Odam fiziologiyasi
muhimdir. Zamonaviy texnika bunday imkoniyatni muhayyo qilib berdi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
muhimdir. Zamonaviy texnika bunday imkoniyatni muhayyo qilib berdi. Ayni vaqtda k o ‘p turli jarayonlami kuzatish natijalarini tez tahlil qilish va bu jarayonlaming qonuniy nisbatlarini aniqlashdek murakkab vazifa kelib chiqdi. S o ‘nggi yillarda fiziologlar fiziologik axborotni tahlil qilish va qayta ishlash uchun kompyuterlami tatbiq eta boshladi, bu esa hozirdayoq yangi muhim natijalar bermoqda. www.ziyouz.com kutubxonasi I. FIZIOLOGIYA TARIXINING QISQACHA TA’RIFI Odam fiziologiyasi tarixi uzoq o4m ishga borib taqaladi. Qadimgi ilmiy izlanishlarda tajribalar kishi tanasining tuzilishi va uning faoliyatini bilish, rganish uchun turtki b o ‘lib xizmat qildi. Bu intilish, tabiatshunoslar va tabiblar uchun muhim nazariyaviy va ilmiy poydevor b o ‘lib xizmat k o ‘rsatdi, chunki tabiblar uchun kasallikning kelib chiqish sabablari, uni davolash yoilarin i qidirib topish uchun zarurat edi. Odam fiziologiyasining taraqqiyoti asosan ikki bosqichda rivojlandi. Birinchisi, odam anatomiyasi, ya’ni a*zolarning tuzilishini va joylanishini o ‘rganish, ikkinchisi, shu a’zolam ing faoliyati (funksiyasi), ya’ni a’zolarda b o iib o ‘tadigan turli jarayonlarni o ‘rganish. Ushbu ishlami amalga oshirish uchun avvalo odam a’zolariga o ‘xshash a’zoli hayvonlar o vliklarini kesib, a’zolam ing joylanishini va tuzilishini o ‘rganila boshladi, s o ‘ngra a’zolam ing funksiyasi to ‘g ‘risida fikr yuritila boshladi. Odam organizmining hayot faoliyatini o ‘rganishga qadimgi Yunoniston, Rim, Xitoy,‘ Hindiston ya Misr olimlari asos solgan. Masalan, Buqrot eramizdan oldingi (460-377) yillarda tabiat va tibbiyot sohasida o ‘zigacha b o ig a n ma^himotlami to ‘plab kuzatishlari asosida tibbiyot fanidan 7-ta ilmiy asarlar yozgan, bu qoilanmalardan tabiatshunoslar, shifokorlar va faylasuflar 2000 yil davomida foydalanib kelmoqda. Buqrot k o ‘hna Yunoniston tibbiyotining reformatori (qayta quruvchisi) hisoblanadi, yurak va qon tonrnrlari, hamda odamning mijozi (temperamenti) haqida muhim Buqrotning birinchi ustozi uning otasi Geraklid b o ig a n . U Yunonistonda, Rimda, Kichik Osiyoda va Liviyada shifokorlik maktablarini o ‘tgan va uni insoniyat klinik tibbiyotining asoschisi sifatida tan olgan. Uning nomi bilan «Gippokrat qasami» shifokorlar orasida keng tarqalgan. Buqrotning shifokorlarga «Zarar keltirma» degan vasiyati hozirgi zamon tibbiyot xodimlariga ham taalluqlidir. Turli hulq-atvor va hatti-harakatlarga ega b o ig a n bdamlar mijozi b o ‘yicha Buqrot quyidagilarni yozgan: mijozi issiq odamlarni sangvinik- serharakat, ildam deb atalgan. Vujudi sovuq, shilimshiq b o ig a n kishilam i flegmatik - «sovuqqon», vazmin mijozga ajratgan. Qiziqqon, serjahl kishilami xolerik deb atagan va vujudi qora, q o ‘yilgan o ‘t ko*payib ketgan kishilar melanxoliklarni tashkil qilib, ular ivirsiydigan, o ‘ziga ishonmaganlardir. Yunonistonda yashagan yirik olim , faylasuf Arastu tibbiyot fanlarining, tibbiyotning rivojlanishida muhirti rol o ‘ynaydi. U solishtirish usulidan foydalanib, hayvonlam ing 500 dan ortiq turining tashqi tuzilishini tasvirladi va yangi m aium otlar berdi. Arastu asabni bir-biridan farq qildi, yurak bilan qon tomirlarining tuzilishini, o ‘zaro b o g iiq lig in i bayon etdi. U m aium otlar bergan. www.ziyouz.com kutubxonasi tabiatshunoslikda vitalistik nazariyaning birinchi vakillaridan b o ig a n olimdir. Arastuning ilmiy qarashlarida ruh birlamchi, materiya ikkilamchi degan fikrlarni ham ilgari surdi. Arastu, Buqrot va boshqa ba’zi olim lam ing tabiatshunoslikga oid ayrim noto‘g 4ri fikrlari bir necha yuz yillar mobaynida o ‘z kuchini saqlab keldi. Jolinus Hakim (Kladviy Galen, 129-201) hayvonlar yuragini va qon tomirlarini o ‘rganib, arteriyalarda havo emas, balki qon oqishini, birinchi b o iib isbotlagan. Jolinus qonning tomirlarda t o ‘xtovsiz aylanishini bilmagan. U «xom » qon jigarda hosil b o iib , yurakning o ‘ng tomoniga ‘rtasidagi teshik orqali chap tomonga o ‘tib, qon tomirlar b o ‘ylab ichki a'zolarga tarqaladi, deb o ‘ylagan. Jolinusning qon harakati to ‘g ‘risidagi bu xato g ‘oyalari o ‘rta asrlargacha hukmron b o iib keldi. Jolinus organizm tuzilishi va funksiyasini aniq bilmay turib, kasallikni aniqlash, bem om i davolash mumkin em asligini yaxshi bilar edi. Tabiat fanlari va tibbiyotga tajribani kiritish Jolinusning buyuk xizmatlaridan biridir. U bpsh va orqa miya faoliyatlarini tekshirib, odamning ruhiy xususiyatlari bosh • miya faoliyatiga b o g iiq b o iish in i aytgan. rta asrlar davomida Sharq mamlakatlarida ilm va fan juda rivojlandi. Xurosonda yashab ijod etgan tabib va dorishunoslardan Abu Zayd Husayn ibn Isoq al Ibodiy (808-877) arab, fors, qadimgi grek tillarini yaxshi egallangan. Buqrot, Arastu, Jolinus va boshqa antik olim lam ing ilmiy asarlarini arab tiliga tarjima qilgan olim-tarjimon edi. Tarjimalaridan tashqari Husayn ibn Isoq tomonidan yozilgan 100 dan ortiq asarlaridan aksariyati tibbiyot va dorishunoslikka bag‘ishlangan asliy ^sarlar nusxalari bizga yetib kelgan. Buqrot va Jolinusdan keyingi qadimgi Sharq tabobatining yirik nazariyotchi namoyondasi Husayn ibn Isoq tomonidan yozib qoldirgan meros asarlari boshqa tillarga ham tarjima qilingan. Shunday asarlardan biri «Javome* kitob Jolinus fi-l-Bavl» (Jolinusning siydik haqidagi hamma narsani qamrab olgan kitobi) dir. Arab tiliga Husayn tarjima qilingan bu asar siydik tahliliga va uning asosida tashxis q o ‘yishga bag‘ishlangan. Husayn ibn Isoqning bizga yetib kelgan tarjima asarlaridan yana biri «Ar-risola-al Qabriya» deb ataladi. Risola Buqrot qalamiga mansub b o iib , uning qabridan topilgani uchun qabriya deb atalgan. Risolaning asosiy qismi 25 hadisdan iborat b o iib , unda asosan davolab boim ayd igan kasalliklari bayon qilinadi. Husayn ibn Isoqning arab tiliga tarjima qilgan mazkur «Qabriya risolasi»ni Xomidxon ibn Zohidxon ibn Muhammad Sodiqxpn Shoshiy. o ‘zbek tiliga tarjima qilgan. Bizga bu tarjimaning Xomidxon q o ii bilan yozilgan q o iy o zm a nusxasi yetib kelgan. Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ibn Y axyo ar-Roziy (865-925) - ensiklopedist olim Eronning Ray shahrida tug‘ilgan. Roziy haqida ibn Abi keladi va qonnchalar Jolinus (129-201) www.ziyouz.com kutubxonasi Usaybin (1203-1270) shunday dcgan ekan: «Roziydan Adudiy kasalxonani qaycrga qurish muvofiqroq deb s o ‘raganda, Roziy B o g ‘dodning harbir g o ‘shasiga bir b oiakdan g o ‘sht osib q o ‘yish kerak, qaysi joyda g o ‘sht kech buzilsa, o ‘sha yerga kasalxona qurish kerak, deb maslahat bergan. Adud al- Davla o ‘z nomiga atab quradigan kasalxona bitgach B o g ‘doddagi 100 dan ortiq mashhur tabiblami y ig ‘adi, ulardan ilmiy mahorati, qobiliyatiga qarab 50 dan ortig‘ini tanlaydi, Roziy ular orasida bor edi. 50 tabibdan yana 10 tabib saralanadi, ular orasida ham R oziy bor edi. Ulardan bir kishini ya’ni Roziyni tanlab va uni Adudiy kasalxonasiga mudir qilib tayinlaydi. R oziyning bizgacha yetib kelgan faqat tibbiy asarlarining 36 nomdagi q o iy o zm a si aniqlandi. Shulardan biri «Al-Kunnosh al-Mansuriy» («Mansurga bag‘ishlangan to ‘plam»). Bu kitob 10 maqoladan iborat, ulardan birinchisi -anatom iya va fiziologiyaga b ag‘ishlangan. A .R oziyning «al-Hoviy» nomi bilan mashhur «katta to ‘plam» eng katta va muhim tibbiy asar b o iib , unda Ray va B o g ‘dodda o ‘zi olib borgan klinik kuzatishlar va tajribalaming yakunini qayd qilgan. «A l-H oviy» hajm jihatidan Ibn Sinoning «Tib qonunlaridan» katta b o ig a n o ‘z ichiga deyarli hamma kasalliklami qamrab olgan. Uning yagona q o iy o zm a nusxasi Eskurial (Ispaniya)da saqlanadi. Shu q o iy o z m a Haydarobodda (Hindiston) 1955-1970 yillarda nashr etildi. Abu Nasr Muhammad ibn U zlu g‘ ibn Tarxon al-Farobiy Toshkentning sh im oliy-g‘arbida joylashgan Farobda harbiy xizmatchi oilasida dunyoga keldi. U qom usiy bilimlar sardori. 0 ' z zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi va shu sohada jahonshumul asarlar yozgan alloma hamdir. Al-Farobiyning 160 dan oitiq astronomiya, matematika, falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, tilshunoslik, adabiyot, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kim yo sohalami qamrab olgan asarlari mavjud. Al-Farobiy o ‘zining tibbiyot asarlarida, inson organizmi, uning funksiyasi haqida yozar ekan, organizm bir butun yaxlit tizimdan iboratligini, turli ozgarishlar va kasalliklar esa ovqatlanishning o ‘zgarishi bilan b o g iiq lig in i k o ‘rsatib o ‘tadi. Farobiy, odam organizmi markaziy asab tizim i orqali boshqariladi, bosh miya organizmda o ‘zaro munosabatni yuzaga keltirib turadi deydi. Uning ta’kidlashicha, organizmda ikki xil boshqarish kuchi mavjud: bulardan biri hayvoniy boshqarilish, bu hayvonlarga xos xislat yoki noaql (Al-hayvon g ‘ayri notiq) va fikrlovchi, aqlli (Al-hayvon an notiq) nutqiy xususiyat deb ta’riflaydi. Shunday qilib, u hayvonlarda nutq o ‘smagan-birlamchi signal tizimiga b o ‘ysunuvchilar deb k o ‘rsatgan b o is a , odamlami nutqiy fazilati boigan-ikkinchi signal tizimiga xos fazilatli deb ta’riflaydi. Bundan k o ‘rinib turibdiki, Farobiy hali Ovrupa olimlaricha qadar xususan rus fiziologiyasining otasi-I.M Sechenovgacha ming yil avval fiziologiya fanining poydevori b o ig a n eng murakkab sohasi-oliy asab www.ziyouz.com kutubxonasi faoliyatining birlamchi va ikkilamchi signal tizimining rivojlanishiga ilm iy asos solgan. Abu Sahl Masihiy Juijoriiy (970-1010) Juijonda tug‘ilgan, Xorazmda yashab, ijod etgan. 0 ’sha vaqtda Xorazmda Aburayhon Beruniy, Ibn Sino, Abul Xayr, Ibn Iroq va boshqalar ham yashar edi. Masihiy zamonasining yirik tabiatshunosi, tabibi, astronomi va faylasufi boMgan va shu sohalarga oid asarlar yozgan Biroq, fan tarixida M asihiy tabib sifatida mashhurdir. U Ibn Sinoning yaqin d o ‘sti va tabobat sohasida uning ustozlaridan biri b o ‘lgan. M asihiy Ibn Sino bilan birgalikda Xorazmdan Xurosonga o ‘tib kctayotganda 4 0 yoshda 1010 yili vafot etgan. Masixiy yozgan 8 tibbiy asar bizgacha yetib kelgan, ulardan biri qomusiy ahamiyatga ega, qolganlari tabobatning ayrim masalalari: umumiy terapiyaga, odam a’zolarining fiziologiyasiga, chechakka, o ‘lat (chuma) ga, mijozga, tomir urushiga va badantarbiyaga bag‘ishlangan. M asihiyning asosiy va eng katta asari «Qutub al-m i’a fi-s-san’at at tibiya» («Tabobat san’ati b o4yicha yuz kitob») deb nomlangan. Bu asar bizgacha k o ‘pgina nusxalarda yetib kelgan. X-XI asrlarda 0 ’rta Osiyo halqlarining Ovrupada Avitsenna nomi bilan shuhrat qozongan ulug‘ tabibi, mutafakkir va olim Abu Ali ibn Sino yashagan. Ibn Sino 980 yili Buxoro ' yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug 4 iladi. U 450 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan b o ‘lsa ham bizgacha ulaming 242 tasigina yetib kelgan. Shulardan 43 tasi tabobatga oid. Bulardan barcha tibbiy sohalami qamrab olgan asar «Tib qonunlari» hisoblanadi. Bu asar beshta katta kitobdan iborat. Birinchi kitob - tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari haqida ma’lumot beradi. Ikkinchi kitob o ‘sha davr tabobatida q o ‘llaniladigan dori-darmonlar haqida zaruriy m a’lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Uchinchi kitob - inson tanasining a’zolarida yuz beradigan «xususiy» yoki «mahalliy» kasalliklari haqida ma’lum ot beradi. T o ‘rtinchi kitob - kishi a’zolarining birontasiga xos b o im a g a n «umumiy» kasalliklarga b a g ‘ishlangan. Jumladan, turli isitmalar, kasallik davridagi buxronlar, shishlar, toshma-jarohatlanishi, bosh suyagi, k o ‘krak qafasi, umurtqa va q o i-o y o q la m in g shikastlanishi kiritilgan. Beshinchi kitob -farm okologiya b o iib , unda murakkab tarkibli dori-darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan. Ibn Sinoning tib qonunlaridan tashqari «Tabobat haqidagi uijuza»si alohida ahamiyatga molikdir. Uijuza she’riy asar b o iib , Ibn Sino qalamiga mansub sh e’riy asarlaming eng barkamoli va ulug‘idir. Ibn Sino bundagi g ‘oyalam ing halqqa tezda yetib borishini istaganligi haqida shunday dedi: «Men bu «Urjuzaga» kamolot to‘nini va husn saruposini kiygizdim , uni o ‘rganish osonroq, mashaqqati kamroq b o is in deb, to ‘qilishini oson, vaznini yengil qildim». Buni natijasida, - deydi Ibn Sino, kimki unga idrok k o ‘zi Abu AU Ibn Sino (980-1037) www.ziyouz.com kutubxonasi bilan qarasa, bu hajmni kichik asar tufayli katta ilmga erisha olishi mumkin. "Tib qonunlari" asarlarida Ibn Sino sport tibbiyotiga taalluqli k o ‘pgina fikrlami bayon etgan. U kishilam ing so g lig in i mustahkamlashda va har xil kasalliklaming oldini olishda jism oniy tarbiya va jism oniy madaniyatning ahamiyatini alohida ta’kidlab o ‘tgan. Masalan, « S o g ‘liqni saqlashning asosiy tadbiri va uyqu ta’diri» yoki «M o‘tadil ravishda va o ‘z vaqtida badantarbiya bilan shug*ullanuvchi odam buzilgan xiltlar tufayli kelgan kasalliklaming va mijoz hamda ilgari o ‘tgan kasalliklar tufayli keluvchi kasalliklaming davosiga muhtoj boMmaydi». Bundan ming yil muqaddam jism oniy m ashg‘ulotlarni shug‘ullanuvchilarning shaxsiy xususiyatlariga qarab tuzish haqidagi olimning yuritgan fikrlari xozirgi kunda ham kishini ajablantiradi. «Har bir odam uchun o ‘ziga xos harakatlar tanlanishi kerak», «kuchsiz kishilaming badantarbiyalari yengil, kuchlilam iki esa z o ‘rroq b o ‘lishi кегак», «agar uzviylar juda m o ‘tadil b o ‘lsa, ular uchun m o ‘tadil badantarbiya muvofiq keladi». Harakatlami turlicha qilib almashtirib turish va bir harakat ustida to ‘xtab qolmaslik kerak» va hokazo». Badantarbiyaning davomiga kelsak, - deydi Ibn Sino - quyidagi uch narsaga e ’tibor beriladi: birinchisi- terining rangi, agar u yaxshilana borsa, harakatlami hali davom ettirish mumkin, ikkinchisi -harakatlaming yengilligi, agar ular hali yengil b o ‘lsa, ularni tamomlash muhlati hali kelmagan b o ‘ladi: uchinchisi-uzvlam ing holati, agar ulaming faoliyati davom qilsa, harakatni davom ettirish mumkin. Agar bu holatlar y o ‘qolib, chiqqan ter tomchi-tomchi b o ‘lib oqa boshlasa harakatlami to‘xtatish kerak». Shunday qilib, Ibn Sinoning cheksiz ilmiy qarashlari, tibbiyotga kiritilgan yangiliklari o ‘rta asrlarda Sharq va G*arb olimlari dunyoqarashiga katta ijobiy ta’sir k o ‘rsatdi. Ibn al-Nafis t o iiq ismi Alouddin Ali Abu-I Haram al Qarshiy (1288 yili vafot etgan) b o iib , tabobat tarixidan kichik ( o ‘pka) qon aylanishini, birinchi kashf qilgan tabib sifatida joy olgan. Yusuf Haraviy (t o iiq ism i Y usuf ibn Muhammad ibn Y usuf at- tabobal-Xaraviy (1 5 4 4 yil vafot etgan) b o iib , u o ‘zining «D aloil al-Nabz» (tomir urushining dalillari») risolasida tomir urushining asosiy xillari, ulaming almashinib turishlari va ulami vujudga keltiradigan sabablaming tahlili berilgan. Tomir urushi ikkita jadvalda bayon qilingan^ Bu risola 1536 yili yozib tugatilgan b o iib , uning 6 ta q o iy o z m a nusxasi bizgacha yetib kelgan. Ulardan biri Buxoroda 1864 yili k o ‘chirilgan. Bositxon Ibn Zohidjon Ibn Sodiqxon Shoshiy (1878-1959) Toshkentda tu g‘ilgan. Bizgacha Bositxon Shoshiyning o ‘zbek tilida o ‘z q o i i bilan yozgan uchta tibbiy asari yetib kelgan. Ulardan biri «Qonun al-Mabsut» Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|