a n a s i  
qush)  b ir  jon iv o r,  suv  parisi  (ru sa lk a )  (bosh  va  gavdasi 
o d a m n i k i,  d u m i   baliqniki,  s o c h i   yashil  suv  o ‘t l a r i d a n  
iborat);  kentavr (ot va odam);  pegas  (q an o t va ot)  — qan otli 
ot;  tovuq  oyoqli  uycha;  yetti  boshli  ilon,  ajdaho  (ilon,  o t 
va  q u s h d a n   iborat)  va  boshqalar.
H o zirgi  z a m o n d a   a g g lu tin a ts iy a d a n   texnik,  b a d iiy , 
ijodiyotda  keng  k o ‘lam da  f o y d a la n ilm o q d a ,  c h u n o n c h i ,  
samolyot  amfibiya (yunoncha 
amibios — ikkiyoqlcima h ayot 
kechirísh m a ’nosini bildiradi),  quruqlik va suvga m oslashgan 
g i d r o s a m o l y o t ;   a e ro s a n i  ( c h a n a   s in g a r i  s ir g ‘a n u v c h i  
sam olyot),  jangovar  texnika  a m fibiy a  (tank,  b ro n e tr a n s -  
portyor,  avtom obil);  akk o rd e o n   —  fortepiano  bilan  b a y a n  
birlashmasi;  avtokran — a v to m o b il  bilan  kran  q o r i s h i g i ;  
avtokor  (inglizcha 
„car“  —  arava,  o ‘ziyurar  arava  d e g a n  
m a ’noni  bildiradi)  va  hokazo.
G iperbo lizatsiy a  fen o m e n i  xayol  obrazlarini  h a m d a  
ta s a w u r   shakllarini  o ‘zlashtirish  j ih a tid a n   agglutinatsiyaga 
o ‘xshash  psixik  jarayondir.  G ip e rb o liz a tsiy a   n a rsa lar  va 
jo n iv o r la r n i   n a fa q a t  h a d d a n   z iy o d   kattalashtirish  y o k i 
k ic h ik la s h tiris h   bilan  ta v s ifla n ib g in a   q o lm a s d a n ,  b a lk i 
t a s a w u r   o b raz lari  (tim so llar,  tasv irla r)  m iq d o rin i  k o k- 
paytirish  yoki  ularning  o ‘rniga  aim ash tirish  xususiyatlarini 
h am   n a m o y o n   etadi.  M asalan,  yetti  boshli  ajd^rlar,  k o kp
331
www.ziyouz.com kutubxonasi

q o ‘lli va ikki boshli  maxluqlar,  olti oyoqli jonivorlar, quyosh 
nurini  t o ksgan  afsonaviy  qushlar  shular  ju m lasidandir.
Sxematizatsiya  fenom e n i  xayol  (fantaziya)  obrazlarini 
yaratish  vositalaridan  biri  hisoblanib,  u  borliqdagi  narsa  va 
h o d is a la rn in g   u  y o k i  b u   a lo m a tla ri  h a m d a   sifatlarini 
t a ’kidlashdan,  s h u n in g d e k ,  butun  d i q q a t - c ’tiborni  ularga 
qaratishdan  iborat  psixik jarayondir.  Shu  usul,  y o ‘I,  vosita 
yordami  bilan  m u a y y a n   yaqqol  insonlarga  m o ‘ljallangan 
o ‘rtoqlik  hazillari  va  ach ch iq ,  ayanchli,  kulgüi  tasvirlar 
yaratiladi.  M a z k u r   j a r a y o n d a   xayol  tasv irlarida  yuzaga 
keladigan  t a s a w u r l a r   o ‘zaro  birlashib  ketishi  natijasida 
ta fo v u tla r  q a riy b   y o ‘q o lad i,  o ‘xshashlik  a lo m a tla ri  esa 
b i r l a m c h i   v o q e l i k k a   a y la n a d i,  q o la v e r s a   u s h b u   holat 
s x e m a t i z a t s i y a l a s h g a   q u la y   n e g iz   h o z i r l a y d i .   B u n g a  
k o n s tr u k t o r n i n g   q u s h l a r   o la m id a n   a n d a z a   olib,  yangi 
q u r i l m a l a r   y a r a t i s h  i ,  m o d e l d a n   h a q iq i y   a s b o b   ishlab 
chiqishi;  rasso m ning   tab iat  m o ‘jizalarini  m atoga  tushirishi 
yaqqol  misoldir.
Tipizatsiya  f e n o m e n i yordami bilan  xayolda  ta s a w u r- 
lar  sintezi  r o ‘y o b g a   c h iq is h i  m u m k i n .  O d a t d a   b adiiy 
a d abiyotda  tip izatsiya  yoki  tipiklashtírishdan  keng  ko ‘- 
lam d a   fo y d ala n ila d i  h a m d a   u ning  y o r d a m i d a   b a ’zi  bir 
jabhalari  bilan  o ‘z a ro   o ‘xshash,  hatto  m u ta no sib  narsa  va 
hodisalarda aks etuvchi  m uhim  belgilari ajratib olinadi hamda 
u l a r   y a q q o l   o b r a z l a r d a   m u j a s s a m l a s h t i r i l a d i .   Ijo d iy  
jaray on larnin g  v u ju d g a   kelishi,  kechishi,  rivojlanishi  bir 
talay  assotsiatsiyalar  orqali  paydo  b o l a d i ,   lekin  ularning 
qayta  tiklanishi  x o tira   jarayonlarida  uchraydigan  tiklanish 
yoki  jo n la n ish d a n   farq  qiladi.
Ijodiy xayol o 'z ig a  xos muayyan xususiyatlarga ega  b o ‘- 
lib,  ulardan  eng  m u h im i   assotsiatsiyadir.  U  a n ’anaviy y o i -  
y o ‘riqdan  voz  k e c h ib ,  ijodkor  ruhiyatida  favquloddagi  his- 
t u y g ‘u lar,  o ky - f i k r l a r ,   x o h is h - is ta k la r g a   t o b e   etishd ir. 
V ah o lanki,  a ssotsiatsiyalarning  o ‘xshashlik,  yondoshlik, 
qaram a-qarshilik  (kontrastlik)  ko‘rinishlari  saqlanib  qolsa- 
da,  lekin  ta s a w u r l a r n i   sababiy  b o g la n is h   m exanizm i  bilan
332
www.ziyouz.com kutubxonasi

tavsiflanadi.  Ijo d k o r  (shoir,  y o z u v c h i,   rassom )  a sarid a  
assotsiatsiyalar  chizgisi  vujudga  k elad i,  ularning  vujudga 
kelishiga  asosiy  sabab  tashqi  taa s s u ro t  hisoblanadi.
X ayol  ja ra y o n la rin in g   fïzio lo g ik   a so sla ri
Xayol jarayonlarining,  shu j u m l a d a n ,   fantaziya  obraz- 
larining  vujudga  kelishi  inson  miyasi  faoliyatining  mahsuli 
b o ‘lib,  u  bosh  miya  katta  y arim sharlari  p o ‘stloq  qism ining 
funksiyasi  orqali  amalga  o shadi.  X o tira   bilan  xayolning 
fïziologik asoslari,  mexanizmlari o ‘rtasida  muayyan darajada 
o ‘xshashlik  va  b a ’zi  tafovutlar  m avjud.
X o t i r a n i n g   fïziologik  asosi  m u v a q q a t   nerv  b o g ‘la- 
nishlarining  o ‘zaro  birikuvi  h a m d a   faollashuvi  (qayta j o n -  
lanishi,  torm ozlanishi)dan  iborat  b o ‘lsa,  xayol  jarayonida 
inson  o n to g e n e z id a   yuzaga  keltirilgan  bogManishlar  tizim i 
buzilishi  (yemirilishi)  oqibatida  yangi  tizim   hosil  qilinadi. 
F a v q u lo d d a g i  b u n d a y   h o la t  ( b i r l a s h i s h i ,  yangi  t iz im )  
m a ’lum  ehtiyoj yoki birorta tasodifiy taassurot (tashqi t a ’sir) 
orqali  miya p o ‘stlog‘ida kuchli q o ‘zg‘alish o ‘chog‘ining hosil 
boMishi  tufayli  vujudga  kelishi  m u m k i n .  Xuddi  shu boisdan 
xayol surayotgan  shaxsning  nerv  h ujayralarida o ‘zaro qay ta 
bog'lanishlar fantaziya obrazlariga xos yangilik va o ‘xshashlik 
alomatlari bilan  aloqaga kirishadi.
S h u n d a y   qilib,  xayol  m iya  k a tta   yarimsharlari  p o ‘st- 
log‘ining funksiyasi  hisoblanishiga q a ra m asd a n ,  uning fizio- 
logik  m exanizm lari  miyaning  b o s h q a   qismlari  bilan  b og 'liq 
ekanligi t o lg ‘risida faraz qilishga  im k o n  tu g ‘diradi.  M iyaning 
m a n a  
s h u n d a y   chuqurroq  q ism lari  gipotalam   —  lim bik 
(yu n o n ch a  
hypothalamus)  yuksak  m ark a zla r  majmuasidan 
iborat  b o ‘lib,  ular ha r xil funksiyalar moslashuvini  ta ’m inlab 
turadi;  (lotincha 
limbus — chegara,  chef,  hoshiya  y u n o n c h a  
thalamus  tepalik,  tizim  degan  m a ’n o n i  anglatadi)  fantaziya 
o b r a z la r in in g   sh a k lla nish id a ,  f a o liy a t  ja r a y o n la r i  b ila n  
q o ‘shilishda  miya yarimsharlari  p o ‘stlog‘i  bilan  birga q a tn a - 
s h a d i.  T i z i m n i n g   p o ‘stloq  b i l a n   p o 's t l o q o s t i   q is m la r i
www.ziyouz.com kutubxonasi

boglanishi  tufayli  gipotalamus  miya  stvolining  yarimshar- 
lar  bilan  tu tashu vid a  „lim b“  (chegara)  hosil  qiladi.
Inson  miyasi  fantaziya obrazlariga h a m d a  organizmning 
periferik   ( c h e t )   q is m la r ig a   b o s h q a r u v c h a n l i k   t a ’sirini 
o ‘tkazib,  u l a r n i n g   faoliyatini  o ‘z g a rtirib   tu ra d i.  Shaxs 
asabiylashganida  b iro r   narsa  haqida  qattiq  o ‘ylasa,  albatta 
tan a   a ’z o la r id a   k o ‘zga  tashlanadigan  o ‘zgarishlar  sodir 
b o ‘Iishi m u m k in .  Yuzaga kelgan b unday alo m atlar (belgilar, 
izlar)  „ s tig m a t“ la r   d e b   n om lanadi  ( y u n o n c h a  
stigma — 
dog 1 yoki 
chandiq d e g a n   m a ’noni  anglatadi).  Qadimgi  xalq 
afsonalari,  rivoyatlariga  qaraganda  inson  qattiq  jism oniy 
kaltaklangan  d av rin i  eslasa,  go‘yoki  o ‘sha  azobning  izlari 
yana favqulodda yuzaga kelishi ta ’kidlanadi.  Qo^rqinch holat 
to ‘g ‘risida xayol obrazlari yaratilsa,  odam g a  u c h u q  chiqishi, 
lablarini  y o rilg an day  his  etishi  m um kin.  Masalan,  chekish 
va  ichish ni  m u t l a q   tashlag an   shaxs  p a p ir o s   yoki  spirt 
ichimligi t o ‘g ‘risida o ‘ylasa,  uning og‘i z b o ‘shlig‘ida tamaki 
ta'm i,  araq ning  achchiqligi  paydo  b o ‘lishi  m um kin.  Inson 
ju d a   suvga  ta s h n a   b o ‘lsa  yoki  ochlik  azobi  qiynasa,  ular 
t o ‘g ‘risida o ‘ylasa,  „ shirin  qoniqish“ ,  „lazzatlanish“  hislari 
vujudga keladi.
Psixologiyada  q o ‘rqin ch   holati  t o ‘g ‘risida  m uayyan 
m a t e r i a ll a r   t o ‘p l a n g a n   va  tahlil  q ilin g a n .  ( Q o 'r q i n c h  
y u n o n c h a  
phobos  — „ fo biya “  deb  n o m la n a d i) .  Fobiya 
muayyan sharoitlar va vaziyatlarda shaxsda vujudga keladigan 
kuchli asosga ega b o l m a g a n  qo‘rqinch va tashvishlanishdan 
iborat,  in so n   t o m o n i d a n   y engishning  im k o n iy a ti  y o kq 
muttasil  psixopatologik  holat.  M azkur  patologik  holatning 
b a ’zi  birlariga tu s h u n c h a  berishga harakat qilamiz:  1) 
agara- 
fobiya — shaxsning  gavjum  m aydonlardan,  shoh  k o ‘cha- 
lardan  o ‘tishga  q o ‘rqishi;  2) 
kaustrofobiya —  insonning 
eshikni  qulflab  y o l g ‘iz  o ‘tirishidan  q o ‘rqishi;  3
)  mono- 
fo b iy a   —  s h a x s n i n g   y o l g 'i z ,   h e c h   k i m s i z   q o l i s h d a n  
q o ‘ r q i s h i ;   4 )  
a tr o p o fo b iy a   —  i n s o n n i n g   k o ‘p c h i l i k  
davrasidan,  x a lo y iq d a n   q o ‘rqishi;  5) 
nazofobiya — od am - 
ning  kasal  b o ‘lib  q o lis h d a n   q o ‘rqishi;  6
)  eyrotrofobiya—
334
www.ziyouz.com kutubxonasi

shaxsning  k o 'p c h il i k   davrasida  izza  boM ishdan,  o 'z in i 
y o 'q o tib   q o ‘y ish d a n   q o ‘rqishi;  7) 
didaktogen — o'q u v ch i 
yoki  t a la b a n in g   o ‘q itu v c h id a n   q o ‘rq is h i;  8) 
yatrogen  — 
bem ornin g   shifokordan  qo'rqishi  va  h o k a z o .
Xayolning  organik  jarayonlari  b ila n   uzviy  bogliqligi 
haqidagi  m a 'l u m o tl a r   yana  id e o m o to r   ( y u n o n c h a  
idea — 
tushimcha,  tasavvur,  lotincha  motor —  harakatiantiruvchi 
degan  m a ’n on i  bildiradi)  aktlar  (h ara k a tla r)  da  mujassam- 
lashgan  b o ‘ladi.  Inson  u  yoki  bu  h a ra k a tn i  tasavvur  qilishi 
b ilanoq,  xuddi  s h u   narsaning  tabiiy  rav ish da  bajarilishi 
b o s h la n a d i .  M a s a l a n ,  shaxs  q a y s i d i r   a s h u l a n i   d ild a n  
o ‘tkazsa,  u n in g   xirgoyisi  a m a lg a   o s h ir ila d i  yoki  rubob 
t o ‘g ‘risida  tasavvur  qilinsa,  undagi  b a r m o q   harakati  taso- 
difiy ijroga kirishadi va hokazo.
Xayol  shakllari  to ‘g‘risid a  tu sh u n ch a
X a y o ln in g   asosiy  shakli  x ay o lot  y o ki  fantaziya  deb 
nom lanadi,  lekin ch e t el psixologiyasida xayolning sinonimi 
sifatida  q o ila n ila d i.  Fantaziya  inson  o n g id a   in ’ikos  etila 
boshlagandan  e ’tiboran borliqning qiyofasini  o ‘zgartirishga 
y o ‘na!gan b o ‘ladi.  Shuningdek,  fantaziya  insoniyat dunyosi 
u c h u n   m a ’lum   boMgan  omillarga  n isb a ta n   yangi  nuqtayi 
nazar q aror topishiga imkon beradi  h a m d a  badiiy asarlarni, 
ilmiy  bilish jarayonlarini  o ‘zida  m ujassam lashtiradi.
O datda,  bolan in g  asosiy faoliyati o ‘yinga aylana borgan 
sari bog‘cha va kichik maktab yoshi davrida u  jadal rivojlanishi 
bilan  tavsiflanadi.  M a ’lumki,  t a ’kidlan g an   yosh  davridagi 
bolalar  u c h u iv fa n ta z iy a   obrazlari  u la r n in g   o ‘yin  faoliyati 
u c h u n   d a s t u r   t a r i q a s i d a   v u j u d g a   k e l a d i :   b o l a   o ‘z in i 
kosmonavt  sifatida  his  qiladi;  k o n s tr u k to r   rolini  bajaradi; 
o'zin i  pertonaj  xulq-atvori  bilan  taqqoslaydi;  rolli,  sujetli 
o'yinlarda m u ayya n  rollarga kirishadi va  hokazo.
X a y o ln in g   o ‘zi  faoliyatning  h a r   xil  tu rla rid a   tark ib  
topadi  va  faoliyatni  amalga  oshirish  va  uyushtirish  u c h u n  
a lo h i d a   a h a m i y a t   kasb  e ta d i.  B o l a n i n g   xayoli  t a s h q i
335
www.ziyouz.com kutubxonasi

t a y a n c h la r g a   ( o lyin ch oqlarg a)  aso sla n u v c h i  faoliyatdan 
so‘zlar bilan  sodda h am da badiiy ijodiyotni amalga oshirishga 
sharoit tu g ‘diradigan  ichki  faoliyatga o ‘sib o ‘tadi.  Bola nutqni 
egallash  m u n o s a b a ti  bilan  shaxslararo  m uom alaga  kirish- 
gan d an  s o ‘ng  u n in g   xayoli  ham  taraqqiy  eladi.  N u lq   faoli- 
yatining  rivojlanishi  tufayli  bolada  k o ‘rm agan,  eshitmagan 
narsa va  hodisalarni  tasa w u rq ilish   imkoni yaratiladi.  Xuddi 
shu  bois  b o la   c h o 'p l a r d a n   ot,  stu ld a n   harak atlanuvchi 
texnikani  yaratish  imkoniga  ega  b o l a d i .   Bunda  fantaziya 
ijtimoiy tajribaning biri sifatida gavdalanadi.  Badiiy fantaziya 
obrazlari  (B ilm asv o y ,  Buratino,  N o ‘x a tp olvon,  Qorqiz, 
Q o rb o b o ,  J o d u g a r   k a m p ir  va  h o k a z o la r)  ijtimoiy  tajri- 
balarni  o kzlashtirish  va  bilish  vositasi  ekanligi  tadqiqotchi 
p s ix o lo g lar  t o m o n i d a n   dalillab  b c rilg a n .  K a tta   yoshli 
o d a m la r  esa  a tr o f-m u h itn i  va  shaxslararo  munosabatlarni 
faol  ijodiy  izlanishlari  tufayli  o kzgartiradilar.
Orzu  xayol  shakllaridan biridir.  LJ  shaxsning o ‘zi  uchun 
eng  y o q im li  istiqbol  obrazlarini  x a yo lida   (tasavvurida) 
yaratishda g av dalanadi.  Orzu  insonning ehtiyojlari, xohish- 
istaklari,  intilishlari  bilan bevosita bog‘liq b o klib, uni  kelajakda 
faoliyatni  a m a lg a  oshirishga undaydi.
Shaxsning  ijodiy faoliyati  m ohiyatida fantaziya  ishtirok 
etm asd an   iloji  y o ‘q,  chunki  h am isha  h a m   u ning  amaliy 
xatti-harakatlarida xayol jarayonlari  ro ‘yobga chiqavermaydi. 
Aksariyat  ho lla rd a  xayol jarayonlari shaxs amalga oshirishni 
istaydigan  o b r a z la r   shaklida  mujassamlashadi  h am da  ichki 
faoliyat  turiga aylanadi.  Shaxsni  kclajakka  undovchi,  uning 
x o h ish -tilak la rin i  aks  ettiruvchi  o b ra z la r  majmuasi 
orzu 
deyiladi.  O rz u   shaxsning  a trof-m uhitni,  ijtimoiy  voqelikni 
o ‘zgartirishga  y o knaltirilgan  ijodiy  kuchlari  va  intilishlarini 
turm ushga  ta tb iq   etishning  asosiy  shartlaridan  biridir.  Shu 
bilan  birga,  o rz u   shaxsiy  va  ijtimoiy  h ayotni  ilmiy  faraz 
q ilish   e l e m e n t l a r i d a n   h i s o b l a n a d i.   M a m l a k a t i m i z d a  
taraqqiyotni o ld in d a n   k o ‘ra bilish,  oldiga biror aniq  maqsad 
q o ‘ysa va shu  m aq sa d   sari íntilish g‘oyat  m u h im  ahamiyatga 
ega.  S h u n in g   u c h u n   orzu  b atam o m   tugallanishi  m a ’lum
336
www.ziyouz.com kutubxonasi

birsabablarga k o ‘ra kechiktirilgan faoliyatga u ndovchi  motiv 
(sabab)  tariqasida  yiizaga  kelishi  m u m k in .  0 ‘zlari  u c h u n  
zarur  ehtiyoj  his  qilgan  ajdo d larim iznin g   orzulari:  uc ha r 
gilamlar;  oynayi  ja h o n ;  elektr  c h iro g ‘i;  o ‘ziyurar  arava  va 
hokazolar  k o ‘rinishida gavdalanganligini  s h o h id i  b o la m iz .
Badiiy  va  ilmiy  ijodda  fantaziyaning  o ‘rni  t o ‘g ‘risida 
muayyan darajada ishlarqilingan.  M a ’lu m k i,  rassorti  hamda 
y o z u v c h in in g   ijodiy  faoliyatida  is h t i r o k   e tu v c h i  xayol 
obrazlarining  m u h im   xususiyatlari — b u   u n in g   cmotsional 
kechinm alar,  h is-tuyg‘ular bilan  mujassamlashganligidadir. 
Hozirgi  d avrda:  b a d iiy   ijo diyot,  b a d i i y   ta r j im a ,  ilmiy 
ijodiyot,  adabiy qobiliyat va  iste’d od singari  m axsus xayoliy 
j a r a y o n l a r g a   a s o s l a n g a n   h o l d a   t a d q i q o t   i s h la r i  o lib 
borilmoqda.
Hozirgi  y o sh la rim iz  yangi  texnika  v a  texnologiyalarni 
yaratish;  o ‘ziga  xos  kashfiyotlarni  a m a lg a   osh irish,  o'zlari 
y o q t ir g a n   m a s h g ‘u l o t l a r   b ila n   s h u g ‘u ! l a n i s h ,   y u k s a k  
kasbiy m ah o ra tg a  erishish  t o ‘g ‘risida o r z u   qiladilar.  Fan va 
texnika  rivojiga  hissa  q o ‘shish  istagi,  in tilishi,  ularning 
barkam ol  inson  b o ‘Iib  voyaga  yetish larig a  p ux ta   zam in 
hozirlaydi.  K a s b - h u n a r  egasining  bug un g i  kundagi  o b r o ‘- 
e ’tib o r in i n g   o r ti s h i,  m illiy  h u n a r m a n d c h i l i k k a   s h a rt-  
s ha ro itla r  yaratilishi  o ‘z  s o h a sin in g   m a h o r a t l i   kishisiga 
a ylan ishig a  im k o n   t u g ‘diradi.  D o n i s h m a n d l a r i m i z n i n g  
insonni  kasb  u lu g ‘laydi,  degan  fikriga  a m a l   qilish  kasbiy 
tayyorgarlik  dam ja sin in g  yuksalishiga  x i z m a t   qiladi.
Tekshirish  uchun  savollar
1.  X ayol  d e g a n d a   n im a n i tu s h u n a s iz ?
2.  X ayol  q a n d a y  tu rla rga ajratiladi?
3. X a y o l n i n g   ijo diyotdagi  roli  n i m a l a r d a n   ib o r a t ?
4.  X ayol  f e n o m e n l a r i g a  ta v s if b e r in g .
5.  O r z u n i n g   m o h iy a tin i tu s h u n tirin g .
2 2   P s ix o lo g iy a
337
www.ziyouz.com kutubxonasi

X V I I !   b o b  
D IQ Q A T
D iq q at  to ‘g‘risida  um um iy  tushuncha
D iq q a t  inson   faoliyatining  b a rc h a   turlarini  muvaffa- 
qiyatli  a m a lg a   oshirish  va  u larn in g   sam aradorligini  t a ’- 
m in la s h n in g   m u h im   shartlaridan  biridir.  Kishi  faoliyati 
qa n c h alik   m u ra k k a b ,  serzahmat,  davomiylik jihatdan  uzoq 
m u d d atli,  m a s ’uliyat  hissini taq o z o   qilsa,  u  diqqatga  shun- 
chalik  y u k sa k   shartlar va  talablar q o ‘yadi.  Inson  ziyrakligi, 
farosatliligi,  tez  payqashi,  sinchkovligi,  dilkashligi  uning 
tu rm u sh   sha ro itid a ,  shaxslararo  m u no sa b a tid a   m uhim  omil 
sifatida xizmat qiladi.  Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida 
is h tiro k   e t a d i ,   in s o n n i n g   x a tt i- h a r a k a t la r i   h a m   u n in g  
ishtirokida  so d ir b o ‘ladi.
Psixologiya  fanida  diqqatga  h a r   xil  t a ’rif beriladi,  uni 
y o ritish d a   psixologlar  turli  nazariyaga  asoslanib  y o n d a -  
shadilar.  D iq q a t  deb  ongni  bir  n u qtaga  to 'p lab,  m uayyan 
bir ob yek tg a  faol  qaratilishga aytiladi  (P.I.Ivanov).  P.I.Iva- 
n o v n in g   f ik r ic h a ,  biz  fao liyatim iz  j a r a y o n id a   idrok  va 
t a s a w u r   qiladigan  h a r  bir  narsa,  h a r   bir  hodisa,  o ‘zimiz 
qilgan  ishim iz,  o ‘y  va  fikrlarimiz  diqq atn ing  obyekti  b o ‘la 
oladi.
N . F .D o b r i n i n ,  N .V .K u zm ina,  I.V.Straxov,  M .V .G a- 
m ezo,  F . N .G o n o b o l in  va boshqalarning nuqtayi  nazaricha, 
diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to ‘planishi 
ong  d o ira sin in g   torayishini  bildiradi,  g o ‘yoki  ong  doirasi 
b i r m u n c h a   tig ‘izlanadi.  Bunday  torayish  va  tig ‘izianish 
natijasida  o n g   doirasi  yanada  yorqinlashadi.  O ngning  eng 
toraygan,  tig'izlangan  yorqin  nuqtasi  diqqatning  markazi 
(fokusi)  d e b   n o m la n a d i.  Xuddi  sh u   m arka z   (fokus)ga 
tu sh g a n ,  id r o k   qilinayotgan  jism la r,  t a s a w u r   obrazlari, 
o ‘y  va  fik r la r   t o ‘la,  yorqin  va  a n iq   ifodalanadi.  J a h o n  
psixologlarining  fikricha,  diqqat  uzluksiz  ravishda,  m uay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

yan  darajada  aktivlik  xususiyatini  saqlab  tu ra d i.  Bunday 
aktivlik,  o n g n in g   b iro n -b ir  obyektda  o ‘y n a lis h in in g   ku- 
chayishi  va  m a 'Iu m   vaqt  davom ida  d iq q a t  yo'naltirilgan 
narsaga ongning faol qaratilishini yo ‘lga  solib  turadi  hamda 
m azkur  h olatning  saqlanishini  t a ’m inlaydi.
Shuni  aloh ida  ta'kidlab  o ‘tish  kcrakki,  d iq q at  sezgi, 
idrok,  xotira,  tafakk u r,  xayol,  n u tq  kabi  a lo h id a   psixik 
jarayon  emas.  S h u n in g  u c h u n   u  barch a  psixik jarayonlarda 
qatnashadi,  ularn ing   mahsuldorligini  oshirishg a t a ’siretadi. 
Shu  boisdan  diqqat  qaratilgan  o byektlar  o n g   to 'plangan 
nuqtasida aniq, yaqqol  aks ettiriladi.  D e m a k ,  d iq q at — aqliy 
ja r a y o n la r n in g   sifati,  m ah suldorligi  va  s a m a r a d o r lig in i 
t a ’minlovchi  inso n nin g  ichki  aktivligidan  iboratdir.  Shu- 
ningdek,  u  inson  faoliyatining  zaruriy  shartidir.
Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning 
kishi  faoliyatidagi  roliga  berilgan  q i m m a tli  m u lohazalar 
u c h ra y d i.  J u m l a d a n ,   fransu z  o lim i  K y u v e   g c n ia llik n i 
chidamli diqqat deb t a ’riflashi,  N y u to n n in g   kashfiyot fikrni 
d o im o   shu  m asalaga  qaratilish  jara y on i  de yishi,  Ushin- 
skiyning diqqat  psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho 
berishi bunga yorqin  misol b o ‘la oladi.
Bilish  jarayonlari  kechishining  e n g   m u h i m   xususiyati 
uning  tanlovchanligi  va  yo‘nalganligi  bilan  xarakterlanadi. 
S h u   b o isd a n   i n s o n   a t r o f - m u h i t n i n g   k o kp l a b   q o ‘zg‘a- 
tuvchilari,  t a ’sirlari  orasidan alohida  n i m a n id i r  idrok etadi, 
faraz qiladi, allaqaysi  narsà t o ‘g‘risidagina m u lo h a z a  yuritadi, 
xolos.  O ngning  bu  xossasi  diqqat  xususiyati  bilan  bo g‘!iq 
ravishda  n a m o y o n   b o ‘ladi.  Diqqat  bilish ja ra y o n la ri  singari 
o'zining alohida  m azm uniga,  muayyan  m ah su liga ega emas, 
s h u n i n g   u c h u n   u  b a r c h a   j a r a y o n l a r n i n g   j o ‘s h q in lig i, 
ildamligini  ta'm inlaydi.  Dem ak,  d iqqat  in d iv idn ing   hissiy, 
aqliy  yoki  h a ra k a tla n tim v c h i  faolligi  d a ra ja s in in g   oshi- 
rilishini taqozo etadigan tarzda ongning y o ‘naltirilganligi va 
b iro r  narsaga  qaratilganligidir.  Berilgan  t a ’rifga  b inoan, 
ushbu  y o ‘naltirilganlik  subyektning  e h tiy o jla rig a ,  u ning 
f a o l i y a t i   m a q s a d l a r i   va  v a z i f a l a r i g a   m o s   k e l a d i g a n
www.ziyouz.com kutubxonasi

o b y e k t l a r n i n g   ta n la n g an lig id a ,  ixtiyorsiz  yoki  ixtiyoriy 
tan la sh d a  va ajratishda vujudga keladi.  Diqqatning muayyan 
o by ektlarga  to'p lanishi  (konsentratsiyalanishi)  ayni  paytda 
boshqa jis m la rd a n  chalg‘ishni yoki  ularning vaqtincha inkor 
etilishini  tala b   qiladi.  Ana  shu  om illarga  k o ‘ra  aks  ettirish 
r a v s h a n l a n i b   b o r a d i,  t a s a w u r l a r ,   m u lo h a z a l a r   faoliyaî 
yakunlangunga qadar, qo ‘yilgan maqsadga erishguncha ongda 
saqlanadi.  A n a   shu  y o ‘sinda d iqqat  faoliyatni  nazorat  qilib 
b o r a d i   v a   u n i   b o s h q a r a d i .  S h u n i n g   u c h u n   k o 'p g i n a  
psixologlar  (P .Y .G alp erin   va  u n in g   shogirdlari)  diqqatning 
yuksak  tu ri  bilish jarayonlari,  kishining  xulq-atvori  kechi- 
shini  b o sh q a ris h   imkoniyatiga ega  ekanligini  t a ’kidlaydilar. 
Biror  o b y e k tg a   y o ‘nalishiga  k o ‘ra  diqqatni  sensor  (per- 
septiv),  a q liy   (intellektual),  h a rakatlantiruvchi  (harakat) 
shakllarga  ajratish  mumkin.
D iq qatnin g  muayyan  obyektga  to'planishi  k o 'p jih a td an  
insonning his-tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishlariga bog‘liqdir.
I n s o n n in g  his-tuyglulari va em otsional  holatlari d iqqat­
ning oby ek ti  bilan uzviy b o g la n s a g in a  ijobiy ahamiyat  kasb 
etadi.  H is -tu y g ‘ular,  emotsional  holatlar  qanchalik  kuchli 
va  k o ‘tarin k i  tarz d a   nam oyon  boMsa,  diqqat  ham   obyektga 
s h u n c h a l i k   m u s t a h k a m   q a ra tila d i.  H islar,  e m o ts iy a la r  
d iq q a tn in g   h a m   ixtiyorsiz,  ham   ixtiyoriy  turlarini  z o ‘ray- 
tiradi.  i n s o n n i n g   amaliy va  aqliy  faoliyati jarayonida uning 
ongi  m u a y y a n   darajada  yangi  bilimlar,  m a ’Iumotlar  bilan 
boyib borishi natijasida diqqat h am  takomillashadi. Yangilikni 
payqash  hissi  o d a m n in g  aqliy faoliyatini  faollashtiradi,  shu 
bilan   b irg a ,  d iq q a tn in g   obyektga  u z o q ro q   t o ‘planishini 
t a ’m inlaydi.  Insonning barqarorlashgan  kayfiyati diqqatning 
kuchi  va  ildamligini  oshiradi,  tanlovchanligiga  ijobiy  t a ’sir 
etadi.  Stress,  affekt  singari  e m o tsio nal  holatlar  diqqatga 
salbiy  t a ’s ir  e tib ,  u n in g   tashqi  t a ’sirlariga  b erilu v ch a n , 
kuchsiz qilib qo'yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg'iydi, 
b o ‘lin a d i,  parish o nlik   n am o y o n   b o ‘ladi,  faoliyatdagi  bir 
tekislik buziladi.
P s i x o lo g i y a d a   d iq q a t n in g   ix tiy o riy   turi  k o ‘p i n c h a
www.ziyouz.com kutubxonasi

irodaviy  deb  no m lan ad i.  Bu,  albatta,  bejiz  e m a s ,  chunki 
diqqatning muayyan obyektga y o ‘naltirilishi  iroda kuchi bilan 
saqlab turiladi.  H a tto   ixtiyorsiz diqqat faoliyatda qatn ashsa, 
u h am   irodaning z o ‘ri bilan y o ‘naltirilgan ob yek tda to 'planib 
turadi.  Irodaning faoliyatni amalga oshirishda  ishtirok qilishi 
k o lp  j ih a td a n   k ish in in g   m aq sa d g a   in tilis h i,  is h c h a n lik  
qobiliyati,  psixologik  tayyorligiga  b o g l i q .   S h u   b o isd a n  
diqq atnin g  kuchi,  barqarorligi,  m u stah k am lig i,  ildamligi 
o d a m n in g   m uayyan  faoliyatni  bajarishga  moyilligi,  shayligi 
bilan o'lchanadi.  Diqqatning yuksak darajada mujassamligini 
t a ’minlab turishda od a m n in g  faoliyatni bajarishga  m uvofiq- 
lashgani  m uhim   rol o ‘ynaydi.  H ar q an d ay  faoliyatni amalga 
oshirishning  boshida  qiyinchiliklar  yuzaga  keladi  va  ular 
kishidan  irodaviy z o ‘r berishni  talab qiladi.  F a oliyatni  baja- 
rishdagi  n uq so n larn ing  n am o y o n   b o l i s h i   d iq q a tn i  t o ‘p- 
lashdagi  qiyinchiliklarning  natijasidir.
D iq qatn ing   obyektga  t o ‘planishi,  m u s ta h k a m la n is h i 
od am n in g qiziqishlariga bogMiq.  Hatto ixtiyorsiz diqqatning 
faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi 
katta ahamiyatga ega.  O d atda faoliyatga qiziqish  bevosita va 
bilvosita shaklda nam oy o n b o ‘ladi.  Bevosita qiziqish faoliyat 
ja ra y o n ig a ,  x a tt i- h a r a k a t la r n i n g   o ‘ziga,  ish  u slu b la rig a  
qaratilgan   q iz iq is h d a n   iboratdir.  Bilvosita  q iziq ish   esa 
f a o l iy a tn in g   m a q s a d i ,  u n i n g   n a tija s ig a   y o ‘n a lt ir i lg a n  
qiziqishdir.  Ixtiyoriy,  irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan 
aloqadordir.  Psixologik  m a ’lu m o tlarnin g   tahliliga  ko'ra, 
d iq q a t n in g   o b y e k tg a   t o ‘p lan ish i  va  m u s t a h k a m l a n i s h i  
k o ‘zlangan  m aqsadni,  faoliyat  m ahsulining zarurligi  h a m d a  
sifatining  a h a m iy a tin i  inson  t o m o n i d a n   a n g la s h   orqali 
t a ’m inlab  turiladi.  Faoliyat  m aqsadini  a n g la s h   o 'z   ish- 
harakatida  kishi  diqqatining  yuksak  d a rajada  to 'p la n ish in i 
t a ’minlovchi  m u h im   shartlardan  biridir.
Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy  ravishda vujudga kelishi 
o 'z in in g y o ‘nalishiga k o ‘ra tashqi va ichki  b o ‘lishi  m u m k in. 
Agar  diqqatning  m anbayi  onginiizdan  ta s h q a r id a   b o l s a ,  
tas h q i  d iq q a t  d e b   a ta ia d i.  M a sa la n ,  s h o f e r ,   tik u v c h i,
341
www.ziyouz.com kutubxonasi

m u h a r r ir   kabilarning  faoliyatida  sod ir  b o l a d i g a n   diqqat 
tash q i  d iqqatdir.  Tashqi  diqqat  faqat  idrok  qilish  jarayo- 
n id ag in a   n a m o y o n   b o i m a s d a n ,   balki  flkr  yuritilayotgan 
n a rs a larg a   h a m   qaratiladi.  J u m la d a n ,  ixtirochining  o ‘zi 
yara tg an   narsasini  t a s a w u r   qilishi,  rassomning  obrazlarni 
k a s h f   qilish  jara y o n i,  m u h a n d is n in g   t o ‘g ‘on  qurilishini 
k o ‘z o ldiga keltirish  bilan  bog‘!iq  holatlar bunga misol  b o ‘Ia 
oladi.  In so n n in g  o ‘zida sodir bo 'layo tg an  o Lz hissiyotlarini, 
fikrlarini,  orzu-istaklarini  va shu  kabilarni  kuzatishda  ichki 
d iq q a t  yuzaga  keladi.  D iqqatning  h a r  ikkala  k o ‘rinishi  ham  
faoliyatning  muvaffaqiyatli  yakunlanishiga  m unosib  hissa 
q o 's h is h   imkoniyatiga  egadir.
D iqqatning  flziologik  asoslari
D iq q a tn in g   flziologik  asoslarini  tushuntirib  berishda 
buy uk   rus  fiziologiari  I.P.Pavlov  va  A.A .Uxtomskiylarning 
ilmiy  kashflyotlari  m u h im   aham iyat  kasb  etadi.
Oliy  nerv  faoliyatining  alo h id a  reaksiyalari  boMmish 
o r iy e n tir   reflekslar  t o ‘g lrisidagi  I.P.Pavlov  ilgari  surgan 
ilm iy  t a x m in   (gipoteza)  psixologiya  fani  u c h u n   m u h im  
h issa  b o ‘lib  q o ‘shildi,  c h u n k i   ,,bu  n i m a ? “  reflcksisiz 
d iq q a tn in g   tabiatini  ochish  m utlaqo  m um kin  b o l m a s   cdi. 
I . P . P a v l o v n i n g   ,,bu  n i m a ? “  refieksi  h a q ida gi  g ‘oyasi 
ixtiyorsiz  d iq q a tn in g   g ‘ayritabiiy  (reflektiv)  xususiyatini 
oc h ib   berish  uch u n  xizmat  qildi.  I.P.Pavlovning  fikricha, 
biz  p a y d o   boMayotgan  siymoga  nigohim izni  q a ratam iz, 
eshitilgan tovushga quloq solamiz, dim og‘imizga urilgan hidni 
y u t a m i z   va  h o k a z o .  Lekin  u s h b u   m u lo h a z a la r   refleks 
mohiyatini ilmiy jihatdan ochib berish imkoniyatiga ega emas, 
vaholanki  u ning  negizini  asoslash  u c h u n   bir  talay  omillarni 
keltirish  zarur.  H.N.Sokolov,  A .R .Luriya,  P.Y .G alperin, 
E .I.B oyko va boshqalarning so‘nggi vaqtdagi  m a ’iumotlariga 
suyan ib  m u lo h a z a   yuritilganda,  I.P.Pavlovning  oriyentir 
reflekslari  j u d a   m urakkab jarayondir.
A slini  o lib  qaraganda,  oriy en tir  kompleksiga  tashqi 
x a tt i- h a r a k a t la r ,  ko 'z la rn in g   va  b o s h n in g   q o 'z g 'a tu v c h i
342
www.ziyouz.com kutubxonasi

t o m o n g a   b u rilish i,  m u a y y a n   a n a l i z a t o r l a r n i n g   s e zu v  
chanligi,  m od da  alm ashinuvi,  nafas  olish,  y u rak   urish  va 
q o n   aylanish  harakati,  teri-galvanik  reaksiyalari,  vegetativ 
nerv  tizimi  xususiyati  va  m iy a n in g   elektr  faolligi  o ‘zgarishi 
kabi  son-sanoqsiz  ja ra y o n la r  kiradi.
1.P .Pavlov  va  A .A .U x to m s k iy la r n in g   t a ’lim o tla rig a  
bino an   diqqatning  holatlari,  sifatlari,  xususiyatlari,  birin- 
c h id a n ,  q o ‘zg‘alish  va  to rm o z ia n ish  jara y o n la rin in g   o ‘zaro 
birgalikdagi  harakati  bilan,  ik kinchidan,  m iya strukturasida 
h uk m   suruvchi  q o ‘zgbaluvchanlik  bilan  u y g 'u n lik k a   egadir.
I .P .P a v lo v n i n g   t a x m in i g a   k o ‘ra,  v a q t n i n g   h a r   b ir 
lahzasida  miya  q o biglida  q o lzg'alish  u c h u n   a n c h a   qulay 
(senzitiv)  va  m aqbul  sharoitga  ega  ekanligi  b ilan  ajralib 
tu ru v c h i  u  yoki  bu  qism   h u k m   suradi.  A lo h id a   ajratib 
k o br s a t i l a d i g a n   m a z k u r   q i s m   n e rv   j a r a y o n l a r i n i n g  
induksiyasi qonuniyatiga b in o a n  vujudga keladi.  Bosh  m iya 
qo big‘ining  biro n -b ir  qism ida  to 'p la n g a n   (m ark az lash g a n ) 
n e rv   ja r a y o n la r i  i n d u k s iy a   q o n u n i g a   m u v o f i q   b o s h q a  
uchastkalarni  torm ozlanishiga  olib  keladi.  Q o ‘z g ‘aIishning 
eng optimal  markazida yangi shartli reflekslar vujudga keladi, 
differensiallash  esa  muvaffaqiyatli  amalga  o sh a d i.  Q o ‘z '  
g'alishning  optim al  o bc h o g £i  o ‘zgaruvchanlik  xususiyatiga 
ega.  Bu  holatni  c h u q u rro q   dalillash  u c h u n   I.P .P a v lo v n in g  
u s h b u   fikrini  keltirib  o ‘tish   joizdir:  „ A g a r  b o s h   s u y a k  
kosasi  orqali  k o ‘rish  m u m k in   b o ‘lganda  edi  va  agar  eng 
optim al q o bzg‘aladigan k a tta  y a rim s h a r la r o ‘rni  yoritilganda 
borm i,  bu  holda  biz  fikrlaydigan  ongli  o d a m d a   u n in g   katta 
yarimsharlari  b o ‘ylab  d o im o   o ‘zgarib  tu ra d ig an ,  shakli  va 
kattaligi  g'alati  ko ‘rinishga  ega  b o ‘lgan  h a m d a   y a rim sh a r- 
larning qolgan barcha bo^shligMda k o ‘proq yoki  o z ro q   da ra - 
jadagi  soya  bilan o ‘ralgan  o c h   rangli  d o g 'n in g  u  y o q d a n  bu 
y o q q a   qay  tarzda  k o ‘c h ib   yurishini  k o ‘rgan  boM ardik“ . 
(Д вадцатилетний  о п ы т  о б ъ е кт и вн о го   и з у ч е н и я   в ы с ш е й  
н е р в н о й   д е я т е л ь н о с т и   ( п о в е д е н и я ) )   ж и в о т н ы х .   — 
П олн.  собр.  соч.  М.  — Л ,  И зд -в о  А Н ,  1951,  III  т о м ,  1-ая 
кн и га ,  2 4 8 - бет.)  1. P. Pavlov  ta'kidlab  o ‘tg a n   o c h   rangli
343
www.ziyouz.com kutubxonasi

„ d o g  
optim al  q o ‘zg‘alish  o ‘c h o g ‘i  markaziga  m os  keladi, 
u n in g   harakati  to 'g ‘risidagi  fikr esa diqqatning intensivligini 
t a ’m in lash n in g  fiziologik omili  hisoblanadi.  I.P.PavIovning 
q o ‘z g ‘alish  m arkazining  bosh  miya  p o ‘sti  b o ‘ylab  harakat 
qilishi  yuzasidan  ilgari  surgan  g ‘oya1ari,  gipotezalari  va 
b asho ratlari  keyinchalik  N .M .  Livanovning eksperimental 
ta d q iq o t  materiallari  bilan  t o ‘la isbotlandi.
D iq q a tn i n g   fiziologik  asosini  tu sh u n is h d a   A .A .U x- 
to m sk iyn ing  ilmiy ishlari  katta aham iyatgaega.  M uallif d iq ­
q a tn in g   fiziologik  m exanizm lari  t o ‘g ‘risida  tadqiqot  o ‘tka- 
zib,  d o m in a n ta   prinsipini  k ashf qildi.  A.A.Uxtomskiyning 
n uqtay i  nazaricha,  miya  p o ‘stida  qo'z g'alishning  ustun  va 
h u k m r o n l i k   q iluvc hi  m a r k a z i  h u k m   suradi.  O l i m n in g  
d o m in a n ta g a   b aho   berishiga  k o ‘ra,  u  yuksak  darajadagi 
q o ‘z g ‘aIish  markazi  ,,konstellatsiya“ si  (muayyan  holati)dir. 
D o m i n a n t a n in g   h u k m ro n lik   xususiyati  s h un dan  iboratki, 
u  q o ‘z g ‘alishning vujudga  kelayotgan  yangi  m arkazlarining 
faoliyatini  cheklash  bilan  q a n o a t  hosil  qilm asdan,  balki 
z a if  q o ‘zglatuvchilarni  o ‘ziga  tortadi  va  a n a  shu  yoM  bilan 
u la rn in g   hisobiga  kuchayadi,  m uayyan  darajada  ustunlikka 
erishadi.  A .A .U xtom skiyning  fikricha,  do m in a n ta   q o ‘zg‘a- 
lishning  barq aror  m arkazidir.  Shuning  uch un  d o m in a n ta  
t u s h u n c h a s i   d iq q atn in g   h arak atlantiru vch i  m exan izm ini 
ilmiy j ih a td a n   dalillash  u c h u n   xizmat  qiladi.
A .A .U xtom skiyning  t a ’rifiga  binoan,  d o m in a n ta  — bu 
bir  d a v rn in g   o 'zid a  bosh  miya  markazida  yuz  beradigan 
reaksiyalar  xususiyatini  bclgilab  berishga  q odir  h u k m ro n  
qo * z g ‘a lish  o ‘c h o g ‘idir.  U n i n g   fikricha,  d o m i n a n t a l a r  
vujudga  kelgan  paytda  bosh  q o ‘zg‘alish  o Lchoq!ari,  y a ’ni 
„ s u b d o n iin a n ta la r i“ ,  nisbatan  kuchsiz  q o 'z g ‘alish  o 'c h o q -  
lari  m u tla q o   yo'qolib  ketm aydi,  balki  u l a r o lzaro  q o ‘shi!ib, 
d o m i n a n t a   bilan  kurasha  boshlaydilar.  M azkur  q o ‘zg‘alish
o   c h o q la rin in g   o 'z a ro   kurashishi  natijasida  su bd om inanta 
d o m in a n ta g a  aylanishi yoki oldingi dom inanta subdominanta 
b i l a n   o ‘rin   a lm a s h is h i   m u m k i n   h u k m r o n   q o ‘z g ‘alish 
o ‘c h o g ‘i  h iso b la n g a n   d o m i n a n t a   d iq q a tin in g   m uayya n
344
www.ziyouz.com kutubxonasi

o b y e k tg a   y o ‘naltirilishi,  t o ‘p lan ish i,  m u s t a h k a m l a n i s h i  
barqarorlashning  flziologik  asosidir.
Shunday qilib,  diqqatnin g  flziologik asoslari  t o ‘g ‘risida 
m u lo h a z a   yuritilganda,  fan  o la m id a   ikkita  t a ’l im o tn i n g  
mohiyatiga  t o Lxtalinadi.  U s h b u   ta'lim otlarn ing   birinchisi 
(i.P.P avlov  qalamiga  m an su b )  diqqatning  flziologik  asosi 
q o kz g ‘alish  ja r a y o n in in g   b o s h   miya  y a rim s h a r la r   q o b i-  
g ‘ining  ayrim  uchastkalarida  t o ‘planishi  natijasida  o p tim a l 
q o ‘zg‘alish o ‘chog‘ining hosil boMishi va ayni v a q td a   m anfiy 
induksiya  qonuniga  b in o an   miya  qobig‘idagi  b o s h q a   nerv 
markazlarining maMum darajada tormozlanishidir.  Ikkinchisi 
esa A.A.Uxtomskiyning d o m in a n ta  nazariyasining talqinidan 
iboratdir.  C h unki  d o m in a n ta   m uayyan  nerv uchastkasidagi 
kuchli q o kzg‘aluvchanlik qobiüyatiga ega b o ‘Igan q o ‘zg ‘alish 
markazidir.  D om inanta  mavjudligida  u n d a n   b o s h q a   nerv 
markazlari torm ozlangan boMadi.  U  markaziy  nerv tizim iga 
kelgan  h a r  q a n d a y   q o kz g ‘alish,  impulslarni  q a b u l  qilib, 
ularga  tegishli javob  q a y ta rad i-d a,  shu  tariqa  b o s h q a   m a r -  
kazlarni  torm ozlash  evaziga  o ‘z  faoliyatini  y a n a   k u c h a y - 
tiradi.
Hozirgi zamon  psixofiziologiya fanida m iyaning spetsifik 
tizimiga  oid  turli  tuzilishdagi  diqqat  holatlarining  retikulär 
form a tsiy asi,  ta la m u s , g i p o t a l a m u s   va  g i p p o k a m p l a r g a  
aloqasi  haqida  m a ’lum otlar  mavjuddir.
Tekshirish  uchurt  savollar
1.  D iq q a t d e g a n d a   q a n d a y   psixologik   h o la t tu s h u n i l a d i ?
2.  D iq q a t  in so n   fao liv atid a  q a n d a y  o ‘rin ega lla y d i?
3.  D i q q a t n i n g  qaysi  tu rla ri  m a v ju d   va u la rn i n g  o ' z i g a   xosligi 
n im a d a ?
4.  D i q q a t n i n g  sifatlarin i  ta v sifla b   berin g.
5.  D iq q a t n i t a 'l i m  j a r a y o n i d a   riv ojlantirish  m u m k i n m i ?
www.ziyouz.com kutubxonasi

X O T I M A
P s i x o l o g i y a   fa n i  n i m a n i   o ‘r g a n a d i   v a   u n i n g   ta r k ib la r i 
t u z i l i s h i   y u z a s i d a n   k a s b - h u n a r   k o l l e j i   o ‘q u v c h i l a r i n i  
m u a y y a n   b i l i m l a r   b i l a n   q u r o l l a n t i r i s h ,   b u   t o kg ‘r id a   m u l o -  
h a z a   y u r i t i s h   t u g a l l a n d i ,   d e g a n   m a ’n o   a n g l a t m a y d i .
P s i x o l o g i y a   f a n i n i n g   v u j u d g a   k e lis h i,  u n i n g   t a d q i q o t  
m e t o d l a r i ,   s o h a l a r i ,   o n g   v a   f a o l i y a t n i n g   p s ix o lo g ik   tavsifi 
h a q i d a g i   m a ’l u m o t l a r   b i l a n   q a n o a t   q i l m a s d a n ,   b a lk i  b u  
b o r a d a   y a n g i  i z l a n i s h l a r n i   d a v o m   e ttir is h ,  m u s t a q i l   b ilim  
o l i s h g a   i n t i l i s h   s h a x s i y   h a m d a   j i s m o n i y   y e t u k l i k n i   t a ’- 
m i n l a y d i .   K a s b i y   m a h o r a t ,   k a s b i y   t a y y o r g a r i i k ,   k a s b i y  
m o s l a s h i s h   p s i x o l o g i k   b i l i m l a r n i n g   y a n g i   q i r r a l a r i   b i l a n  
t a n i s h i s h n i   t a q o z o   e t a d i .   A y n i q s a ,   k a s b   p s ix o lo g iy a s i,  k asb  
m o t i v a t s i y a s i ,   p r o f e s s i o g r a m m a ,   p s i x o g r a m m a ,   e r g o n o m i k a  
( m e h n a t   a s o s la ri)  s o h a l a r i d a n   m u a y y a n   b i l i m l a r n i   o ‘z l a s h -  
t i r i s h ,   k a s b   e g a s i n i n g   i c h k i   i m k o n i y a t l a r i n i   r o ‘y o b g a  
c h i q a r i s h g a  x i z m a t  q ila d i.
K a s b   t a n l a s h   m o t i v l a r i   ( u n i n g   ich k i  t u r t k i l a r i )   y u z a ­
s i d a n   y a n g i   m a ’l u m o t l a r g a   e g a   boM ish  k a s b i y   m a h o r a t  
s i r l a r i n i   e g a lla s h   m u d d a t i n i   q is q a r tir a d i.  K a s b i y   l a y o q a t , 
k a s b g a   y a r o q l i l i k   h a q i d a   p s i x o l o g i k   b i l i m l a r   b o ‘l g ‘u si 
m u t a x a s s i s n i   ix tiso s  b i l i m d o n i   d e g a n   y u k s a k   n o m   b ila n  
u l u g ‘Ia y d i.  K a s b g a   o i d   t e s t l a r ,   k a s b iy   m a l a k a g a   t a a llu q li 
t r e n i n g l a r   ( m a x s u s   m a s h q l a r )   k a s b iy   n u q s o n l a r n i   b a r t a r a f  
e t i s h   u c h u n   x i z m a t   q i l a d i .
S h a x s   t o ‘g ‘r i s i d a g i   m a ’l u m o t l a r ,   u n í   s h a k l l a n t i r i s h  
b o s q i c h l a r i ,   o ‘r g a n i s h   t e s t l a r i ,   u n g a   a l o q a d o r   p s i x o lo g ik  
m a t e r i a l l a r ,   f a z i l a t l a r n i   e g a l l a s h   yoM lari,  n u q s o n l a r n i n g  
o l d i n i   o l i s h   i m k o n i y a t l a r i   m u s t a q i l   i z l a n i s h n i n g   m a h s u l i  
s i f a t i d a   a l o h i d a   a h a m i y a t   k a s b   e ta d i.  B u   b o r a d a   s h a x s n i n g  
q i z i q i s h i ,   e ’t i q o d i ,   e h t i y o j i   d u n y o q a r a s h i ,   q o b i l i y a t i g a  
3 4 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

y a r a s h a   y a n g i  b i l i m l a m i   o ' z l a s h t i r i s h i   k a s b - h u n a r   k o l l e j i  
o ‘q u v c h i s i n i   m u s t a q i l   f i k r l a s h   sa ri  y e ta k la y d i.
D i q q a t   m e h n a t ,   o ' q i s h   f a o l i y a t i d a   m u h i m   o ' r i n   e g a l -  
l a y d i ,   x u d d i   s h u   b o i s   u n i n g   s i f a t l a r i   ( k u c h i ,   k o M a m i ,  
k o ‘c h i s h i ,   b a rq a ro rlig i va  h o k a z o )   y u z a s i d a n   m a s h q  q i l i s h   — 
o ‘z l a s h t i r i s h   s a m a r a d o r l i k n i   k e s k i n   o s h ir a d i.
I d r o k ,   x o tira ,  t a f a k k u r ,   x a y o l   n u t q   t o ‘g ‘r i s i d a   t a s a v v u r  
d o i r a s i n i   k e n g a y tir is h   —  o ‘q u v c h i l a r d a  bilish  q o b i l i y a t l a r i n i  
r i v o j l a n t i r a d i ,  m u a m m o l i ,   n o s t a n d a r t   m a s a l a l a r n i   y e c h i s h  
i m k o n i y a t l a r i n i   t u g ‘d ira d i.
S h a x s n i n g   h i s s i y - i r o d a v i y   j i h a t l a r i n i   b a r q a r o r l a s h t i r i s h  
v a t a n p a r v a r l i k ,   fidoyilik  y u k s a k   t u y g ‘u l a r i n i ,  q a t ’i y a t l i l i k ,  
s a b r - t o q a t l i l i k   x islatlarin i  y u k s a l t i r a d i .
S h a x s n i   o ‘zin i  o ‘zi t a k o m i l l a s h t i r i s h i g a  o ‘r g a t i s h  o ‘q u v -  
c h i n i n g   ichki  ru h iy  z a x ira la rin i  r o ‘y o b g a  c h iq a r is h ig a  y o r d a m  
b c r a d i.  I n s o n  o ‘zini  o ‘zi b o s h q a r i s h g a  ega b o 'ls a ,  k e y i n c h a l i k ,  
u   j a m o a ,   h a t t o   k o r x o n a n i   h a m   b o s h q a r i s h   s a l o h i y a t i g a  
e r i s h a d i .
P s i x o l o g i k   b i l i m l a r   s h a x s n i   n o x u s h   k e c h i n m a l a r d a n  
s a q l a y d i ,   u n i  e z g u   n i y a t l a r n i   a m a l g a   o s h i r i s h g a   s a f a r b a r  
e t a d i ,   i j o d i y   i z l a n i s h l a r ,   m u s t a q i l   f ik r l a s h   t u f a y l i   s h a x s  
t u b   m a ’n o d a g i   b a r k a m o l   a v l o d g a   a y l a n a d i .  0 ‘y l a y m i z k i ,  
p s i x o l o g i k   b i l i m l a r   b i l a n   t a n i s h i s h   t a b i a t g a ,   j a m i y a t g a ,  
f u q a r o l a r g a   n i s b a t a n   o ‘z g a c h a   iliq  m u n o s a b a t n i   v u j u d g a  
k e l t i r a d i ,   a s a b i n g i z n i   t i n c h l a n t i r a d i .   E g a l l a n g a n   b i l i m l a r  
o ‘q u v c h i l a r n i   o ‘zin i  o ‘zi  b a h o l a s h g a ,   o ‘z in i  o ‘zi  n a z o r a t  
q ilish   va  b o s h q a r i s h g a ,   o ‘z i n i   o lzi  t a r b i y a l a s h g a   o ‘r g a t a d i .  
M u s t a q i l   fik rla s h ,  i n s o n n i   t a n q i d i y   m u n o s a b a t   v o s i t a l a r i  
b i l a n   q u r o l l a n t i r a d i ,   m a q s a d g a   m u v o f i q   x a t t i - h a r a k a t l a r n i  
a m a l g a   o s h ir is h   y o fcl - y o ‘r i q l a r i   b i l a n   t a ' m i n l a y d i .
www.ziyouz.com kutubxonasi

M UNDARIJA
M u q a d d i m a ....................................................................................................