Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
41. Qon tomirlarining harakatlantiruvchi markazi nima, qayerda joylashgan va ahamiyati nimadan iborat? 42. Qon tomirlarining asosiy refleksogen mintaqalarini belgilab bering. 43. Qon tomirlarining tonusini qaysi mexanizmlar boshqaradi? 44. Qon deposining ahamiyati nimadan iborat? 45. Turli a’zolarining qon aylanishi xususiyatlarini belgilab bering. 46. Nima uchun jismoniy mashqlar natijasida qon aylanish xarakteri o ‘zgaradi? 47. Limfa nima? 48. Limfa qanday hosil boiadi? 49. Tomirlarda limfa qanday harakat qiladi? 50. Limfa tugunlarining ahamiyati nimadan iborat? www.ziyouz.com kutubxonasi IV. NAFAS OLISH FIZIOLOGIYASI Nafas haqida tushuncha Organizmning atmocferadagi muhitdan kislorodni olib, karbonat angidrid gazi va suv buglarini chiqarishini nafas olish deyiladi. Nafas bir qancha jarayonlar y ig ‘indisi bo*lib, organizm tirikligi uchun zarur b o ‘lgan moddalar almashinuvining muhim bir qismi-gazlar almashinuvidan iborat. Organik moddalar-uglevod, yog‘ va oqsillarning oksidlanish jarayoni nafas bilan chambarchas bog‘langan. Nafas natijasida organizmnmg tiriklik faoliyatini ta’min etadigan energiya hosil b o ‘ladi, qaysiki makroergik moddalarning qayta sintezlashida ishlatiladi. Nafas quyidagi bir-biri bilan bog‘langan qismlardan iborat: 1) tashqi nafas, yoki o ‘pka ventilatsiyasi (tashqi muhit va o ‘pka alveolalari orasidagi gazlar almashinuvi); 2) alveolyar havo bilan qon kapillarlari orasidagi gazlar almashinuvi; 3) qon tomonidan kislorod va karbonat angidridini tashilishi; 4) qon kapillarlari va organizmning to ‘qimalari orasidagi gazlar almashinuvi; 5) hujayralarda yoki to‘qimalardagi nafas olish. Odamning nafas y o ‘llari (35-rasm) ko‘krak b o ‘shlig‘ida joylashgan o ‘pka, nafas y o ‘llari (burun bo‘shlig‘i, traxeya, bronxlar)dan tashkil topib, o ‘pka b o‘shlig‘ini atmosfera havosi bilan bogiaydi. Unga ko‘krak qafasi va nafas mushaklari ham kiradi. 35-rasm. N a fa s y o ‘llari. I-hurun h o ‘shlig4, 2-og‘iz b o ‘snlig‘i, 3-burun-halqum, 4- hiqildoq, 5-traxeya, 6-bronxlar, 7-o‘pka, 8-diafragma. Nafas apparatining tuzilishi www.ziyouz.com kutubxonasi Havo burun orqali o g 4iz va traxcyaga kirib, undan o ‘ng va chap bronxlarga o ‘tadi. Bronxlar daraxtsimon tarmoqlangan bo‘lib, havoni bronxiolalar va ulardan o ‘pka pufakchalari-alveolalarga yetkazib beradi. Alveolalar devori epitelial va tayanch biriktiruvchi hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, qon kapillarlar to‘ri bilan o 4ralib olingan. Bu kapillarlar va alveolalar devorlari orqali alveolalar va qon orasida gazlar almashinuvi muntazam o 4tib turadi. Havoning alvelolarda yangilanishi ko4krak qafasi harakati tufayli o ‘tadi, bu harakatlar qovurg‘alararo nafas mushaklar va diafragma gumbazi tufayli amalga oshiriladi. 0 ’pka ко4кгак qafasining qariyb hamma sathini egallab olgan. Ko‘krak b o4shlig4ining ichki sathi va o 4pkaning tashqi sathi seroz parda-plevra bilan qoplangan. 0 ’pkani qoplab olgan plevraning visseral varaqi bevosita ko4krak bo4shlig‘i devorini qoplovchi - pariyetal varaqqa o 4tadi. Bu varaqlar o ‘rtasida germetik yopiq oraliq bo4shlig4i - plevral bo‘shliq mavjud va uning ichida suyuqlik ham bor. Nafas olish mexanizmi Odam nafas olganda (inspiratsiya) oldingi tomondagi tashqi qovurg4alararo mushaklar qisqarib, qovurg‘alami ko4tarib turadi. Ular ko‘tarilar ekan, o ‘z o 4qi tevaragida bir oz buriladi, yon tomonga va bir oz oldinga qarab suriladi. T o4sh suyagi ham oldinga turtib chiqadi (36, 37 rasmlar). 36-rasm. Nafas olishda ko lkrak qafasi bilart 37-rasm. Nafas chiqarish va nafas diafragmaning o*zgarishini k o ‘rsatadigan olish paytlarida qovurg‘alaming holati tasvir. Chapda - nafas olish payti, ko 'кгак qafasi kengaygan, diafragma pastga tushgan, o ‘ngda - nafas chiqarish, k o ‘krak qafasining hajmi kichraygan, diafragma ko ‘tarilgan. Nafas olish paytida diafragmaning mushak tolalari qisqaradi, natijada diafragma yassilanib, pastga tushadi; qorin bo‘shlig4idagi a’zolar pastga, ikki yonga va oldinga itariladi; ko‘krak bo4shlig4i ayniqsa vertikal y o 4nalishda kengayadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Turli odamlaming yoshiga va jinsiga, kiyimiga va mehnat sharoitisha qarab nafas olish yo qovurg‘alararo mushaklar hisobiga=qovurg‘a, yoki kkrak bilan (ayollarda) nafas ollsh tipl - yo b o‘lmasa diafragma hisobiga-diafragma, yoki qorin bilan (erkaklarda) nafas olish tipi - yuzaga chiqadi. Nafas olish tipi mutlaq doimiy ЬоЧтау, shu paytdagi sharoitga moslanishi mumkin. Masalan, odam ancha yuk orqalab ketayotganda ko‘krak qafasi yuk uchun tayanch boMib xizmat qiladi, shuning uchun ham uni tana mushaklari va qovurg‘alararo mushaklar umurtqa pog‘onasi bilan birgalikda qimirlatmay ushlab turadi; faqat diafragma harakatlari tufayli nafas olinadi va chiqariladi. Homilador ayollarda diafragmaning pastga siljishi qiyinlashadi, shuning uchun ularda qovurg‘alar bilan nafas olish tipi ustun turadi. Jismoniy mashqlar paytida, masalan halloslashda bir qancha qo‘shimcha yoki yordamchi nafas mushaklari: yuqoridagi qovurg‘alami ktaruvchi mushaklar, yelka kamarini va orqaga tortadigan yelka mushaklar nafas olish fazasida qatnashadi. Nafas olishda o ‘pkalaming nafas sathi oshadi, bosim esa tushadi va 0,26 kPa (2 mm sim.ust) ga teng b o ‘ladi. Shunday qilib, nafas olish, ya’ni o ‘pkaga havo kirishi uchun o ‘pka kengayishi kerak. 0 ’pkaning kengayishiga ko‘krak qafasining kengayishi sabab bo‘ladi. Ko‘krak qafasi kengaymagan vaqtda, uni ichki tomondan qoplab turgan parda bilan o ‘pkani ustidan qoplab turgan plevra bir-biriga deyarli yopishib turadi va bu ikki parda orasida biroz suyuqlik b o‘ladi. Ko‘krak qafasi kengaygan vaqta har ikki plevra bir-biridan qochib, ulaming orasidagi bosim atmosfera bosimidan kamayadi. 0 ’pka elastik to‘qimalardan tuzilgan bo‘lgani uchun torayishiga harakat qiladi, lekin ko‘krak qafasining kengayishi natijasida plevra orasidagi bo‘shliqda manfiy bosimning oshishi va tashqaridan kuchli bosim bilan havoning o ‘pkaga kirishi uning torayishiga y o ‘l bermay, kengayishiga sabab boiadi. Demak, ko‘krak qafasi kengaygan vaqtda o ‘pka kengayishi bilan kishi nafas oladi. Tinch nafas olish vaqtida diafragma, tashqi qovurg‘alararo va tog‘oylararo mushaklar qisqaradi. Kuchli nafas olish vaqtida esa diafragma, qovurg‘alami k o‘taruvchi mushaklar, tashqi qovurg‘alararo, tog‘aylararo mushaklar, orqa va oldingi tishsimon mushaklar, ko‘krakni ko‘taruvchi mushaklar va yana bir qancha mushaklar qisqaradi. Nafas chiqarish mexanizmi Nafas chiqarish (ekspiratsiya) natijasida moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti-karbonat angidrid va qisman suv bug‘i o ‘pka orqali organizmdan tashqariga chiqariladi. Nafas chiqarish vaqtida ko‘krak qafasining hajmi kichrayadi. Ko‘krak qafasi hajmining kichrayishiga, o ‘pkaning torayish uchun harakat qilishi, qovurg‘a tog‘aylarining elastikligi, www.ziyouz.com kutubxonasi qorin lomondan diafragmaga b olgan bosim sabab bo‘ladi. Kuchli nafas chiqarish vaqtida ichki qovurg‘alararo mushaklar, oldingi qorin devori mushaklari va boshqa bir qancha mushaklar qisqaradi. Ko‘krak qafasi torayib, o ‘pka kichrayganda undagi bosim atmosefra bosimiga qaraganda birmuncha ko‘payadi va havoning bir qismi tashqariga chiqarib yuboriladi. Ko‘krak qafasi kengayib-torayishi natijasida havoning o ‘pkaga kirishi va chiqishini quyidagi tajriba bilan ko‘rsatish mumkin. Tagiga rczina parda tortilgan shisha idish olib, uning probkasi orqali uchiga rezina pufakcha yoki baqa o ‘pkasi o ‘rnatilgan shisha nay tushirib, rezina parda pastga tortilsa, shisha idishning hajmi kengayib, uning ichidagi rezina pufakcha yoki baqa o ‘pkasi ichiga havo kiradi va u ham kengayadi (Donders tajribasi). 0 ’pkaga havoning kirishi ham shunday bo‘ladi. Nafas chiqarishning dastlabki fazasida o ‘pkadagi bosim 0,40-0,53 kPa (3-4 mm simob st.ust) ga teng, bu bosim atmosfera bosimidan salgina balandroq b o‘lgani sababli havo o ‘pkadan tashqariga chiqariladi Burun bo‘shiig‘ining ichi tog‘aydan tuzilgan burun to‘s ig i bilan ikkiga b o‘lingan. Bu to‘siq g ‘alvirsimon suyakdagi perpendikular plastinkaning davomidir. Burun to ‘sig‘idan burun suyaklarning oldiga yuqori va pastki yon burun tog‘aylari chiqqan. Burun bushljg‘ining yon devorlarida yuqori va pastki burun €hig‘anoqlari, orqa qismida esa g ‘alvirsimon suyak labirinti mavjud (37-rasm). Hiqildoq bo‘yinning oldingi qismida to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri halqum orasida va traxeyaning oldida joylashgan. Hiqildoq, til osti suyagi orqali kalla suyagiga birlashgan. U ovqat yutish paytida nafas y oiin i bekitib turadi. Hiqildoq, asosan 5 xil tog‘oydan: halqasimon, qalqonsimon, ikkita cho‘michsimon va hiqildoq usti tog‘oylardan tashkil topgan. Hiqildoq, ichki tomondan shilimshiq parda bilan qoplangan. Тгахеуа hiqildoqdan o ‘pkaga havo o ‘tkazadigan naysimon yoidir. Tf&xeya b o‘yin umurtqalari va ularning^, mushaklari ostida joylashgan. Ko‘krak bo‘shlig‘ida traxeya yurakdan yuqorida turib, yurakning orqasiga o ‘tgandan keyin ikkita bosh bronxga - o ‘ng va chap bronxlarga boiinadi. Traxeyaning boiinish joyi bifurkatsiya deyiladi. Bronxlar o ‘pka darvozasidan (qopqasidan) o ‘tib bir necha marta tarmoqlanadi va bronxlar daraxti hosil qiladi. Ular boiingan sari diametri kichrayib, tog‘ay yo‘qolib, egiluvchi yumshoq devorga aylana boradi. 0 ’ng bronx uzunligi 3 sm keladigan, diametri kengroq naycha boiib , 4-7 ta yarim halqadan tuzilgan, chap bronx uzunligi 4-5 sm boigan ingichkaroq naydir. Bu 7-12 ta yarim halqadan tuzilgan boiadi. Bronxlar o ‘pkalarga kirib, uning ichida davom etadi va ikkilamchi, uchlamchi va hokazo bronxiolalar hiosil qilib tarmoqlanadi. 0 ’pka arteriyasi ham bronxlar bilan birga tormoqlanib boradi va alvcolalar atrofida qalin kapillarlar to ‘rini hosil qiladi. Kapillardagi qonni kapillarlar va alveolalar epiteliysigina alveolalardagi havodan ajratib turadi; www.ziyouz.com kutubxonasi alveolalar va kapillarlar endoteliysining qalinligi 0,004 mm bo‘ladi. Alveola kapillarlari bir-biri bilan q o‘shilib, venalarga aylanadi. 0 ’pkaning asosini tashkil qiladigan biriktiruvchi to‘qima yirik bronxlar atrofida yaxshi rivojlangan bo‘lib, o ‘pkani qismlarga ajratadigan to‘siqlar hosil qiladi. Biriktiruvchi to‘qimada elastik tolalar ko‘p bo‘lib, ular orasidan asab tolalari o ‘tadi. 0 ’pka sirtidan seroz parda o ‘pka plevrasi bilan qoplangan. Ko‘krak bo‘shlig‘i ichki tomondan ко‘кгак fatssiyasi va seroz parda plevra bilan qoplangan. Qovurg‘a devorlarini qoplab turadigan plevra diafragma plevrasi deyiladi. 0 ’ng va chap tomonlardan qovurg‘a plevrasi ko‘krak umurtqalari tanasidan tush suyagiga tushib ko‘krak bo‘shlig‘ining o ‘rta to‘sig‘ini, ya’ni k o‘krak oralig‘ini hosil qiladi. Demak, k o‘krak oralig‘i plevrasi ikkita seroz pardadan iborat. Uning plevrasi traxeyadan o ‘pkaga o ‘tib, o ‘pka plevrasini hosil qiladi. Har bir o ‘pka plevrasi, ko‘krak oralig‘i va qovurg‘a plevrasi orasida plevra bo‘shlig‘i bor. Bu bo‘shliqda bir oz seroz suyuqlik mavjud. Plevra bshlig‘idagi manfiy bosim Tirik organizmda nafas olish plevra b o ‘shlig‘ida manfiy bosim boiishiga b ogiiq . U elastik kuchlar ta’siri natijasida kelib chiqadi. 0 ’pkaning elastik tortish kuchi o ‘pka to‘qimasi elastik tolalarining taranglashishi va alveolalarni ichidan qoplangan moddaning-surfaktantning yuza tarangligiga bogiiq. 0 ’pkaning elastik tortish kuchi o ‘pka hajmini kamaytirishga qaratilgan, shuning uchun ко‘кгак qafasi ochilishi bilan o ‘pka bujmayib, bo‘shliqning faqat 1/3 hajmini egallaydi. Atmosfera bosimining kuchi o ‘pkaning elastik tortish kuchini yengishga bir qadar sarf boiadi. Shuning uchun o ‘pka yuzasi ko‘krak devoriga atmosfera bosimining miqdoridan ко‘га kam kuch bilan taqalib turadi. Natijada plevra bo‘shlig‘idagi bosim hatto nafas chiqarish paytida ham atmosfera bosimidan o ‘pkaning elastik tortish kuchi qadar, ya’ni simob ustuni hisobida taxminan 66 mm qadar kam boiadi. 0 ’pka to‘qimasi elastik boimaganda edi, plevra bo‘shlig‘idagi bosim atmosfera bosimiga teng kelgan b oiu r edi. Har qanday elastik to‘qima kabi, o ‘pka to‘qimasi ham, cho‘zilishga muayyan qarshilik ko‘rsatadi. 0 ’pka to‘qimasi cho‘zilganida avvalgi holatiga qaytishga harakat qiladi. Modomiki shunday ekan, o ‘pka o ‘zining devorlariga ta’sir ko‘rsatadigan havoning atmosfera bosimiga qarshi ta’sir etadigan kuch paydo qiladi. 0 ’pka qanchalik ko‘p cho‘zilsa, uning qarshi ta’sir etuvchi kuchi ham o ‘shancha oshadi. Shunga ko‘ra, plevra b o‘shlig‘idagi bosim atmosfera bosimiga baravar boim ay, undan elastik tortish kuchining miqdoricha kamroq, ya’ni manfiy b oiadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Atmosfera bosimi 760 mm simob ustuni elastik tortilish esa odatdagi nafas olishda 9 mm deb hisoblansa, plevra bo‘shlig‘idagi bosim simob ustuni hisobi bilan 760-9=751 mm bo‘ladi. Manfiy bosim odatda plevra bo‘shlig‘idagi bosimning atmosfera bosimidan qancha kamligini qo‘rsatadigan miqdor bilan o ‘lchanadi. Bu miqdor hamisha manfiy belgi bilan ifodalanadi. Misolimizda plevra bo‘shlig‘idagi bosim simob ustuni hisobi bilan 9 mmga teng. Mtadil nafas olinganda plevra bo‘shlig‘idagi bosim nafas olish fazasida simob ustuni hisobi bilan 9 mm ga, nafas chiqarish fazasida esa, 4 mm ga teng bo‘ladi. Nafas olish, nafas chiqarish va alveolalar havosining tarkibi Odam atmosfera hafosidan nafas oladi. Uning tarkibiga quyidagi gazlar kiradi; 0 2 — 20-94%, C 0 2 “ 0 03%, N — 79 03%. Nafas chiqaradigan havo tarkibiga esa 0 2 — 16-3%, C 0 2 —4%, N —79-7% kiradi. Nafas chiqaradigan havosi tarkibi o ‘zgaruvchan b o‘lib, moddalar almashinuvining intensivligi, nafasning tezligi va chuqurligiga bog‘liq. Bunga organizmga kiradigan va chiqadigan havoning solishtirma tarkibi ham dalolat beradi. Alveolyar havosining tarkibi atmosfera havosi tarkibidan keskin farq qilishi tabbiy holdir, chunki nafas olingan havo alveolalari va qon orasida gazlar almashinuvida ishtirok etadi. Buning natijasida kislorod qonga va qondan esa karbonat angidrid muntazam diffuziya b o‘lib turadi. Oqibatda, alveolyar havo tarkibida kislorodning miqdori kamayib, karbonat angidrid gazining miqdori esa ortadi. Shu vaqtning o ‘zida alveolyar havoning tarkibi quyidagicha ko‘rinadi: 0 2 — 14-2—14-6%, C 0 2 — 5-2 —5-7% va N-79-80% (38, 39-rasmlar). Vlaktinul oafa* otiih chcgwui _ д j
I 38-rasrru O 'pkadagi havo hajm larining nisbatlari. www.ziyouz.com kutubxonasi 39-rasm. N afas olish va nafas chiqarish havosining tarkibi. Alveolyar havo o ‘z tarkibi bilan organizmdan chiqaradigan havosidan ham farq qiladi, bu nafas chiqarish havosining tarkibida turli aralash gazlaming borligidan dalolat beradi. 0 ’pka havosining hajmi Odam narmal nafas olgan vaqtda o ‘pkaga 500-600 ml havo kiradi va nafas chiqargan vaqtda shuncha havo tashqariga chiqariladi. Bu nafas olish havosi deyiladi. Odam 500 ml, nafas havosining ustiga yana qo‘shimcha 1500 ml chamasi havo olishi mumkin (qo‘shimcha havo), shuningdek tinch nafas chiqarishdan so ‘ng yana qariyib 1500 ml havoni nafasdan chiqara oladi (zaxiraviy havo). Zarur bo‘lganda nafas harakatlarining hajmi nafas chiqarish tomoniga ham, nafas olish tomoniga ham o ‘zgara oladi, shu tufayli o ‘pkaga kiradigan havo hajmi oshadi. 0 ’pkaning tiriklik sigim i. Chuqur nafas olingandan so‘ng maxsus gazometr (spirometr) ga mundshtuk orqali chuqur nafas chiqarilsa, unga nafas havosi ham, rezerv havo ham, qo4shimcha havo ham kiradi, ya’ni o ‘rtacha, 500+1500+1500=3500 ml havo kiradi. Shu havoning hammasi o‘pkaning tiriklik sig‘imini tashkil qiladi. Yosh, jins, sog‘liqqa va nafasni mashq qilishga qarab, tiriklik sig4imi turlicha b o4ladi. 0 ’pkaning tiriklik sig 4imi yigit-yalanglarda 3,5-4,5 1, ayollarda shundan taxminan 1/3 kam (3-3□ 5 Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|