O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
Download 32 Kb. Pdf ko'rish
|
|
6 . T a f a k k u r n i n g q a n d a y t u r l a r i b o r ? www.ziyouz.com kutubxonasi X V I b o b NUTQ T O ‘G ‘RISIDA UM UM IY TUSHUNCHA In so n iy a t taraq qiyo ti tarixida til tufayli aks ettirish im koniyatlari qayta qu rila d i, olam odam miyasida yanada a n iq , ravshan aks ettirildi. Tilning paydo b o l i s h i m u n o - s abati bilan h a r b ir a lo h id a shaxs jam iyatnin g ijtimoiy- tarixiy taraqq iy o tida t o ‘plagan tajribalardan foydalanish im koniyatiga ega b o ‘ldi. Til yordami bilan h a r bir inson s haxsan o ‘zi hech q a c h o n duch kelmagan notanish hodi- salar, holatlar, vaziyatlar, sharoitlar yuzasidan bilim olishga erishdi. Xuddi shu b o isd a n til odam ga ko‘pchilik hissiy va intellektual t a ’sirlar h a m d a taassurotlar t o ‘g ‘risida o lziga o ‘zi hisobot berish im koniyatini yaratdi. Endi esa inson til y o rd a m i bilan boshqa o d a m la rg a o ‘tmish, hozirgi z a m o n va kelajakka oid narsalar, voqelik yuzasidan axborot, xabar, m a ’lu m o t berishi, ularga ijtimoiy tajribalarga do ir ko ‘nikma h a m d a malakalarni o ‘tkazishi, uzatishi m um kin. M a ’lum ki, h a y v o n la r, jo n iv o rla r o ‘zlarining indivi d u a l tajribaîarini o ‘z tu rkum idagi boshqa nam oyandalarga o ‘tkazishga yoki berishga m utlaqo qobil emaslar. Ular, ay- niq sa, o ‘z turkum laridagi avlodning ilgarigi tajribaîarini o ‘zlashtirish qobiliyatiga ega emaslar, chunki mavjudotlar t u g ‘m a irsiy belgilarga, instinktlarga va shartsiz reflekslarga asoslanadilar, xolos. Biosfera va neosfera t o ‘g‘risidagi m a ’lum otlar, q o n u - niyatlar, harakatlantiruvchi kuchlarni bilish va egallashda qisqa ijtimoiy-tarixiy d a v r oralig‘ida g ‘oyat ulkan yutuq- larga erishuvchi inso nning hayvonot olam idan m u h im farqi s h u n d a n iboratki, birin ch id an , odam ning shaxsiy tajribasi u m u m in s o n iy tajriba bilan uzviy uyg‘unlikka ega, ikkin- c h i d a n , tajribalar m u a y y a n d a rajad a s aq lanadi, u c h in - c h i d a n , m a z k u r t a j r i b a l a r t a k o m i l l a s h i b , m o d i f i k a - tsiyalashib boradi, t o ‘rtin c h id a n , ularning m ohiyati, tuzi- lishi q o ‘lyozmalarda o ‘z aksini topadi. www.ziyouz.com kutubxonasi (/Odamdagi shaxsiy ta jr ib a n in g u m u m i n s o n iy ta jrib a bilan bog'liqligi kishilarda tilning mavjudligi bilan izohlanadi. Til oddiy qilib tushuntirilganda s o ‘z va belgilar sistemasi h a m d a m ajm uasidan iboratdir. Inson t o m o n id a n u yoki bu faoliyatning bajarilishi belgilar, alom atlar xususiyatlari bilan b o g ‘liq b o ‘lib, u ning mahsuldorligi, muvaffaqiyati til ta r- kiblarining ahamiyatiga bevosita a lo qadordin/M asalan, hay- dovchi u c h u n ko‘c h a qoidalari, m atem atik u c h u n fo rm u - lalar, operato r u c h u n signallar, belgilar, sim vollar faoliyat u c h u n regulator sifatida xizm at qiladi. Shuning u c h u n belgilar va ularning a h a m iy ati in so n - ning yuksak psixik funksiyalari (ya'ni idrok, x otira, tafak- kur, xayol)ning vositasidir. O d a td a belgilar t u r l i - t u m a n b o ‘lishidan q a t’i nazar, u larn in g eng m u h im i s o ‘zdir. H a r bir s o lz m a ’lumot, xabar, axborot vazifasini b ajaradi va m uayyan m azm u nni o ‘zida aks ettiradi (m a sa la n , m a s h - g kulot, daftar, y o m g ‘ir va boshqalar). Tilning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: a) til y ashash v o sitasi, ijtim o iy ta jr ib a n i a v l o d d a n avlodga uzatish, berish va o'zlashtirish quroli tarzida vujudga keladi (avlodlar, o ta-o nalar, o ‘qituvchilar va m urabb iylar); b) til vosita yoki kom m u nikatsiy a usuli, h a tto o d a m - larn in g x a tti- h a ra k a tla rin i b o s h q a ru v c h i q u r o l s if a tid a n a m o y o n bo'ladi (m asalan, „Leksiya b o ‘lm aydi‘\ „ B u g u n b a y ra m “ — ta ’sir qilishdan, t a ’sir o ktkazishdan iboratdir); d ) t i l n i n g m u h i m f u n k s i y a l a r i d a n y a n a b i t t a s i — intellektual faoliyatning qu ro li sifatida xizm at q ilish d ir ( m u a m m o l i v a z iy a t m o h i y a t i n i t u s h u n i s h , y e c h i s h n i rejalashtirish, ijro etish, m aqsad bilan solishtirish). O d a m h a y v o n o t o l a m id a n farqli o ‘laro q , o ‘zi xoh amaliy, xoh aqliy harakat boMishdan qat'i n a z a r u n i reja- lashtira oladi. Faoliyatni b u n d a y rejalashtirish y e c h im i u c h u n vosita qidirishning va u m u m iy fikriy m asalalarini hal qilishning asosiy quroli tildir. Psixologik tad q iq o tla rn in g k o ‘rsatishicha, tilning e n g asosiy funksiyasi — b u k o m - m unikatsiyadir. www.ziyouz.com kutubxonasi N u t q faoliyati — o d a m t o m o n i d a n ijtim o iy -ta rix iy t a jrib a n i o 'z la s h tir is h , a v lodlarga berish (u za tish ) yoki k o m m u n ik atsiy a o 'r n a tis h , o kz shaxsiy harakatlarini reja- lashtirish va amalga oshirish m aqsadida tildan foydalanish jara y o n id ir. N u t q axborot, xabar, m a ’lum ot va yangi bilim berish kabi aqliy topshiriqlarni yechish faoliyatidan iboratdir. Agar til a lo q a vositasi (q u ro li) b o l s a , nutq esa a y n a n o ‘sha ja r a y o n n in g o ‘zidir. Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari 1. N u t q oddiy reflektor faoliyat qonunlari asosida idrok qilinadi. C h un k i u n i yuzaga keltiruvchi stim ullar birinchi signallar (m asalan, „ M a r s h “ , „ S a lo m “ ) tipidagi q o ‘zgla- tu v ch ila rd a n iboratdir. 2. I.P .P a v lo v n in g n u tq n in g yuzaga kelishi va idrok qilinishida inson „signallar — signali“ tarzidagi so‘zlaridan fo yd alan ilad i. M a z k u r ja r a y o n bosh miya katta yarim - sharlarining p o ‘stida am alga oshadi. 3. P.Broka (1861- y.) miya p o ‘stining m a ’lum qismi (m iya c h a p yarimshari peshana qismining pastki tomonidagi b u r m a la rn in g orqa qism i) shikastlansa, bem orlarda nutq artikulatsiyasi buzilishini kashf etgan va „ s o ‘z obrazlarini harak atlantiruvchi m a r k a z “ , deb atagan. 4. K.Vernike (1874- y.) bosh miya yarimsharlari p e s h a n a qism ining tepa t o m o n id a ,,so‘zlarning sensor ob- raz lari“ joylashgan deb isbotlashga harakat qildi. 5. P.K.Anoxin: „ N u tq jarayonini ta'm inlashda ju d a ham s o d d a e le m e n t a r „stim u l — rcaksiya“ tipidagi fiziologik m e x a n iz m ham , nutq faoliyatining yuksak shakllari ham da n u t q vositasi bilan fikr b a y o n qilishn in g ic h d a n pro - g ram m alash tirish m exanizm lari u c h u n xaraktcrli va iyerar- xik tuzilishiga ega boMgan maxsus m exanizm lar h a m qat- n a s h a d ila r “ , deb t a ’kidladi. Rus psixologi N .l.J in k in nutq mexanizmlari quyidagi b o sq ic h la rd a n iborat ekanligini hayon qiladi: 1. B iron tlkrni n u t q vositasi y o rd am i bilan bayon www.ziyouz.com kutubxonasi q ilishd an oldin, m axsus k o d orqali bu fikrnin g asosini tu za m iz — u p ro gram m alashtirish m exanizm idir. 2. U n d a n keyin rejalashtirishdan gapning g r a m m a t ik tuzilishiga o ‘tish bilan b ir gu ruh m exanizm lar h a ra k a tg a keladi. 3. Esda olib qolish so‘zlarn in g gram m atik xususiyatlarini a m ald a qo'llashni ta ’m inlovchi mexanizmdir. 4. Bir xil tipdagi tuzilishdan boshqa tipdagi tuzilishga o ‘tish mexanizmi. 5. Programma elementlarini grammatik tuzilishiga yoyish m exanizm i. 6. So‘zni m a ’nosiga qa ra b qidirishni ta ’m inlovchi m e x a nizmlar. 7. S in ta g m ala rn i h a ra k a t jih a tid a n p r o g r a m m a l a s h - tiruvchi mexanizmlar. 8. N u tq tovushlarini tan lash va harakat p r o g r a m m a - sidan tovushlarni to'ldirishga o ltish m exanizm lari. 9. N u tq ni amalga oshirishni t a ’minlovchi m ex a n iz m . T adqiqotchi A .R .Luriya n u tq nin g afaziyasini tekshirib, ular quyidagi turlardan iborat ekanligini tavsiflab beradi: 1 ) d in a m ik afaziya — g a p la r y o rd am i b ila n s o ‘zlash qobiliyatining buzilishi; 2 ) e f f e r e n t m o t o r a fa z iy a s i — g a p n i n g g r a m m a t i k tuzilishining buzilishi; 3) afferent m o to r afaziyasi — nutq artikulatsiyasining buzilishi; 4) semantik afaziya — g aplar o ‘rtasidagi b o g l iq l ik n i n g buzilishi; 5) sensor afaziya — so 'z la rn i idrok qilishning buzilishi. N u tq n ing rivojlanishi u c h davrga b o llinadi: 1 -davr — 2 oydan 1 1 oygacha; 2 -davr — I l oydan 19 oygacha; 3 - d a v r — 19 oydan 3 yoshgacha. N u tq n in g rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega: a) gugulash; b) g4udurlanish (soxta s o ‘zlar); www.ziyouz.com kutubxonasi d) paradigmatik fonetika ( 1,3 — 1,5 yoshgacha) — buvi, buva, o ‘tir, 0 ‘tirdi, o £tiradi; e) n utq n ing vaziyatbopligi (J.Piaje — situativ nutq); 0 n utq egosentrizmi (J.Piaje — egosentrik nutq). N u tq n in g vujudga kelish nazariyalari P s ix o lo g iy a , p s ix o f iz io lo g iy a , p s ix o lin g v istik a fan soh alarida t o ‘plangan nazariy va amaliy materiallar tahliliga k o ‘ra, akustik nutq signallari m urakkab muvofiqlashgan h ara k a tla rn in g natijasida n am o y o n b o ‘luvchi m ajmuaviy ho latla rn in g birlashuvi n u tq apparati deb ataladi. O d a td a , o ‘pka va nafas olish tana a'zolarining muskul harakatlari bosimining oshishini va havo oqimlarining (ichki va tashqi) nutq aktida artikulatorlar qatnasliishini uzluksiz ravishda t a ’minlab turadi. N u tq n i vujudga keltiruvchi um u m iy apparat sxemasi sakkiz jihatni o ‘zida aks ettiradi. I. N u t q n i n g a n ato m ik tasviri: 1. K o ‘krak qafasi. 2. 0 ‘pka. 3. Traxeya. 4. Ovoz paychalari (aloqalari). 5. T o m o q trubkasi. 6. H a lq u m b o ‘sh!ig‘i. 7. Tanglay pardasi. 8. O g ‘iz b o ‘sh!ig‘i. 9. Burun b o ‘shlig‘i. II. N u tq n in g funksional elementlari: 1. N afas olish to m irlari, muskullarning kuchi. 2. 0 ‘pka sig‘imi. 3. Traxeya harakati. 4. O voz paychalari tebranishi yoki harakati. 5. T o m o q trubkasining funksiyasi. 6. H a lq u m b o ‘shlig‘ining organik vazifasi. 7. T ang lay pard asin ing holati (torayishi, kengayishi, shilimshiqligi). www.ziyouz.com kutubxonasi 8. O g‘iz b o ‘shlig‘i (uning tarkiblari, a ’zolari: tish, h a v o harakati, kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo). 9. BuRin b o ‘shlig‘i va u n i n g tarkibiy a ’zolari (k ataklari, tuklari, namligi, quruqligi). 10. O g 'iz d a n nur (yorugMik)ning kirib kelishi, y a ’ni nurla n ish . 1 1 .B u ru n d a n nurning kirib kelishi. 12. O g ‘iz va b u a m d a n h a v o oqim ining kirishi. 13. Ichki tana a ’zolaridan havo oqimining chiqib ketishi. III. N u tq n in g ekvivalent b lo k sxemasi: 1,2,3 — o ‘pka va traxeya sig‘imi; 4 — ovoz (tovush) te b ra n ish in in g m anbayi; 5,6 — hiqildoq va to m o q a'z o larining sig‘imi; 7 — tanglay pardasi m exanizm i; 8 — o g ‘iz b o ‘shlig‘i sig‘imi; 9 — bu ru n b o ‘sh!ig‘i sig‘imi; 10 — og‘iz traktidan c hiqish signali; 11 — burun traktidan ch iq ish signali; 12 — shovqin manbayi. IV. N u tq n in g xususiyatlari: 1. M a tn — m a ’no — fik r bildirish. 2. M a 'lu m o t (xabar, a x b o ro t) bayoni. 3 . 0 g ‘zaki n u t q d a a x b o r o t n i n g m u a y y a n d a r a j a d a y o kqolishi. V. N u tq n in g fonetik elem enti. VI. N u tq n i idrok qilish nazariyasi: 1. Shkalalashtirish. 2. U nu tish. 3. Xalaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish: a) akustik, b) vizual, d) taktil. VII. D inam ik spektrogramma: a) u n d o s h , b) unli. www.ziyouz.com kutubxonasi V III. N u tq faoliyati: 1. Anglash. 2. Anglash ( tu s h u n is h ) . 3. Qayd qilish (fiksatsiya): a) nazariy va am aliy axborotlar; b) takroriy fikrlar; d) diqqatni y o 'n a ltirish (soxta diqqat); e) inson shaxsiyati (shaxs, motiv, motivatsiya, e m o - tsiya, hissiyot, iroda: e m otsional — motivatsion, shaxsiy, irodaviy, kognitiv, regulativ va boshqalar). Nutq turlarining psixologik tavsifl Psixologiya fanida nutqqa va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan bir q a n c h a ilm iy-tadqiqotlar mavjud bo'Isa-da, lekin bu b o r a d a um um iylik, t a ’riflar birligi, lining evolutsion va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda mohiyat hamda shakl jih a td a n o'x shashlik yo‘q. N utqn in g neyropsixologik asoslari, mexanizm lari, artikulatsion va fonetik apparatlari, psixolingvistik tuzilishi (fonem a, fleksiya) to'g'risida ilmiy- a m a liy u m u m la s h m a la r ishlab chiqilmagan. Xuddi shu- ningdek, nutqning genezisi, lining filogenetik va ontogenetik xususiyatlari, paydo b o ‘lishi, o ‘sishi, o'ziga xos tavsiflanishi rivojlanish bosqichlari, fazalari, patologiyasi bo'yicha xilma- xil yon d ashuv lar mavjuddir. Psixologlar t o m o n i d a n nutqning psixologik m u a m m o sifatida o ‘rganilishida h a m o ‘ziga xoslik, u n in g shakliy tuzilishi, m antiqan izchilligi, tasniflanishi mavjud bo'lib, u la r ilmiy talqinning tu b mohiyati, bayoniyligi bilan o lzaro fa r q la n a d i. Y o n d a s h u v la r tahliliga to 'x ta lis h d a n o ld in , n u tq n in g psixologik tavsiflarini qarab chiqish m aqsadga muvofiqdir. Bizningcha, n u tq n in g m uayyan asoslariga suyangan h o ld a no an'an av iy tasnifini berish uning qiymatini yanada oshiradi. (Odatda, nutq o g ‘zaki va yozma (verbaI va noverbal) tu rk u m g a ajratiladi): www.ziyouz.com kutubxonasi G en etik kelib chiqish jih a tid a n noverbal nutq birlam chi hisoblanadi, chunki insonning ijtimoiy-tarixiy taraq qiyoti davrida dastaw al tovushsiz, so 'z siz nutq turi p a y d o boMgan b o l i b , u shaxs kam olotining katta davrini q a m ra b olgandir. Insonda nutqning hozirgi z a m o n avlodiga xos artikulatsion app arati paydo b o ‘lgunga q a d a r, u im o -is h o ra negiziga qurilgan. M a'lumki, qadimgi ajdodlarimizning nutqi va n utq faoliyati hozirgi z a m o n k is h ila r id a q a n d a y f u n k s iy a n i b ajarayo tgan b o ‘lsa, o ‘sha d a v rd a h a m x uddi s h u n d a y vazifani bajargan. U d a v rla rd a axborotlar, m a ’l u m o t la r k o ‘lami to r bolganligi tufayli insonlar noverbal n u tq d a n kolp davrlar muvaffaqiyatli foydalanib kelganlar. A vlodlar tarbiyasi, m a ’lum otlar uzatish noverbal nutq orqali am alga oshirilgan. Noverbal nutq turini shartli ravishda quyidagi k o ‘ri- nishlarga ajratish mumkin: — im o-ishora; — m imika; — panto m im ika; — exologik, ya’ni aks sado; — signifikatsiya; — daktiologik (barm oq nutqi). Inson hayot va faoliyatining dastlabki pallalarida im o - ishora asosiy nutq turi sifatida alohida aham iyat kasb etgan. Etnik stereotiplarasosida m uayyan kechinm alarni, m a ’lum axborotlarni shaxslararo m u n o s a b a t jarayonida u z a tish va q abu l qilishda ifo d a lan u v c h i tovushsiz, Ickin m a ’n o li, m azm u nli nutq turi im o-ishorali nutq deyiladi. M a sa la n , o ‘zbeklarda flkrni tasdiqlash old to m o ng a bosh siltash bilan ifodalansa, xuddi shu m a 'n o n i bulg'orlarda boshni sa ra k- sarak qilish orqali anglatiladi. Bir xalqda s a n a s h b o s h - m a ld o q d a n boshlansa, b o s h q a s id a jim jilo q d a n , b iris id a barm oqlarbukilsa, ikkinchisida unday qilinmaydi. Aksariyat h o lla rd a im o -is h o ra h is - tu y g ‘usiz n a m o y o n b o 'l g a n va shaxslararo m u n o sa b a tn in g tu b m a ’nodagi h a m q u r o li, h am vositasi funksiyasini bajarib kelgan. Lekin u n i his- 31 5 www.ziyouz.com kutubxonasi tu y g 'u siz deb n om la sh ham nutqning ilm iy-am aliy qiy- m a tin i pasayishiga olib keladi, bu holat u n in g ijtimoiy funksiyasini o ‘zida aks ettiradi. Yuz harakatlari y o rd am id a insonning inson to m o n id a n idrok qilinishida, o ‘zgalar fikriga javob qaytarishda, tana a ’z o larining o ‘zgarishi hisobiga shaxslararo m unosabatga kirishishda nam o y o n boMuvchi noverbal nutq turi m im ika deyiladi. T a b a s s u m jilm a y is h , miyig‘ida kulish, labni qisish va ch o'c h ch a y tirish , til chiqazish, qosh uchirish, xullas, turli psixologik ho latlarni, ayniqsa, hissiy kechinm alarni aks ettiruvchi kom m unikativ, interaktiv, perseptiv xusu- siyatli nutq turi m im ika hisoblanadi. Mimika yordam i bilan haqgo'ylik, quvlik, yoqtirish va yoqtirmaslik, samimiylik va ikkiyuzlamachilik, hasad, quvonch, qayg'u, baxtiyorlik sin g a ri yuk sak t u y g ‘u l a r n am o y ish etiladi. X u sh yoki nox ush k echinm alar aks etilayotganligidan kelib chiqqan h o ld a m u o m a la ja ra y o n i yoki qisqa m u dd atli, yo uzoq m u d d a tli vaqt m e z o n in i n am o y o n qiladi, ay a n ch , baxt hislarini ifodalab keladi. U m o no vaziyatni, diada, triada, p o lia d a k o ‘rinishidagi shaxslararo m u nosabat shakllarini yaqq o l aks ettiradi, fikrni uzatish, qabul qilish, t a ’sirlanish, ruh lanish kabi funksiyani bajaradi. Y u z harakatlari, t a n a a ’zolari, q a d -q o m a t y ordam i bilan fikrlarni uzatishga, sujetli, qoidali, m a ’noli, dram atik ke c h inm ali noverbal n u tq turiga pantom im ika deb ataladi. O lz mohiyati ko‘lami bilan mimikadan ustuvor xususiyatga ega b o l i b , axborotlar, intim holatlar, m urakkab k e c h in m a la r yuzasidan o ‘zgalarga m a ’lumot uzatish tarzida hukm su ra d i. I n so n d a t u r m u s h tajribasi ortib borishi, kasbiy faoliyat m azm un ini rollarga va sujetga asoslangan holda ssenariysini yaratish, vaziyatga qarab qisqa va uzoq muddatli inform ativ funksiya bajaradi. P antom im ika y u m o r hissini, q o 'r q i n c h tu y gkusini, z a h m a t obrazini, d ah sh at kechin- m asini o ‘zida aks ettirib, ko 'pinch a kom m unikativ funk siyani bajaradi, hissiy aloqa o ‘rnatish orqali taassurotlar m ukam m alligi t a ’m inlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Tashqi t a ’sirlanish va u n in g teskari aloqasi kulgida, k o ‘z yoshlarida (xoh quvo nchli, xoh qayg‘uli b o l i s h i d a n q a t ’i nazar) ifodalanib, assotsiatsiyalarni jo n la n ti r a d i va k o i a m i n i kengaytiradi. P a n t o m i m i k a s a h n a h a ra k a tig a nisbatan qobil, iste’dodli, iqtidorli, salohiyat n a m u n a s in i n a m o y is h etib, m axsus q o b iliy atli shaxslar t o m o n i d a n m aq sa d g a m uvofiq ravishda ijro q ilinadi, lekin istisno tariqasida o'qituvchilik faoliyatida ham unumli foydalaniladi. Yaqqol ruhiy hodisalar, h olatlar, xususiyatlar, s ha xsn ing fazilatlari p a n tom im ika ijrosi davom ida faoliyat subyekti to m o n id a n bajariladi. Ayrim his-hayajonli sh artli to v u sh la rd a m u ja s s a m - lashgan axborot uzatish va qabul qilish m aqsadini a m a lg a oshiruvchi, tabiiy to ‘siqlarga urilib qaytuvchi aloqa vositasiga exoiogik yoki sado nutqi deyiladi. Exologik yoki aks sado n utq turi bir to m o n la m a a lo q a (tog ‘ — in so n , i n s o n — jism ) negizida vujudga keladi, k o kp incha individual tovush harakati javob, masofa funksiyasini ijro etadi. L ekin aks sado orqali to g la r d a , qalin o ‘rm onlarda ikki yoki u n d a n ortiq kishilar o ‘rtasida aloqa quroli sifatida m uayyan aham iyat qozonadi. Fazoviy t a s a w u r qonuniyati asosida shaxslaráro m u n o s a b a t o ‘rnatila d i, m a ’lum shartli belgilari o ‘z a ro b ilv o s ita m u l o q o t v o sita si r o lin i b a ja r a d i. E k s t r e m a l favquloddagi hodisalar yuz berishi jaray o nida shartli to - v u s h la rd a n tu zilgan a lo q a u s u lid a n fo y d a la n ila d i. T o - vushlarning qaytishi fazoviy c h am alash , m u ay y a n m o ‘ljal olish u c h u n xizm at q ila d i, q o ‘r q in c h , h a y a jo n , u m i d , ish o n ch tuyg‘ularining aloqaga kirituvchi shaxslar ru h iy dunyosida mujassamlashishini t a ’minlaydi. Noverbal turkum ga kiruvchi signifikatsiya b o sh q a la rd a n o bz tuzilishi, m azm u n i, shakli bilan keskin ajralib tu radi. Shartli a lo m a tla r orqali m u a y y a n m an tiq iy m u lo h a z a n i o ‘zida aks ettiruvchi k o m m u n ik ativ xususiyatli noverbal nutq turi signifikatsiya deyiladi. U shartli belgilar, signallar, m odellar shaklida ifodalanishi m um kin. U z o q m asofalarga xabar yoki m a ’lum ot uzatish va qabul qilish vositasi sifatida www.ziyouz.com kutubxonasi M o rz e alifbosi va shu n ga o'x shash „su n 'iy til“ nom i bilan m a s h h u r k o m m u n i k a t i v m a n b a la r i f a o liy a t k o ‘rsatib kelm o q d a . H a r b i r „ sign al“ o ‘z ko ‘lami, takrorlanish s u r ’a- ti, te m b r i, chastotasi bilan m uayyan m a 'l u m o t uzatish yoki qabul qilish imkoniyatiga ega. Morze alifbosi va shunga o 'x s h a s h hozirgi z a m o n aloqa qurilmalari q o ‘l yordam i bilan (asbobni bosish orqali) xabar uzatishga yoki qabul qilishga m o ljallan g a n . Hozirgi z am on ratsiyalari harn xuddi s h u n g a o ‘xshash kom m unikatsiya quroli vazifasini bajaradi. N o v e r b a l n u t q n in g y a n a b ir turi d a k tio lo g ik n utq (b a rm o q nutqi)dir. In so nn in g tan a a ’zolari, imo-ishoralar, m im ik a , xullas, hissiyot yordam i bilan m uom ala o ‘matishga qaratilgan aloqa vositasi daktiologik nutq dcyiladi. S o ‘z orqali ifo d a la n u v c h i n u tq m a z m u n i m a 'n o l i q o ‘l, y u z ha ra - k a t l a r i g a , a y r i m h a y a j o n l i s a d o g a , q a h r - g 'a z a b , iliq tabassum, qahqahaga k o ‘chiriladi. Harakatningtakrorlanishi a x b o ro t m az m u n in i boyitadi, kuchaytiradi, m a 'lu m o tla r uzluksizligini t a ’m inlab turadi. U m um bashariy xususiyatli n u tq vositasi daktiologiya fani nomi bilan yuritiladi va max- sus 0 ‘qitish, o'rgatish orqali u n d a n foydalanish ko ‘nikma va malakasi, soqov yoki kar-soqov o dam larda shakllantiri- ladi. H a tto ularda savol chiqarish ham xuddi shu tamoyil negizida quriladi. Tabiat va jamiyatga nisbatan m unosabat, s h a x s l a r a r o m u o m a l a , m a ' l u m o t a lm a s h is h s h u n u tq y o rd a m i bilan amalga oshiriladi. Noverbal nutqni shartli ravishda quyidagi turlarga ajra- tish mumkin: 1) tovushsiz: a) imo-ishora, b) mimika, d) pan- to m im ik a , e) daktiologik; 2) tovushli: a) exologik (aks sado), b) signifikatsiya (shartli belgilar, signallar, modellar). Verbal nutq turkum ini shartli ravishda quyidagi turlarga a jr a tis h m u m k in : l ) o g ‘zaki, 2 ) y o z m a , 3) m o n o lo g ik , 5 ) p o l i o l o g i k , 6 ) t a s h q i , 7) i c h k i , 8) e k s p r e s s i v , 9) impressiv, 10) lakonik (qatra, yig‘iq), 11) epik (yoyiq), 12) afferektiv (jahl holatidagi). N o v e r b a l n u tq o ‘z in in g asosiy funksiyasini bajarib b o l g a n i d a n so'n g (unin g m a ’lum tarkiblari faoliyat ko'rsa- 318 www.ziyouz.com kutubxonasi tishda d av o m etib kelmoqda) a xborot uzatish, tajribalarni ega llash , in so n n i k am o l t o p t i r i s h va s h u n g a o 'x s h a s h vazifalar tabiiy ravishda og‘zaki n u tq zimmasiga yuklang an. Ja ra n g li, jarangsiz, faol, s u st, h is-h a y a jo n li, m o n o t o n , yuk sa k s u r 'a t li , shivirlash k o ‘rin ish id a g i o g 'z a k i n u t q xususiyatlari alo q a quroli, vo sitasi tariqasida m u o m a l a j a r a y o n l a r i n i aks e ttir a d i. K o m m u n i k a t i v x u s u s iy a t li a x b o ro tlar od diy xabar, s o ‘r o q - u n d o v m a ’nosini a n g la - tuvchi m a ’lu m o tlar o g ‘zaki n u tq n in g m u rak kab h a m d a rang-barang tuzilishiga ega ekan lig id an dalolat beradi. O g ‘- zaki n u tq shaxslararo m u n o sa b a tn in g puxta negizini tashkil etib, maqsadga yo'naltirilgan yoki tasodifiy vaziyatlar m o - hiyatidan kelib chiqib, uzoq ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot d a v - rida o ‘z ustuvorligini saqlab kelm oqda. Tilning takomillashuvi bevosita og‘zaki nutqda Qonli tilda) n a m o y o n b o ‘ladi, iste’m olda eskirgan (arxaik) s o ‘zlar esa eski tu sh u n c h a la r, a ta m ala rg a aylanib boradi. S h u b o is millatga xoslik mavjud b o ‘lsa-da, lekin shaxslarni o ‘zaro k a tta tarixiy davr ajratib tursa, ularn in g bir-birlarini t o l a t u s h u - nishi qiyinlashadi. A m m o axborotlarni idrok qilish va tu s h u - nishdagi bunday qiyinchiliklarni adabiy til birligi b a r t a r a f qiladi. O g ‘zaki nutqning jaran gd o rlig i, t a ’sirchanligi, a x b o r o t larn i q a b u l q ilish d a q u la y lig i, u z a tilis h d a i x c h a m li g i, toliqishning oldini olish im koniyati mavjudligi u n in g k e n g qirrali ekanligini bildiradi. O g ‘zaki nutqning dastlabki turidan biri — bu m o n o lo g ik nutqdir. Yakka shaxsning ichki kechinm alarini til m e x a - nizm lariga asoslangan holda aks ettiruvchi, u n in g o ‘ziga qaratilgan (egosentrik), ta ’sirlanishini ifodalashga va a x b o ro t uzatishga m o ‘ljallangan nutq turi m onologik n u tq d e b a t a - ladi. U n d a shaxsiy his-tuyg‘ularining ichki va tashqi shakllari uyg‘unlashadi, shuningdek, o ‘zgalar fikrini ifodali o ‘q i s h d a h a m o ‘z aksini topadi. O d a td a m onologik n u tq d a fikrlar q i s q a r t i r i l m a y d i , m a b o d o b u q o i d a b u z il s a , a x b o r o t m a ’nosini tushunish qiyinlashadi. H is-hayajonning ta s h q i www.ziyouz.com kutubxonasi va ichki kechinm alari h a m d a ularning m exanizm lari aniq, ravon, izchil aks ettiriladi. D iada shakldagi m un o sab atlar negiziga quriluvchi, ikki shaxs o krtasida n a m o y o n b o ‘luvchi, axborot uzatishga va qabul qilishga moMjallangan nutq turi dialogik nu tq deb ataladi. Uning m onologik turidan farqli tom oni fikr mohiyati n u tq faoliyati q atn ash ch ilarid a anglangandan keyin u yoki b u sh a k ld a q isq a rtiris h im koniyatiga egaligidir. U n in g interaktiv tom o ni k o ‘p in ch a ustuvorlik qiladi, axborotlar qabul qilish va uzatish o ‘zaro tu sh u ncha asosiga quriladi, aks h o lda m uo m ala m a ro m i buziladi, o ‘zaro fikr almashuv m u d d a td a n oldin yakunlanadi. Bir n echta kishiíar bilan amalga oshirishga m o ‘ljal- langan, triada va poliada negiziga quriluvchi, axborot uzatish va qabul qilishga yo'n a ltirilga n, bahs tarkiblari ishtirok etuvchi o g ‘zaki nu tq tu rig a polilogik nutq deyiladi. M uo- m alad a m u a m m o m ohiyati har qaysi qatnashchi tom on idan anglashilgandan s o ‘ng u n in g tarkiblari qisqartirilishi m u m - kin, b u esa o ‘zaro tush unu v ni osonlashtiradi. M a z k u r nutq tu rid a h am dialogik n u tq q a xos boMgan m exanizm lar, t a ’sir 0 ‘tkazuvchi vositalar ishtirok etib, uning t a ’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi, shaxslararo m un o sab at k o ‘lamini kengaytiradi. Artikulatsion a p p a ra t orqali vujudga keluvchi, verbal holatlarda aks etuvchi, o ‘zgalarga y o ‘naltirilgan, h a r xil xususiyatli vaziyatlarda nam oyon boMuvchi nutq turiga tashqi nutq deb ataladi. Tilning barcha qoidalari va qonuniyatlari u n d a m ujassam lashgan b o ‘lib, fikrlarni uzatish va qabul qilish, idrok etish va tu sh u n ish d a n iborat m u o m a la quroli, vositasi vazifasini bajaradi. N utq tempi, ternbri, ritmikasi va chastotasi mavjudligi u c h u n axborotlarni tinglash va idrok qilish yengilroq kechadi. M u a y y an a x b o ro tla r n i tartibga keltirish, g 'o y a la rn i y a ra tish , fikriy d a s tu r n i ishlab chiqishga m o lja lla n g a n , lekin latent davridagi m a ’lumotlar m ajm uasidan tuziluvchi n u t q turi ichki n u t q d eyiladi. Ichki n u t q n in g m u h im 3 2 0 www.ziyouz.com kutubxonasi xususiyatlaridan biri — k o l a m i j ih a td a n tashq i n u t q d a n kengroq ekanligidir. Ikkinchi b ir xususiyati csa ta f a k k u r m exanizm i funksiyasini bajarishidir. A xborotlar ichki m o h iy atini tashqi his-hayajon b ilan k u ch ay tiru vchi, shaxslararo m u n o s a b a tn i y a q q o l i f o d a - lanishini aks ettiruvchi, ovozli, til vositalariga a soslan uv chi nutq turiga ekspressiv nu tq deyiladi. U o ‘zining tezkorligi va vaziyatbopligi bilan boshq a n utq turlaridan ajralib turadi. Ichki kechinm alar shaxsiy fikrlash bilan u y g 'u n la s h i- shi tufayli fikriy bogManishni vujudga keltiruvchi h o latla r, hodisalar mohiyatini ichki va tashqi omillarga asoslan ib aks ettiruvchi nutq turiga impressiv nutq deyiladi. M u lo h a - z a la r m o h iy a ti shaxs k e c h in m a l a r i bilan m u n o s a b a t g a kirishishi natijasida o kziga xos voqelikni nam oyish qiladi. Millat va elatlarning til boyligi aforizmlar, m aq o lla r, m atallar sifatida shakllangan, yuksak m antiqiy y u k la m a g a ega b o ‘lgan yig'iq nutq turi lakonik, y a ’ni yig‘iq, q a tr a nutq deyiladi. Masalan, yetti o l c h a b — bir kes, sa b rn in g tagi — oltin. Q a tra nutq ba'zi o ‘rinlarda ju d a katta m a 'n o a n g la tad i, xulq, faoliyat va m uom ala u c h u n m an ba rolini bajaradi: „Salut!, Marsh!“ va boshqalar. T u rli o m illa r ta 's irid a b ird a n ig a vujudga k c lu v c h i, jah ln in g mahsuli hisoblanmish, qisqa m uddatli n u tq tu rig a affektiv nutq deyiladi. Birdaniga suhbatdosh, raqib t o m o n g a uzatiluvchi, o lta ta'sirchan, xavfli, ruhiy nishon vazifasini bajaruvchi qisqa m uddatli n u tq affektiv d e b n o m l a n i b , zarbasi jih a tid a n alternativi y o'qligi bilan b o s h q a n u t q turlaridan keskin ajralib tu radi. Ja hl, qasos, alam , tajo v u z kechinm alarini o ‘zida aks e ttirib, o ‘ta tanglik, z o ‘riqish (stress) mahsuli b o ‘lib h iso b la n a d i (jahl k elganda — aql ketadi: hissiyot bilan emas, balki aql bilan ish tut). Insoniyat tarixining sivilizatsiya bosqichiga o ‘sib o ‘tishi davrida yozm a nutq paydo b o l a boshlagan va h o z ir g a c h a u o ‘z rivojlanishida davom etm oqda. Tilning barcha qoidalariga (orfograflk, morfologik, sin tak tik , leksik, orfoepik, ling- 21 P s ix o l o g i y a 321 www.ziyouz.com kutubxonasi vistik , f o n e m a tik , fleksiv va h o k a z o ), q o n u n iy a tla rig a , mexanizm lariga (jonli ifodalarni mujassamlashtirgan holda) a soslangan tarzda, m u a y y a n shartli alo m atlar (grafiklar) y o rd a m id a shakli tuzilishi, m a ’no, m az m u n va m ohiyatni uzluksiz, tadrijiy ravishda axborotlarga aylantirib beruvchi n u tq turi yozma n u tq deyiladi. H a r bir tiln in g t o ‘la m o h iy ati y o z m a n u tq orqali i f o d a l a n a d i , u z o q va y a q in m aso fa la r u c h u n a x b o ro t (k o m m u n ik a t s i y a ) v ositasi (quroli) vazifasini bajaradi. M illat madaniyati, m a ’naviyati, fan va texnikasi, s a n ’ati va adabiyoti yozm a n u tq orqali uzatilib, millatlararo aloqa vazifasini ado etadi. Y o ‘zm a nutq, o ‘z navbatida, quyidagi tarkiblardan tash- kil topadi: a) m o nolog ik (dram a), b)dialo gik (badiiy asar j a n r l a r i d a ) , d) ich ki, e ) lak o n ik (yig‘iq, q a tr a ) , f) epik (yoyiq, yirik rom a n , qissa va boshqalar). Y o z m a nutqning m o n ologik va dialogik turlari badiiy a sarlard a o kz ifodasini to p g an b o ‘lib, og‘zaki nutqdagidan farqli o ‘laroq, til boyliklariga bevosita asoslanadi. Yangiliklar y aratish, ijod qilish s o ‘zlar orqali mohiyat kasb etadi, u yoki bu shaklda tartibga keltiriladi. Lakonik (yig‘iq, qatra) n u tq h a m o g ‘zaki n u tq d ag id a y m a ’no kasb etadi. Epik ( y o y iq ) n u tq yirik a s a r l a r , m o n o g ra fiy a la r m o h iy a tin i toMaqonli aks ettirish bilan boshqa nutq turlaridan farq- lanadi. Til m ex a n izm laridan tashqari badiiy vositalar orqali inson ruhiyati tavsiflanadi. Bizningcha, his-hayajonlar orqali ifodalanuvchi, m u ay y a n axborotlarni o ‘z id a mujassamlashtiruvchi n utq tu r- larini quyidagi tiplarga shartli ravishda ajratish m um kin: a ) ekspressiv, b) inipressiv, d) affektiv, e) daktiologik va boshqalar. U larning psixologik m az m u n i, mohiyati, xususiyatlari t o ‘g ‘risida yuqorida fikr bildirilganligi u c h u n qaytadan tah- lil qilish, tavsiflashga h e c h qanday hojat y o ‘qdir. Lekin m a z k u r nutq turlari b o s h q a turkum lardan h a m jo y olishi m u m k in . Biroq ilmiy j ih a td a n hech qanday q a ra m a-q a r- 322 www.ziyouz.com kutubxonasi shiliklar vujudga kelmaydi, a k s in c h a , bir-birini t o ‘Idirishga xizm at qiladi, xolos. N u t q va nu tq faoliyati y u z a sid a n bildirilgan m u l o - hazalar, ilgari surilgan ayrim g ‘o yalar mutlaqlikka d a ’vo em as, albatta, chunki ularning k o kpgina jihatlari, q irra la ri, m exanizm lari, qonuniyatlari, tavsiflari c h uq urroq izla n ish - ni talab qiladi. Ayrim o ï i n l a r d a ularning har biri e k s p e ri- m cn ta l tadqiq etishni ta q o z o qiladi, yangi m e to d ik a la r, testlar, treninglar ishlab c h iq ishn i izlanish p redm etig a o lib kiradi, am aliy va nazariy m u a m m o l a r y e chim ini t e z r o q hal qilishga safarbar etadi. N u t q n i tavsiflashga m u o m a l a jarayonida qanday ishtirok e tish id a n kelib chiqib yo n d a sh ish bilan qim m atli materiallar t o ‘plash m u m k in . S hu b i la n birga, un ing negizida harq ay si psixolog mutaxassisni n o t iq - lik s a n ’atiga o'rgatish kadrlar tayyorlash sifatini osh irish g a m u h im hissa b o ‘lib q o kshiladi. Tekshirish uchun savollar 1. S iz n u t q d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ? 2. N u t q q a n d a y va z ifa la m i b a j a r a d i ? 3. Til b ila n n u t q n i n g q a n d a y o ‘xs h a s h lik t o m o n l a r i b o r ? 4. N u t q q a n d a y turlarga ajra tila d i? 5. N u t q h ay o t va faoliyatda q a n d a y a h a m iy a tg a ega? www.ziyouz.com kutubxonasi |
