Ochil sirojov, oybеk sirojov
-MAVZU: MILLIY XAVFSIZLIKNING KONSEPTUAL
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
SHARQ MAMLAKATLARIDA XAVFSIZLIK MUAMMOLARI @centerasia library
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tushunchalar va tayanch iboralar
3-MAVZU:
MILLIY XAVFSIZLIKNING KONSEPTUAL ASOSLARI Dars maqsadi: Talabalarga milliy xavfsizlikning asoslari va ularni shakllantirish imkoniyatlari haqida bilim berish; ularning milliy xavfsizlik konseptsiyasini tuzilishi, mazmuni va mohiyati haqida tasavvur hosil qilishlarida ko‘maklashish; talabalarda milliy xavfsizlikni ta’minlashda uning konseptual asoslarini zaruriyatini ochib berish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Milliy xavfsizlik, konseptsiya, asos, milliy xavfsizlik konseptsiyasi, ustivor yo‘nalishlar, milliy manfaatlar, xavfsizlikni ta’minlash muammosi, davlat xavfsizligi, O‘zbekiston Respublikasi milliy xavfsizligi, davlat xavfsizligi, potensial tahdidlar. Milliy xavfsizlikning konseptual asoslarini mavjud xalqaro normalar va milliy normalar tashkil etadi. Xalqaro normalarga konvensiyalar, dekloratsiyalar, xalqaro tashkilotlarning ustavlari va bitimlar kiradi. Biz yuqorida qayd etganimizdek milliy xavfsizlik xavflardan himoyalanganlik ekan. Xavflarni tug‘diruvchi kuch sub’ektlar (guruhlar, davlatlar) hisoblanadi. Ya’ni davlatga davlat yoki harbiy bloklar o‘zining hatti- harakatlari bilan xavf soladi. Ana shu hatti-harakatlar ma’lum bir tartibga solingan bo‘lsa va undan tashqariga chiqilmasa muammo bo‘lmaydi. Ana shu tartiblar xalqaro normalarda aks etgan bo‘ladi. Endi uning Shari mamlakatlariga daxldorligiga kelsak, Sharq davlatlari ham xalqaro hamjamiyatning bir qismi sifatida yuqoridagi normalarni shakllanishida, amal qilishida o‘z hissalarini 46 qo‘shganlar va qo‘shib kelmoqdalar. Shu jihatdan bu normalarni misollar orqali tahlil qilsak. Masalan, Vestfal bitimi(1648)da ilk bor davlat suvereniteti va uning daxlsizligi xalqaro norma sifatida o‘rtaga tashlanadi. Bu bitimning yana bir muhim jihat shundan iboratki, hujjat matnini yaratishda insoniyat tarixida birinchi marta butun bir kongress ishtirok etdi. Natijada dunyo davlat suvereniteti konseptsiyasiga asoslangan yangi tuzumga asos solindi. Vestfal munosabatlar tizimi, xususan, mamlakatlar tengligi va ularning qo‘shnilaridan o‘z ishlariga aralashmaslikni talab qilish huquqini o‘z zimmasiga oldi. U yerda birinchi marta "milliy manfaat" kabi tushuncha paydo bo‘ldi. Shartnomaning yana bir muhim jihati davlat ustuvorligini belgilash bo‘lib, u haqiqatda diniy jihatni xalqaro munosabatlar tizimidan chiqarib tashladi. Natijada Vestfaliya tinchligi xalqaro siyosatning prinsipial jihatdan yangi konsepsiyasini yaratdi. Ushbu tushuncha bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Yoki 1945 yildan xalqaro tinchlikparvar tashkilot BMT tashkil topgandan keyin global xavfsizlik va davlatlarning ichki ishlariga araldashmaslik, nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish, agressiyani cheklash kabi qadriyatlar shakllandi. Unda esa BMT (xavfsizlik kengashi)ning rezalyutsiyalari ham xavfsizlikni kafolatlashda muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Yoki Vena konvensiyasi (1961)ni olaylik. Bu konvensiya davlatlar o‘rtasida diplomatik aloqalar tartibi, diplomatik immunitet haqida bo‘lib bu ham nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish imkonini beradi . Yoki o‘tgan asrning 70 yillarida ikki qutbli dunyo nomoyondalari o‘rtasida qurollanish poygasini qisqartirish to‘g‘risidagi shartnoma (1979)ni olaylik. SSSR va AQSH strategik qurollarni 47 cheklash to‘g‘risidagi Bitim asosida ikkala qudratli davlat yadroviy arsenallarini kamaytirish majburiyatini oldi. Bitimning imzolanishi har ikki davlatga nafaqat qurollanishni, balki o‘z harbiy xarajatlarini ham sezilarli darajada kamaytirish imkonini beradi. Bu esa davlat xavfsizligi uchun muhim bo‘lgan ikki qarama-qarshi tomon o‘rtasida ishonchni shakllanishida va uni kafolatlanishiga olib keldi. Keyingi yillarda iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlashda muhim rol o‘ynagan integratsion tashkilotlar va ular doirasidagi kelishuv va bitimlar ham mintaqaviy xavfsizlik va uni poydevorini tashkil qilgan davlat xavfsizligini qafolatlashda eng muhimi tomonlar o‘rtasida o‘zaro ishonch va ma’suliyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynagan. Jumladan, ASЕAN ni olaylik bu tashkilot keyingi ellik yildan ortiq vaqt mobaynida a’zo davlatlar o‘rtasida nafaqat iqtisodiy, siyosiy hamkorlikni kuchaytirishga shu bilan birga davlatlar xavfsizligi kafolati sifatida ham namoyon bo‘ldi. Navbatdagi masala milliy normalarning xavfsizlikning konseptual asosi sifatida tahlil qilsak. Avvalo milliy normalarga davlatning bosh qomusi, ma’lum bir davrni qamrab oluvchi strategiyasi va milliy xavfsizlik konseptsiyasi kiradi. Endi ular haqida batafsilroq to‘xtalsak. Ma’lumki, konstitutsiya davlat qonunchiligining asosi sifatida namoyon bo‘ladi. Shu jihatdan unda xavfsizlikning huquqiy asoslari ham aks etadi. Masalan, O‘zbekiston respublikasi Konstitutsiyasining 3-moddasida chegara va hudud daxlsizligi prinsipi qayd etilgan bo‘lsa, 17-moddasida suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi. 48 Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi kabi prinsiplar aks etgan . Konstitutsiya qolgan barcha normativ hujjatlar uchun ham huquqiy asos hisoblanadi. Jumladan, milliy xavfsizlik konseptsiyasi ham ana shunga asoslanadi. Navbatdagi masala davlatlarning taraqqiyot strategiyalari haqida to‘xtalsak. Bu strategiyalarda ma’lum yillar kesimida xavfsizlikni ta’minlash borasidagi rejalar, yo‘l xaritalari aks etadi. Shu jihatdan ma’lum yillar kesimidagi xavfsizlikni ta’minlash borasidagi amaliy sayi-harakatlar shunga asoslanadi. Jumladan, Sharqdagi yetakchi davlatlardan biri XXRni olaylik. Xitoyni 2050 yilgacha mo‘ljallangan strategik rejasi mavjud. Bu strategiya Kommunistik partiyaning XIX s’ezdi (18-24 oktabr 2017 y.)da qabul qilingan. Strategiya ikki bosqichli strategik rejadan iborat bo‘lib, birinchi bosqich 2020 yildan 2035 yilgacha davrni o‘z ichiga olsa, ikkinchi bosqich esa 2035 yildan 2049 yilni o‘z ichiga oladi . Strategiyada xavfsizlik masalasi ham markaziy o‘rinda turadi. Jumladan, unda belgilangan 4 maqsaddan uchinchi maqsad xavfsizlik bilan bog‘liq. Ushbu maqsadga ko‘ra - milliy suverenitetni ta’minlash va himoya qilishga qaratilgan Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasini (XXOA) yanada isloh qilish. XXOA 2035 yilga kelib modernizatsiya qilinib, bu borada mintaqaviy liderga aylanishi ko‘zlangan bo‘lsa, 2049 yilga borib XXOA jahon miqyosidagi yetakchi harbiy kuchga aylanishi rejalashtirilmoqda. Bu 2035 yilgacha Xitoy armiyasining mintaqaviy ustunligiga va 2049 yilga borib AQSH armiyasi bilan global paritetga erishishini anglatadi. 49 Yoki 2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasining 90- maqsadida davlatning mudofaa qobiliyatini yanada mustahkamlash, Qurolli Kuchlarning jangovar shayligini, uning imkoniyatlari va qobiliyatini kuchaytirish masalasi, yoki 94-maqsadida Markaziy Osiyoda xavfsizlik, savdo- iqtisodiy, suv, energetika, transport va madaniy-gumanitar sohalardagi yaqin hamkorlikni sifat jihatidan yuqori bosqichga olib chiqish vazifalari rejalashtirilgan . Navbatdagi muhim milliy norma miliy xavfsizlik konsepsiyasi yoki mudofaa doktorinasi haqida to‘xtalsak. Xavfsizlik siyosatining eng muhim me’yoriy – huquqiy asosi milliy xavfsizlik konseptsiyasidir. Milliy xavfsizlik konseptsiyasida milliy xavfsizlik tizimining xavfsizlikning barcha sub’ektlarining kordinatsiyalashgan faoliyati va xatti – harakatlari asosida asosiy yo‘nalishlari o‘z ifodasini topadi. Unda shaxs, jamiyat va davlatni siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy, texnogen, ekologik, axborot, g‘oyaviy va boshqa xarakterdagi ichki va tashqi tahdidlardan mavjud resurslar va imkoniyatlarni hisobga olgan holda himoya qilish bo‘yicha rasmiy qabul qilingan qarashlar o‘z ifodasini topadi va davlatning rasmiy hujjati hisoblanadi. Milliy xavfsizlik konseptsiyasida milliy manfaatlar himoyasi muvozanatga va tartibga keltiriladi. U bir tomondan davlatning bajarilishi lozim bo‘lgan rasmiy hujjati bo‘lsa, ikkinchi tomondan tub manfaatlar ifodasi nuqtai nazaridan vujudga keladigan ongli faoliyatga turtki beradi. Xavsizlik konseptsiyasining mukammaligi uchun legimligi inkor etilmasligi bilan o‘lchanadi. Milliy xavfsizlik konseptsiyasida milliy manfaatlar himoyasi muvozanatga va tartibga keltiriladi. U bir tomondan davlatning bajarilishi lozim bo‘lgan rasmiy hujjati bo‘lsa, ikkinchi tomondan tub manfaatlar ifodasi 50 nuqtai nazaridan vujudga keladigan ongli faoliyatga turtki beradi. Bugungi o‘zgaruvchan davrda va vaziyatda davlatning geosiyosiy va harbiy-siyosiy makondagi o‘rni va milliy manfaatlarini belgilashi jarayonlari davomli tus oladi. Milliy xavfsizlik konseptsiyasi qotib qolgan hujjat emas va u turli davrlar oralig‘ida haozirgi real voqeligidan kelib chiqib o‘zgarib turadi. Milliy xavfsizlik konseptsiyasi davlat va jamiyat hayotining turli sohalarida xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha mavjud dasturlar, rejalar va strategiyalar bilan yonma-yon amal qiladi, lekin ularga nisbatan ustuvorlik kasb etadi. Ayni paytda u mazkur sohalarning barchasiga nisbatan tahdidlarni oldini olish va ularga qarshilik ko‘rsatish bo‘yicha eng umumiy va konseptual g‘oyalarni o‘zida mujassam etadi. Milliy xavfsizlik konseptsiyasisiz alohida olingan sohalar havfsizligi xalqaro va ichki reallik, davlatning imkoniyat va resurslari bilan moslasha olmaydi hamda ulardagi davomiylik, operativlik va samara ta’minlanmaydi. Xavfsizlikning barcha sub’ektlari o‘rtasida kelishilgan va kordinatsiyalashgan faoliyat ham yagona konseptsiyasiz amalga oshmaydi. Cheklangan resurslar sharoitda cheklanmagan tahdidlar oldini olish va ularga qarshilik qilishga butun xavfsizlik tizimini yo‘naltirish ham konseptsiyaning muhim vazifalaridan biridir. Milliy xavfsizlik konseptsiyasi xavfsizlik siyosatining muhim yo‘nalishlari va prinsiplarini tartibga soladi, shu sohadagi boshqa dasturlar, rejalar, tashkiliy – huquqiy hujjatlar uchun asos bo‘lib hizmat qiladi. Bugungi kunda davlatlarning milliy xavfsizlik konseptsiyalari, odatda, 4 bo‘limdan iborat bo‘lib, bo‘limlar qo‘yidagilarni o‘z ichiga oladi: 51 Birinchi bo‘limda davlatning xalqaro maydondagi geosiyosiy va harbiy-siyosiy holati tahlil qilinadi. Ikkinchi bo‘limda milliy manfaatlar va maqsadlar o‘z ifodasini topadi. Uchinchi bo‘limda milliy xavfsizlikka nisbatan asosiy tahdidlar o‘z ifodasini topadi. Bugungi kunda dunyo davlatlari xavfsizligiga tahdid solayotgan tahdidlar asosan quyidagilardan iborat: • Mintaqaviy mojarolar; • Etnik va millatlararo ziddiyatlar; • Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik; • Diniy ekstremizm va fundamentalizm; • Korrupsiya va jinoyatchilik; • Ekologik muammolar; • Mahalliychilik va urug‘ – aymoqchilik munosabatlari; • Davlat iqtisodiyoti va xalq xo‘jaligidagi inqirozli ahvol, oligarxiya. • Ichki va tashqi omillar ta’sirida davlat tuzumlarining inqirozga uchrashi; • iqtisodiy va ijtimoiy muammolar natijasida aholi orasida qashshoqlar sonining ko‘payishi, keskin tabaqalanish va ijtimoiy tanglikning yuzaga kelishi. • tabiiy resurslardan nooqilona foydalanish; ekologik vaziyatning yomonlashuvi; • jamiyat va iqtisodiy xo‘jalik faoliyatining kriminallashuvi; • transmilliy terrorizm tahdidi; • aholi jismoniy sog‘ligiga nisbatan tahdidlar; • xalqaro maydonda esa davlat zaiflashuvi va tashqi siyosiy pozitsiyasining yo‘qolishiga olib keluvchi tahdidlar; 52 • davlat hududiga boshqa davlatlarning operativ – texnik va razvedka hizmatlarining suqulib kirishi; • axborot va g‘oyaviy hurujlar; • harbiy agressiya va kuch ishlatish; • OQQ yaratilishi, saqlanishi va tarqatilishi; • shovinistik, seperatistik, ekstremistik ruhdagi Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling