Ochil sirojov, oybеk sirojov
-MAVZU: XAVFSIZLIKNING NAZARIYA VA
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
SHARQ MAMLAKATLARIDA XAVFSIZLIK MUAMMOLARI @centerasia library
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tushunchalar va tayanch iboralar
|
1-MAVZU:
XAVFSIZLIKNING NAZARIYA VA MЕTODOLOGIK ASOSLARI Dars maqsadi: Talabalarga xavfsizlik haqida bilim berish; xavfsizlikni mohiyati va mazmunini ochib berish; ularning xavfsizlikni umumiy nazariyasi haqida tasavvur hosil qilishlarida ko‘maklashish; talabalarda xavfsizlikning huquqiy, siyosiy asoslarini tushuntirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Xavfsizlik, barqarorlik, tashqi siyosat, xavfsizlik tizimi, ustivor yo‘nalishlar, siyosat, muammolarni tinch yo‘l bilan hal qilish, xavfsizlik darajalari, xavfsizlikni ta’minlash zaruriyati, xavfsizlikka ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, xavfchizlik konseptsiyasi. Xavfsizlik va barqarorlik muammosi yangi asrda ham jahon hamjamiyati oldida turgan eng asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Xavfsizlik – uzluksiz holatdir, hadsiz-hududsizdir. Shunday ekan xavfsizlik ta’minlashga qaratilgan sayi-haakatlar ham uzluksiz bo‘lishi talab etiladi. Bundan tashqari xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan sayi-harakatlar umume’tirof etgan xalqaro normalarga va siyosiy axloq tamoyillariga bo‘ysinib o‘zga bir sub’ektning xavfsizligiga daxl qilmasligi kerak. Ya’ni xavfsizlik o‘zgalarga xavf tug‘dirib ta’minlanmasligi kerak. Ko‘rinib turibdiki, xavfsizlik o‘zi bir murakkab jarayon bo‘lsa, uni ta’minlashga qaratilgan sayi-harakatlar undanda murakkabroq hisoblanadi. Chunki ana shu sayi- harakatla xavfsizlikni istiqbolini belgilaydi. 6 O‘tmishdagi tajribalari shuni ko‘rsatmoqdaki, xavfsizlik va barqarorlikni faqatgina kuch vositasida ta’minlab bo‘lmaydi. Yoki unga qarshi qaratilgan tahdidlarni zo‘rlik asosida bartaraf etib bo‘lmaydi. Balki, tahdidlarga qarshi kurashda ma’rifiy yo‘llar bilan kurashish ham samarali ekanligi tobora oydinlashib bormoqda. Xavfsizlik haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalambor ushbu muammoni o‘rgangan va ushbu tushunchaga nisbatan bildirilgan qarashlarni ko‘rib chiqamiz. Qarashlarni ikkiga ajratish mumkin. Birinchisi nazariyotchi siyosatshunoslarning yondashuvlari va amalda siyosatida qo‘llab xulosa chiqargan davlat rahbarlarining tahlillarini qayd etish mumkin. Ayrim yondashuvlarda xavfsizlik xavfning yo‘qligini anglatishi ilgari suriladi. Aynan shu jihatni olimlar V.I.Dal va S.I.Ojegovlar lug‘atlarida ilgari surishgan . Dal ta’kidlaganidek, xavfsizlik bu "xavfning yo‘qligi, xavfsizlik, ishonchlilik". S.Ojegov esa, "xavfsizlik - bu hech kimga yoki hech narsaga xavf tug‘dirmaydigan vaziyat"deb ta’rif berishadi. Bunda ko‘proq tushunchani to‘g‘ridan to‘g‘ri ma’nosidan kelib chiqib yondashiladi. Ammo ma’lumki, inson bor ekan xavf ham mavjud bo‘ladi. Ya’ni har doim ma’lum bir xavf yoki uning paydo bo‘lish ehtimoli mavjud. Shuning uchun xavfsizlik tushunchasi tizimning mumkin bo‘lgan tahdidlarga qarshi turish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Ana shu yondashuvdan kelib chiqib "xavfsizlik" tushunchasini ko‘rib chiqsak, uni juda keng, universal va umumiy deb aytishimiz mumkin, chunki u ko‘p qirrali ma’noga ega va turli sohalarda ham qo‘llanilishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, fanda "xavfsizlik"ka yagona yondashuv mavjud emas. Uni O.D.Garanina to‘g‘ri ta’kidlaganidek, u ba’zi fanlarda xavfsizlik tizimning 7 mulki sifatida, boshqalarida tizimning holati sifatida, boshqalarida xavfsizlikni ta’minlaydigan shartlar majmui sifatida izohlanadi. Masalan, siyosiy xavfsizlik va iqtisodiy xavfsizlikni nazarda tutadigan bo‘lsak, birinchisi jamiyatni, uning iqtisodiyotini, ilm-fan va ta’limni samarasiz davlat siyosatidan himoya qilish sifatida yondashilsa, ikkinchisi iqtisodiy xavf-xatarlardan himoyalangan barqaror iqtisodiy holat sifatida izohlanadi. Bunday turlicha yondashuvlar xavfsizlikning mohiyati bilan bog‘liq. Xavfsizlikning mohiyatini tushunishga birinchi urinishlar qadimgi davr siyosiy tafakkurida qayd etilgan. Xavfsizlik haqidagi ilk g‘oyalar antik davr mutafakkirlari - Platon, Arastu, Gippokrat, Epikur asarlarida o‘z ifodasini topgan. Platon “xavfsizlik” tushunchasini “adolat”, “yaxshilik”, “ehtiyotkorlik” kabi kategoriyalar bilan belgilaydi, “xavf” tushunchasi esa salbiy kategoriyalar – “adolatsizlik”, “yomonlik” bilan belgilanadi . Shuningdek, u shaxsga xavf tug‘diruvchi xavf-xatar pirovard natijada jamiyatga ham, davlatga ham xavf tug‘diradi, degan xulosaga keldi. Arastu fikricha davlat xavfsizligi birinchi o‘rinda, shundan keyingina jamiyat va inson xavfsizligi keyingi o‘rinda deb hisoblaydi . Shundan kelib chiqib asosiy e’tibor davlat xavfsizligini ta’minlashga qaratilishi kerakligini uqtiradi. Boshqa bir antik faylasuf Epikur xavfsizlikni eng oliy ne’mat deb baholaydi: "Odamlardan xavfsiz yashash uchun har qanday vosita tabiiy ne’matdir" degan qarashni ilgari surib xavfsizlikni kafolatlovchi vositalar (qo‘rg‘on, kuch, urush)ni tabiiy zaruriyat sifatida baholaydi . Yoki Sharqda Qadimgi Hindistonda xavfsizlik insonning kamtarligi va jamiyatda mavjud bo‘lgan yovuzlik va tahdidlardan uzoqlashishi sifatida talqin qilingan . Ya’ni bunda himoyalanish emas ulardan uzoqlashishga ustivorlik beriladi. Xullas, antik davrda 8 xavfsizlikni davlat va uning fuqarolarini turli tahdidlardan himoya qilish qobiliyati sifatida yondashilgan. Zamonaviy davrdan farqli o‘laroq u davrda jamiyat xavfsizligi masalasi markaziy o‘ringa qo‘yilmagan. Yangi davrda esa T.Gobbs, J.J.Russo, D.Lokklarni xavfsizlikka yondashuvlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Ular o‘z asarlarida xavfsizlikni, insonni siyosiy ehtiyojlari bilan uyg‘un holda tasavvur qila boshladilar. Ya’ni ular biri ikkinchisini inkor qilmasligi balki, to‘ldirish kerakligini uqtirdilar. Jumladan, T.Gobbs xavfsizlik bu hayotni saqlash va hayotni shunday saqlash uchun zarur vositalar bilan ta’minlash. Bu vositalar hayotni qiyinlashtirishga xizmat qilmasligi kerakligini uqtiradi . J.J.Russo inson xavfsizligini bevosita davlat qonunlari va fuqarolarning jamiyatdagi erkinligi bilan bog‘lab aynan ular xavfsizlik kafolati bo‘lishi kerakligini ilgari suradi . O‘z navbatida, “ijtimoiy shartnoma” nazariyasiga tayangan J.Lokk jamiyatni optimal tashkil etishning zaruriy sharti xavfsizlik ekanligini, lekin erkinlik inson taraqqiyoti va hayotida birdek muhim rol o‘ynashini ta’kidlaydi . Xavfsizlikka ehtiyoj insonlarni birlashtirib jamiyatni shakllantirsa bu birlashma erkinlikka daxl qilmasligi kerakligini ilgari suradi. G.Gegel esa “shaxs xavfsizligi butunlikni kafolatlaydi”, lekin “shaxs va uning mulki xavfsizligining asosi davlat xavfsizligidir” deb uqtiradi . Yana bir muhim masala xavfsizlikni kafolati masalasini ko‘tarilishi bilan unga bo‘lgan munosabat ham o‘zgara boshlaydi. Ya’ni masala yanada murakkablashadi. Xavfsizlik XX asr o‘rtalaridan boshlab sovuq urush tugagunga qadar ko‘pchilik olimlarning asarlarida xalqaro tizimda faqat davlat xavfsizlikning kafili bo‘lganligi ta’kidlangan. D. Borisovning fikricha, xalqaro munosabatlarning blok arxitekturasi xalqaro xavfsizlik sohasidagi nazariy 9 tadqiqotlarga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan, ular faqat davlatlararo darajada faoliyat ko‘rsatgan va faqat davlatlarni xalqaro xavfsizlik tizimining subekti sifatida tan olgan . G‘arb nazariyotchilari K. Popper, I. Lakatos, P. Feyerabend, asarlarida ham xavfsizlik masalasi muhim hisoblanib ochiq jamiyat va shaffoflik, demokratik qadriyatlarning tantana qilib borishi jamiyada, istiqbolda hamjamiyat miqyosida xavfsizlik kafolati bo‘lishi ilgari suriladi. XX asr oxiridagi tadqiqotchilar orasida rossiyalik E.I.Umrixina xavfsizlik deganda “shaxs, mulk, jamiyat va davlatning turli tahdidlardan himoyalanish holati” deb tushunadi. Yoki o‘zbekistonlik olimlar S.Jo‘rayev, T.Jo‘rayev, S.Otamuratov, Sh.Paxrutdinov, R.Samarov tadqiqotlarida xavfsizlik tushunchasini tahlil qiladilar va o‘ziga xos yondashuvlarni ilgari suradilar. Jumladan S.Jo‘rayev global xavfsizlik masalalariga to‘xtalib uni o‘zaro bog‘liq ekanligini asoslashga harakat qilsa, T.Jo‘rayev xavfsizlikka yaxlit tizim sifatida yondashib uning kafolati sifatida tizimbardor kuchlar ekanligini ilgari suradi. Yoki Sh.Paxrutdinov esa xavfsizlikni aksi tahdid bilan bog‘lab, tahdidlardan himoyalanish xavfsizlik kafolati ekanligini urg‘ulaydi. S.Otamuratov xavfsizlikni xavflardan himoyalanganlik holati sifatida baholab uni bir qancha turlarga jumladan yangicha yondashuv, milliy-ma’naviy xavfsizlikka bo‘ladi . Xavfsizlik konseptsiyasi doirasida bugungi kunda ikkita yetakchi ilmiy maktab - "Qo‘rquvdan ozodlik" Freedom from Fear» va "Ehtiyojdan ozodlik" «Freedom from Want » shakllangan. Birinchi yondashuvga ko‘ra, inson xavfsizligi kun tartibining yagona maxraji zo‘ravonlik tahdidlariga urg‘u berish bo‘lishi kerak . Shu nuqtai nazardan, odamlar bilan 10 sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan hamma narsa xavflidir, buning natijasida u sabab-oqibat tahlilini deyarli imkonsiz qiladi. Ikkinchi yondashuvga ko‘ra, xavfsizlik kun tartibining referenti shaxsga aylangandan so‘ng, odamlarga nisbatan zo‘ravonlik tahdidlarini qashshoqlik, atrof-muhit degradatsiyasi va yuqumli kasalliklar kabi xavfsizlik, erkinlik va o‘zini o‘zi amalga oshirishga bevosita ta’sir qiladigan boshqa muammolardan shaxslarni ajratib bo‘lmaydi . Bundan kelib chiqadiki, inson xavfsizligi deganda nafaqat insonning asosiy ehtiyojlarini qondirish, balki inson qadr-qimmatini ro‘yobga chiqarish ham tushuniladi. Uchinchi yondashuv xavfsizlik tushunchasini tor va keng tushunishning uyg‘unligiga asoslanadi. Yana bir yondashuv. Ushbu yondashuvga ko‘ra, xavfsizlik tushunchasi uning keng talqinini ko‘rib chiqadi. U Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturining (BMTTD) 1994 yildagi faqat inson xavfsizligini ta’minlash muammolariga bag‘ishlangan hisobotiga asoslanadi . Hisobotda asosiy e’tibor xavfsizlikning ijtimoiy parametrlariga, ya’ni odamlar va jamiyatning hayot sifatini kafolatlashga qaratilgan. Navbatdagi masala biz yuqorida ta’kidlaganimizdek siyosiy liderlar tomonidan ham xavfsizlik borasida o‘ziga xos yondashuvlar ilgari surilgan. Bu boradagi yondashuvlar ancha uzoq o‘tmishga borib taqalsada,biz zamonaviy davr liderlarini qarashlariga ko‘proq to‘xtalishga harakat qilamiz. Jumladan, I.Karimov Xavfsizlik — uzluksiz holatdir, hadsiz-hududsizligini qayd etgan bo‘lsa , Sh.Mirziyoyev esa «xavfsizlik bo‘linmas, ishonch uning fundamental asosi ekanini qayd etadi» . 11 Xitoy Xalq Respublikasi sobiq rahbari Szyan Szemining fikricha: «...xavfsizlikning har qanday modeli, mexanizmi qo‘shnilar o‘rtasida ishonch, o‘zaro teng xuquqli muhokama, do‘stona hamkorlikka asoslandi...»2. GFR sobiq kansleri G. Shmidt «xavfsizlikning yangi o‘lchami» haqida yozib, xavfsizlik — bu mamlakat ichida sotsial tinchlikka erishish va uni qo‘llab-quvvatlash zaruriyatidir»5 — deb fikr bildirgan. Yoki Milliy xavfsizlik, AQSHning sobiq Mudofaa vaziri G. Braunning fikricha, mamlakat va uning hududini fizik yaxlitligini himoya qilish, mamlakatga qulay bo‘lgan shart-sharoitlarda boshqa davlatlar bilan iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishni ta’minlash, uning boshqaruv tabiati, institutlari va shakllarini tashqi tajovuzdan qo‘riqlash va chegarani nazorat qilishlik qobiliyatidir.7 AQSHning sobiq prezidenti Bill Klinton, «mamlakatimizga asos solingandan beri milliy xavfsizligimiz strategiyasiga qo‘yilgan ayrim talablar o‘zgarishsiz qolmokda. Biz amerikaliklarning hayoti va shaxsiy xavfsizligini o‘z mamlakatimizda va xorijda himoya qilishimiz zarur. Biz Qo‘shma Shtatlarning mustaqilligini, suverenitetini va siyosiy erkinligini saqlashimiz zarur. Bizning qadriyatlarimiz, institutlarimiz va hududimiz daxlsiz bo‘lib qolishi kerak. Biz xalq farovonligi o‘sishi va mamlakat gullab-yashnashi uchun harakat qilishimiz lozim».8 deb, asosan davlat xavfsizligi ustivorligi va uning jamiyat xavfsizligi bilan bog‘liqligiga urg‘u beradi. Umuman ularda davlat xavfsizligi masalasi ustivorlik qiladi va bu ham qaysidir ma’noda ularni davlat rahbari bo‘lganligidan va shundan kelib chiqib yondashganligi bilan bog‘liq. Yuqorida keltirilgan tushunchalardan kelib chiqadigan bo‘lsak, xavfsizlik tushunchasi juda keng 12 qamrovli, eng dolzarb, keng ma’noli tushunchadir. Bizning nuqtai nazarimizcha, xavfsizlik - shaxs, ijtimoiy guruxlar, jamiyat, davlat va sivilizatsiyaga tegishli muhim manfaatlarning ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganlik holatidir. | Hayotiy muhim manfaatlarning asosiylari davlat suvereniteti va hududiy yaxlitligi, konstitutsiyaviy tuzum va huquq tartibot, hokimiyatning samarali faoliyati, davlatning mudofaa qobiliyati, samarali ichki va tashqi siyosat yuritish, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, jamiyatda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va ekologik vaziyatni barqarorlashtirish, davlatning ilmiy- texnikaviy salohiyati, davlatning axborot xavfsizligi, davlatning savdo-sotiq sirlari, davlat rahbarlarining hayoti va qadr-qimmatidir va boshqalar hisoblanadi. Yana bir masala xavfsizlik klasifikatsiyasi haqida to‘xtalsak. Uni shaxsiy, milliy, mintaqaviy, xalqaro darajalarga, mazmun mohiyati jihatdan iqtisodiy, harbiy, siyosiy va hokazolarga bo‘lish mumkin. Shaxsiy xavfsizlik – ma’lum bir shaxsni tashqi tahdidlardan himoyalanganligi hisoblanadi. (Milliy xavfsizlik haqida keyingi mavzularda batafsil to‘xtalamiz). Mintaqaviy xavfsizlik - ma’lum bir mushtarak geosiyosiy muxitda joylashgan va bir-biriga uzoq tarixdan bevosita bog‘lanib qolgan xalqlar, millatlar, davlatlarga tegishli bo‘lgan hayotiy muxim manfaatlarni ichki va tashqi tahdidlardan davlatlararo hamkorlik asosida himoyalanganlik holatidir. Xalqaro xavfsizlik esa - jahondagi davlatlarning hayotiy muhim manfaatlaridan kelib chiqib, barcha davlatlar uchun eng muhim bo‘lgan hayotiy manfaatlarni global taxdidlardan ikki va ko‘p tomonlama tuzilma va 13 institutlar kompleksini tuzish, ushbu tuzilmalar yordamida davlatlararo muammo va kelishmovchiliklarni siyosiy yo‘llar bilan yechish orqali davlatlararo munosabatlarni barqaror amal qilishini ta’minlanganlik holatidir.9 Boshqacha yondashuvga asosan esa xalqaro xavfsizlik - siyosiy, iqtisodiy va shu kabi munosabatlarni davlatlararo agressiya xavfini bartaraf qilish va davlatlarning tenglik, milliy mustaqillik va xalqaro mustaqilligi, shuningdek, ularning demokratik asosda rivojlanishini ta’minlovchi holatdir.10 Bulardan tashqari, keyingi paytlarda xavfsizlikning siyosiy, iqgisodiy, insoniylik va boshqa belgilarni o‘z ichiga oladigan, harbiy bo‘lmagan jihatlarini anglash kuchaydi va xavfsizlik davlat va jamiyat hayotidagi turli muhim jabhalarga tahdid soluvchi xavf-xatar va omillarga ko‘ra quyidagi shakllarda namoyon bo‘lmoqda: Harbiy xavfsizlik - shaxs, davlat va jamiyatning manfaatlarini, davlat suverenitetini va hududiy yaxlitligini, uning konstitutsiyaviy tuzilishini doimiy ravishda himoya qilish uchun zamonaviy urush va qurolli mojarolar xarakterini, harbiy sohada zamonaviy qurollar ishlab chiqarishni, harbiy san’at (mahorat) sirlarini tizimli taxlil qilgan hodda shunga munosib yetarli harbiy qudratga ega bo‘lishdir. (Bu haqda keyingi mavzularda batafsil to‘xtalamiz.) Siyosiy xavfsizlik - davlatning mustaqil ichki va tashqi siyosat olib borishi, xalqaro maydonda xalqaro xuquqning mustaqil sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishi, Asosiy qonunda ko‘rsatilgan tartibda hokimiyat bo‘linish tamoyillarini amalga oshirilishi va shaxsning, ijtimoiy guruxlarning davlat ichkarisida va xalqaro maydonda o‘z siyosiy erkinliklaridan foyda-lanish uchun shart- sharoitlarini ta’minlanganligidir. 14 Iqgisodiy xavfsizlik — mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishi uchun amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatni to‘la-to‘kis hayotda qo‘llanishini, aholini farovon hayotini, iqtisodiyot sohasidagi davlat sirlarini saqlanishini, davlatning moddiy boyliklarining talon-taroj qilinmasligini ta’minlashdir. (Bu haqda keyingi mavzularda batafsil to‘xtalamiz.) Axborot xavfsizligi - shaxs va davlat manfaatlari uchun muxim bo‘lgan xizmat va davlat sirlarini tashkil etuvchi axborot va uning manbalarini himoya qilishdir. (Bu haqda keyingi mavzularda batafsil to‘xtalamiz.) Ekologik xavfsizlik - shaxs, millat, davlat va umuman insoniyat manfaatlari uchun atrofimizni o‘rab turgan tabiiy muhitning jonli va jonsiz resurslarining saqlanganligi, ulardan oqilona foydalanish, oqilona foydalanmaganlik sababli hozirgi vaqtda insoniyat hayotiga xavf solib borayotgan tabiiy ofatlarni bartaraf qilish borasidagi harakatlarni amalga oshirish. Yana shuni aytib o‘tish kerakki, yuqorida sanab o‘tilgan xavfsizlik turlari bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Masalan, qurolli guruxlarning ma’lum bir iqtisodiy zonaga suqilib kirib, o‘sha yerda o‘z hukmronligini boshlashi harbiy xavfsizlikning ta’minlanmaganligidan dalolat beradi, ikkinchidan, konstitutsiyada belgilangan tartibdagi hokimiyat organlari faoliyati buziladi, siyosiy xavfsizlikka putur yetadi, ushbu hududdan davlat budjetiga kelib tushadigan milliy daromad o‘z-o‘zidan to‘xtab qoladi. Davlat ahamiyatiga molik ilmiy-texnikaviy yangiliklar va davlat sirlari tarqalib ketishi, har xil zaharli kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida atrof muxit zaharlanib insoniyat hayotiga taxdid solishi mumkin, demak, axborot va ekologik xavfsizlik ham ta’minlanmay qoladi. 15 Navbatdagi masala “xavfsizlik” bilan bog‘liq “xavf” “tahdid” , “mojaro” tushunchalarini qiyosiy tahlil qilsak. Xavf ma’lum bir sub’ekt mavjudligiga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan imkoniyat hisoblanadi. Xavfning tahdiddan farqli jihati unda ob’ekt yoki sub’ektdan biri noma’lum bo‘ladi. “Tahdid” da esa ularni ikkalasi ham aniq bo‘ladi. Ularni bog‘liqligi esa xavfning yuqori bosqichi tahdid hisoblanadi. Shu bilan birga tahdid ham hali imkoniyat darajasidagi voqelik hisoblanadi ya’ni u real voqelik emas. Masalan, NATOni sharqqa tomon kengayishini RF milliy xavfsizligi uchun tahdid sifatida baholaydi. Ammo bu hali urush harakatlari boshlandi degani emas. Urush harakatlarini boshlanishi esa real voqelik hisoblanadi. Navbatdagisi tahdid va mojaroning o‘zaro bog‘liqligi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak tahdiddan keyingi bosqich mojaroni tashkil etadi. Ulardan himoyalanish esa xavfsizlikni asosiy vazifasi hisoblanadi. Aynan ana shu vazifani amalga oshirish uchun esa xavfsizlik siyosati yuritiladi. Umuman xavfsizlik siyosatida tahdid va mojarolarni oldini olish va bartaraf etish ustivor vazifa sifatida qaraladi. Ya’ni to‘g‘ri yuritilgan xavfsizlik siyosati orqali yuqoridagilar bartaraf etiladi. Buning uchun avvalo tahdid va mojarolarni aniqlash, ularni tizimlash va bartaraf etish lozim bo‘ladi. Yuqorida qayd etganimizdek tahdidni yukori bosqichi mojaro hisoblanadi. Mojarolarni kelib chiqishi haqida tadqiqotchilar turli xil fikrlar bildiradilar, Dj. Berton, K. Leder, Dj. Devillar mojarolarni kelib chiqishida inson ehtiyojlari nazariyasini olg‘a suradilar. Ularning fikricha mojarolar inson ehtiyojlari qondirilmasligi yoki to‘la qondirilmasligi natijasida insonlar tomonidan barpo etiladi.4 16 Amerikalik siyosatshunos Samuel Xantington esa «XX asrda mojarolarning asosiy manbai iqtisod yoki mafkura emas, balki sivilizatsiyaviy xilma-xillikdir. Sivilizatsiyalarning to‘qnashuvi xalqaro siyosatda yetakchi omil vazifasini o‘ynaydi. Sivilizatsiyalar o‘rtasidagi chiziq bo‘lajak front chegarasi bo‘lib qoladi»5 – degan fikrni ilgari suradi. Bizning fikrimizcha, mojarolar inson ehtiyojlarini qondirilmasligi yoki to‘la qondirilmasligi uchun emas, balki uning tobora o‘sib borayotganligi va insonlar ehtiyojlari o‘rtasidagi chegaraning buzilishi natijasida yuzaga keladi. Umuman inson ehtiyojlarini to‘liq qondirib bo‘lmaydi. Birini qondirsang, yangisi paydo bo‘ladi. Insoniyat o‘z ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish uchun boylik orttirishga harakat qiladi. Buning uchun u qurol kuchiga suyanib, boshqa hududga tahdid sola boshlaydi. Oqibatda harbiy mojarolar kelib chiqadi. Buni iqtisodiy, siyosiy mojarolarga ham tatbiq qilsak bo‘ladi. Nazarimizda insonlar va ular tomonidan yaratilgan davlatlar o‘z ehtiyojlarini o‘zgani ehtiyoji hisobiga qondirishlari va bunga tegishli sub’ektlar tomonidan chora ko‘rilmasligi mojaroni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Xantington fikriga kelsak, sivilizatsiyaviy xilma- xillik yoki to‘qnashuv oldin ham bo‘lgan. Tarixdagi salb yurishlarini eslash bizningcha kifoya. To‘g‘ri, bu ham qaysidir ma’noda mojarolar tug‘ilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Lekin bu asosiy omil bo‘la olmaydi. Yana bir narsani alohida qayd etib o‘tish lozimki, BMT ma’lumotlariga ko‘ra 2000 yilda dunyoda 29 ta ulkan harbiy mojaro sodir bo‘lgan. 2010 yilda esa xuddi shunday 34 ta harbiy mojarolar sodir bo‘lgan, shu 34 tadan 19 tasi hududiy kelishmovchiliklar natijasida kelib chiqqan. Shu yilda avtonomiya yoki mustaqillik uchun kelib chiqqan mojarolar soni ham oshgan.1 Ma’lumotlar 17 ham shundan dalolat bermoqdaki, mojarolar son jihatdan oshib, ko‘rinishi jihatidan rang-baranglik kasb etmoqda. Xullas xavfsizlikni ta’minlash dolzarb bo‘lib borgani sari unga nisbatan ilmiy-nazariy yondoshuvlarning qamrovi ham kengayib bormoqda. Xavfsizlik tushunchasini u yoki bu aspektda tadqiq qilish bugungi kunda barcha ijtimoiy – gumanitar fanlarga xos xususiyatdir. Masalan, siyosiy fanlarda xavfsizlikka – shaxs, ijtimoiy guruhlar, jamiyat davlat va sivilizatsiyaga tegishli muhim manfaatlarning ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganlik holati darajasida yondashiladi1. Mavjud fikrlar va qarashlardagi eng umumiy va xususiy jihatlarni umumlashtirgan holda xavfsizlik tushunchasini siyosiy-falsafiy jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, xavfsizlik ichki mazmun va tashqi qiyofaga ega. Politologiyada asosan uning tashqi ko‘rinishi muhimroq hisoblanib, shu nuqtai nazardan yondashiladi. Siyosat falsafasida esa ichki mazmun va tashqi ko‘rinish yaxlit holda, kerak bo‘lsa ular o‘rtasidagi nomutanosiblik ham o‘rganiladi. Zero hamma vaqt ham ichki mazmun tashqi ko‘rinishga mos tushavermaydi. Siyosiy-falsafiy nuqtai nazardan bir sub’ektning xavfsizligi va uni ta’minlash yo‘lidagi sayi-harakatlar ikkinchisi uchun xavf tug‘dirmasligi lozim. Bundan tashqari siyosat falsafasida xavfsizlikka zamon va makon omilidan kelib chiqib yondashish ham muhim hisoblanadi. Ya’ni, har bir makon va zamon xususiylik kasb etadi shu bilan birga umumiylikka ham ega. Shu nuqtai nazardan xavfsizlikni o‘zi makon nuqtai nazardan bir necha qismlarga bo‘linadi, ya’ni global xavfsizlik, mintaqaviy xavfsizlik va milliy xavfsizlikka bo‘lish mumkin. Xavfsizlik murakkab masala bo‘lib uning murakkabligi kafolati, ta’minlanishi bilan izohlanadi. 18 Xavfsizlikka turlicha yondashuvlar mavjud. Ular biri ikkinchisini to‘ldiradi. Xavfsizlikni darajasi, mazmun- mohiyatidan kelib chiqib turli guruhlarga bo‘lish mumkin. Shu bilan birga ular o‘zaro chambarchas bog‘liq hisoblanadi. Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|