O ‘zbekiston respublikаsi oliy vа o‘rtа mаxsus tа’lim vаzirligi

jadval.

Foyda va zararni prognozlash

		1- yil (har bir oy kesimida)	2 - yil (har bir kvartal kesimida)	3- yil ( 3 - yildan keyin yillik hisobida)
	Sotilgan A mahsulot miqdori (dona)
	Bir donasining narxi
	Jami A mahsulotdan tushum summasi
	Sotilgan B mahsulot miqdori (dona)
	Bir donasining narxi

	Jami B mahsulotdan tushum summasi
	Va hokazo
	Sotilgan mahsulotlardan yalpi tushum
	Minus: O‘zgaruvchan xarajatlar (yuqorida uni hisoblash berilgan)
	Plyus: Qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi
	Jami daromad
	Plyus: boshqa biznes faoliyatidan tushumlar
	Yalpi daromad
	Minus: doimiy xarajatlar
	Soliq to‘lashdan oldingi foyda (zarar)

Biznesdagi investitsiya xarajatlari pul oqimlari jadvalida ham aniqlanadi va uni prognozi qilinadi. Investitsiya xarajatlari va daro- madlarini ifodalovchi asosiy jadval bo‘lib foyda va zararni prognozlash jadvali hisoblanadi.

Moliya rejasida barcha daromadlar va xarajatlarni aniq bilish lozim. Birinchi navbatda pul kirimlari, uning manbalarini aniq hisoblab oling.
Xarajatlarni joriy (ishlab chiqarish) xarajatlari va kelgusi (investitsiya xarajatlariga) ajratib oling. Investitsiya xarajatlariga asbob-uskunalar, bino va inshootlar, transport xarajatlari, infra- struktura xarajatlari kabi xarajatlar kiradi. Shuningdek unga texnologiyaning aylanma mablag‘lari ham kiradi. Texnologiyaning samarali faoliyati uchun zarur aylanma mablag‘lar ham yetarli miqdorda bo‘lishi shart. Biznes rejaning metodologiyasida shu hisob- kitoblarni to‘g‘riligi ko‘rsatib beradi. To‘g‘ri tanlangan metodologiya ishonarli hisob-kitoblarni keltirib chiqaradi.
Ushbu jadvalni to‘ldirishda pul tushumlari shu vaqtda (oyda) tushgan bo‘lishi shart. Pul oqimlarini kirimida va chiqimida mumkin bo‘lgan taxmin yoki ehtimolni ko‘rsatib o‘ting. Biznes rejani yozishda
ekspertlarning taxmin yoki ehtimollaridan (assumtion) foydalanishga to‘g‘ri keladi.
Raqamlarni jadvalga kiritishda pul mablag‘lari olingan yoki kelgusi oyning dastlabki balansiga (jadvaldagi 1-qatorga) kiritiladi. Har oyning dastlabki balansida mablag‘ mavjud bo‘lishiga asosiy e’ti- borni qarating.
Agarda minusli raqam bo‘lsa demak aylanma mablag‘ yetishmas- ligi va korxonaning moliyaviy holati qiyinlashishi mumkin.
Moliyaviy rejaning asosiy qismlaridan biri sizning korxonangizni moliyaviy jahatdan barqaror korxona ekanligiga ishontirishdir. Buning uchun moliyaviy tahlil qilinadi va korxonaning likvidliligi, renta- belligi, unumdorligi kabi ko‘rsatkichlar hisoblanadi.

16. 
    jadval.
    

Pul oqimlarini prognozlash

		1- yil (har bir oy kesimida)	2 - yil (har bir kvartal kesimida)	3- yil ( 3 - yildan keyin yillik hisobida)
	Faoliyatning boshidagi dastlabki balans
	Pul kirimlari
	Mulk egasining qo‘yilmasi
	Asosiy kredit (kim tomonidan...)
	Qisqa muddatli kredit (kim tomonidan)
	Har oy mahsulot(lar)ning sotilishidan tushumlar
	O‘tgan oylardagi sotilgan mahsulotlarning tushumlari
	Aktivlarni sotishdan olingan pul tushumlari
	QQ solig‘i
	Boshqa pul tushumlari (qanday? Aniq yozing)
	Jami pul kirimlari
	Pul chiqimlari

	Doimiy xarajatlar (uni hisoblash yuqorida keltirildi), amortizatsiya ajratmalari bunga kirmaydi
	O‘zgaruvchan xarajatlar (uni hisoblash ham yuqorida keltirildi, qarang)
	Kapital xarajatlar (uni hisoblash ham yuqorida keltirildi, qarang)
	Boshqa xarajatlar (u xarajatlarni ham nomini aniq yozing)
	Jami pul chiqimlari
	Faoliyatdan (ishlab chiqarishdan) olingan daromadlar (jami sotuvdan kirimlar minus doimiy xarajatlar va o‘zgaruvchan xarajatlar)
	Jami pul kirimlari minus oylik pul to‘lovlari
	Pul qoldig‘i

Shu bilan birga loyihaning turli o‘zgarishlarga chidamliligi ham tahlil qilinadi. Misol uchun sizning korxonangiz ishlab chiqarayotgan mahsulotni narxi 20% arzonlashganda, korxonaning foyda normasi qanday o‘zgaradi? Yangi raqobatchi paydo bo‘lsa sizning kor- xonangizni rentabelligi qancha pasayadi. Shu hollarda ham sizning korxonangiz kreditni to‘lay oladimi? Shu kabi savollarga aniq va ishonarli javoblarni ifodalashingiz kerak.

Biznes rejaning investitsiya samaradorligini baholash

Har qanday turkumdagi investitsion loyihalarni baholashda loyiha- dan olinadigan naf aniqlanadi. Ular pul va pul bo‘lmagan manfaat- dorlik bo‘lishi mumkin. Avvalo pul ko‘rinishidagi manfatlarni hisoblash uslublarini ko‘rib o‘taylik. Buning uchun investitsiya loyihalari uslublariga murojaat etamiz.

Real aktivlarga mablag‘ sarf qilishning maqbul variantlarini tanlash va asoslab berish jarayonida investitsiya loyihalarini iqtisodiy – moliyaviy baholashning ahamiyati juda katta. Boshqa barcha jihatlari
ijobiy bo‘lgani holda ham quyidagi shartlarni ta’minlamagan loyiha amalga oshirish uchun qabul qilinmaydi:

1. 
   tovarlarning realizatsiya qilinishidan kelgan daromadlar sarf etilgan xarajatlarni qoplamasa;
   
2. 
   loyihani mablag‘ bilan ta’minlaydigan investor o‘rtacha foyda me’yoridan kam bo‘lmagan rentabelikka erishmasa;
   
3. 
   investor uchun ma’qul keladigan davr ichida xarajatlar qoplanmasa.
   

Mana shu shartlarning bajarilishi real ekanligini aniqlash investitsiya loyihalarini moliyaviy - iqtisodiy baholashning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni o‘tkazish bir qancha sabablarga ko‘ra, ancha qiyin. Bu sabablar quyidagilardir:

• 
  birinchidan, investitsiya xarajatlari bir marta qilinishi yoki uzoq muddat ichida bir necha marta takrorlanishi mumkin;
  
• 
  ikkinchidan, investitsiya loyihalarini amalga oshirishdan natija olish jarayoni ham uzoq davom etishi mumkin;
  
• 
  uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiya loyihalarining barcha jihatlarini baholashda noaniqlik darajasi oshishiga, turli xatoliklarga yo‘l qo‘yilishiga olib keladi.
  

Aynan ana shu omillarning mavjudligi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus, xatolik darajasi minimal bo‘lgan, yetarlicha asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradigan uslublarini vu- judga keltirishni taqozo etdi.

VI bob bo‘yicha qisqacha xulosalar

1. 
   Biznes reja korxona faoliyatini va samaradorligini ko‘rsatuvchi oyna, rahbarlar va bosh mutaxassislar boshqaruvda asoslanadigan hujjatdir.
   
2. 
   Biznes rajasiz faoliyatni boshlash va korxonani kelgusida rivojlanishini ko‘rish, korxonani samarali boshqarish juda qiyin.
   
3. 
   Biznes reja tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun ishlab chiqiladi. Ichki foydalanuvchilar uchun ishlab chiqarilgan biznes reja korxona ixtiyoridagi muammolarni yechishga qaratiladi va uning mexanizmlari korxona rahbarlari va menejerlar ixtiyorida bo‘ladi.
   
4. 
   Biznes reja orqali korxonaga investitsiya jalb etilishi mumkin. Bunda biznes rejaning investitsiya budjeti, uning moliyaviy iqtisodiy
   

ko‘rsatkichlari, pul oqimlari prognozlari va investitsiya samara- dorligini baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.

5. 
   Biznes rejasining tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi:
   

1. 
   Marketing plan/rejasi.
   
2. 
   Ishlab chiqarish rejasi.
   
3. 
   Ishlab chiqarish infrastrukturasi rejasi.
   
4. 
   Kadrlar rejasi.
   
5. 
   Moliya va investitsiyalar.
   
6. 
   Biznes risklari va ularni boshqarish.
   
7. 
   Biznes modeli va moliyaviy - iqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi.
   

Biznes plan/rejani ishlab chiqishda mas’ul shaxs biznesning birinchi rahbarlari bo‘lib hisoblanadi. U konsultantlar xizmatidan foydalanishi mumkin.
Biznes rejani investitsiya jalb qilishga qaratilgan varianti bilan banklar, ta’sischilar va korxona hamkorlari ko‘proq ishlaydi.