Odam fiziologiyasi
Z.T.Tursunov, B.S.Sodiqov va boshqalar bu
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Z.T.Tursunov, B.S.Sodiqov va boshqalar bu sohada ilk bor o ‘tkazilgan tajribalar yuqori harorat ta'sirida membrana hazmi tezlashib, ichak b o ksh lig ‘ida susaygan moddalar parchalanishining salbiy natijasini kamaytirishni k o ‘rsatdilar. Prof. X.Sh.Xayritdinov va prof. U.Z.Qodirov ham hazm tizimi fiziologiyasi ustida yirik izlanishlar olib borishdi. Dovyurak jarroh, zukko olim V.Vohidovni mamlakatimizda juda yaxshi bilishadi, u respublikamizda birinchi b o 4lib yurak va o ‘pka y o ‘li bilan davolash usulini ishlab chiqdi va () 'zbekistonda xizmat ko 'rsatgan fan arbobi, biologiya faniart doktoii. professor Karim Raximovich Rahimov ( 1930 - 200 D kasalliklarini jarrohlik amaliyotga joriy qildi. Toshkent shahrida va boshqa viloyatlar universitetlari va institutlaridagi mavjud fiziologiya kafedralarida ham yangi-yangi salmoqli izlanishlar olib borilmoqda va katta muvaffaqiyatlarga erishilmoqdalar. 0 ’zbekiston fanlar akademiyasiga qarashli biofizika va fiziologiya instituti (direktori - prof. P.B.U sm onov) hamda biokimyo institutida ham jahon andozalariga mos fiziologik va biokim yoviy ilmiy izlanishlar muvaffaqiyatli olib borilmoqda. Samarqand davlat universiteti odam hamda hayvonlar fiziologiyasi va biokim yosi kafedrasida uzoq yillar mudirlik qilgan dots. B.Yu. Hamroqulov rahbarligida solishtirma fiziologiya bo*yicha qiziqarli ishlar qilingan va amalda tatbiq etilgan. Shu kafedraga keyinchalik rahbarlik qilgan O’zbekiston fanlar akademiyasining akademigi prof.Y a.X .To‘raqulov, www.ziyouz.com kutubxonasi CTzbekistonda xizmat k o ‘rsatgan fan arbobi, prof. M .A.Rish, prof. E.N.Nuritdinov lar kafedraning ilmiy salohiyatini ko4arishga xizmat qildilar. Ular organizmning fiziologik va biokim yoviy boshqaruv y o ‘llarini, tabiiy adaptatsiyasi hamda oliy asab faoliyati jarayonlarini solishtirma fiziologik nuqtaiy nazardar, aniqlab berishdi. Bundan k o‘rinib turibdiki, mamlakatimizda fiziologiya ilmining taraqqiyot y o ‘li tarixi uzoq-uzoqlarga borib taqaladi. Buyuk ajdodlarimizning tabiat va tibbiyot fanlari ravnaqi jarayonida olib borgan izlanishlarini fiziologiyasiz tasavvur qilib b o ‘lmaydi. Demak, bizning ajdodlarimiz jahon tibbiyoti olamida Yunoniston olimlari qatorida yuksak o*rinni egallaganlar va egallaydilar. Shunday qilib, respublikamiz fiziolog olimlari qadimdan ham, hozir ham jahon miqyosida m a iu m va mashhur b o iib kelgan va shunday b o iib qolaveradi. Organizm funksiyalarinifig boshqariUshi va ularning xususiyatlari haqida tushuncha. Organizm va muhit M aium ki, odam va hayvonlar organizmi murakkab biologik tizim b o iib , u hujayralar, to ‘qimalar, a’zolar va funksional tizilmalardan tashkil topgan. 0 ’zbek tilida chop qilingan ba’zi-bir fiziologik darsliklarda organizm haqida bunday ta’rif berilgan: «Organizm-organik olamning mustaqil yashay oluvchi, o4z-o(zini boshqara ohivchi va tashqi muhltning turli oftzgarishlariga bir butun sifatida javob bera oluvchi birligidir». Organizmni ayrim qismlar yoki ayrim hujayralar hududining to ‘plami deb emas, balki bir butun deb qarash kerak. Murakkab organizmning hamma a’zolari, tizimiari va funksiyalar bi-biriga uzluksiz ta’sir etadi. Bulam ing hammasi bir butun murakkab organimni tashkil qiladi. l.M .Sechenov ta’kidlanganidek, «organizmning yashashiga yordam beradigan o ‘zgaruvchan tashqi muhit b o im a sa , organizmning yashashi mumkin em as». Bu degan s o ‘z, organizm o ‘z atrofidagi tashqi muhit bilan o ‘zaro ta’sir etib turgandagina yashay oladi va shunday o ‘zaro ta’sir natijasida o ‘z -o ‘zidan yangilanib turadi. Organizm naqadar murakkab tuzilganligidan qat’i nazar, uning barcha to ‘qima va a’zolari bir-biri bilan uzviy bogiangan holda ishlaydi. Bu b o g ia n ish asab va gumoral (qon orqali) y o ‘1 bilan boshqariladi. Shuning uchun odam organizmi, uning barcha hujayra, to ‘qima va a’zolari bir butun deyiladi. Turli organizmning o ‘ziga xos belgisi shuki, uning tizilmalari muayyan tarzda tashkil topgan va o ‘ziga xos murakkabligi bilan farq qiiadi. Murakkab tashkilotga ega b o ig a n odam organizmi-bir butun yaxlit mavjudotdir, unda barcha tizilmalar, hujayralar, to ‘qimalar, a’zolar va ulaming tizimlari bir-biriga uyg*un b o iib , butun, yaxlit organizmga b o ‘ysungan. www.ziyouz.com kutubxonasi Fiziologik funksiyalar Organizm hayot faoliyatining m oslashishiga yoki o*zgartirilishiga qaratilgan har bir biologik reaksiya fiziologik funksiyalar tufayli amalga oshiriladi. Tashqi muhit ta’sirini sezish hamma organizmlarga xos xususiyat b o iib , odamda juda taraqqiy qilgan b o ia d i. Musbat va manfiy ta’sirlovchilar uzoq vaqt mobaynida m a iu m bir izchillik bilan ta’sir etib tursa, ulami q o ila n ish ta’sirlovchilaming xiliga qarab hamisha bir fiziologik funksiyaga sabab b o ia d i. Hujayra, to ‘qima, a’zo yoki organizmning har qanday fiziologik funksiyasi filogenez va ontogenez natijasidir, chunki rivojlanish jarayonida har bir tizilmaning o ‘ziga xos funksiyalari paydo b o ia d i va ular miqdor va sifat jihatdan o ‘zgaruvchan b o ia d i. Modomiki shunday ekan, turli fiziologik funksiyalarining vujudga kelishi organzimning tashqi va ichki (irsiy) omillari ta’siri bilan b o g iiq ekanligi ayon b o iib turibdi. Fiziologik funksiyalar va moslashish xilm a-xilligi moddalar almashinuvi (metabolizmi) va uning muhit ta’siriga qarab muntazam o ‘zgarishiga b o g iiq , chunki metabolizm hayotning zarur shartidir va tirik organizmning asosiy funksiyasidir. Moddalar almashinuvining to ‘xtashi oqibatida organizm o ia d i, sitoplazma yemirilib ketadi, kim yoviy birikmalar parchalanib, hyech avvalgi holiga qaytmaydi. Barcha fiziologik funksiyalar- o ‘sisih, rivojlanish, k o ‘payish, ovqatlanish va ovqatni hal qilish, nafas olish, sekretsiya va hayot faoliyati tashlandiqlarini chiqarish, harakat, tashqi muhitning o ‘zgarishiga javoban го‘у beruvchi reaksiyalar va shu kabilar modda almashinuviga b o g iiq . Gomeostaz Gomeostaz (hom eostasis grekcha «homeo)>*o*xshash, bir xil + «stasis»- harakatsiz, bir xil saqlanib turish)-organizmning u y g ‘unlashtirilgan reaksiyalarining majmuasi b o iib , ichki muhitni bir xil doim iy saqlab turadigan vositadir (V.Kennon, 1929). Rus olimi Р.К A noxinning fikricha odam organizmida to ‘g ‘ridan-to*g‘ri qattiq o'zgarmaydigan konstanta (doimiyat) laming birligi tufayli hayotiy jarayonlari bir xil saqlanib turadi (qonning faol reaksiyasining doim iyligi, badan haroratining o ‘zgarmasligi, kaliy-natriy nasosining doim iyligi, m e’da shirasi reaksiyasining doim iyligi va h.k). Ichki muhit tarkibi, fizik-kim yoviy va biologik xossalari doim iyligi mutlaq b o im a y , balki nisbiy va o ‘zgaruvchan ekanligini o ‘qtirib o ‘tish lozim. Bu doimiylikka bir qancha a ’zo va to ‘qim alaming b eto4xtov ishlashi tufayli erishiladi: tashqi muhit o 4zgarishlarining ta’sirida va organizm hayot faoliyati natijasida ichki muhit tarkibi va fizik-kim yoviy xossalarida roly beradigan o ‘zgarishlar bir qancha a’zo va to ‘qim alaming b eto‘xtov ishlashi tufayli baravarlanib qoladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Gomeostazning hatto salgina buzilishi patologiyaga olib keladi, modomiki shunday ekan, tana harorati, qonning arterial bosim i, tarkibi, fizik-kim yoviy va biologik xossalari va shunga o ‘xshash nisbiy doim iy fiziologik krsatkichlami aniqlash kasalliklarni aniqlash (tashxis) uchun katta ahamiyatga ega. Assimilastiya va dissimilatsiya Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilishi, organizmda uning 0 'zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo‘lgan qoldiq moddalaming tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi yoki metabolizm deyiladi. Ovqat tarkibidagi organik moddalaming kim yoviy, mexanik, termik o^zgarishi natijasida ulardagi potensial energiyasiga aylanadi. Hosil boMgan energiya hisobiga to ‘qimalar va a v o la r ish bajaradi, hujayralar k o‘payadi, ulam ing eskirgan tarkibiy qismlari yangilanadi, yosh organizm sadi va rivojlanadi. Ana shu energiya hisobiga odam tana haroratining doim iyligi ta’minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas b o g ‘liq b o ‘lgan ikki jarayon: assimilatsiya va dissim ilatsiya orqali o 4 tadi. Bularni anabolizm va katabolizm deb ham aytiladi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga o ‘tishi assim ilatsiya (!ot.assimilatio) yoki anabolizm deyiladi. Bu jarayon natijasida hujayralaming tarkibiy qismlari yangilanadi, ular ko 4 payadi. Organizm qancha yosh boMsa, unda assimilatsiya jarayoni shuncha faol o'tadi. Bu esa yosh organizmning o'sishi va rivojlanishini ta'minlaydi. Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi (yem irilishi) dissim ilyasiya (dissim ilatio) yoki katabolizm deyiladi. Buning natijasida energiya hosil b o ia d i va bu energiya assimilatsiya jarayoni uchun sarflanadi. Dissimilatsiya jarayoni natijasida hosil bo*!gan qoldiq moddalar ayirish a'zoIari orqali tashqariga chiqariladi (karbonat angidrid, suv, azot qoldiqlari va boshqalar). Shunday qilib, odam organizmida assimilatsiya va dissim ilatsiya jarayonlari bir-biriga b o g 4liq holda davom etadi. S o g ‘lom b o ‘lgan katta odamlarda bu ikkala jarayon bir-biriga teng muvozanatda b o‘ladi. Yosh organizmda assimilatsiya jarayoni ustunroq b o ‘lib, buning natijasida o ‘sish va rivojlanish ta’minlanadi. Keksa odamlar organizmida esa dissim ilatsiya jarayoni ustun b o ‘ladi. Qo‘zg‘aluvchanlik Ba’zi hujayra va to ‘qimalar (asab, mushak, bez to‘qimalari) turli ta’sirotlarga tez reaksiya k o ‘rsatishga maxsus m oslashgan. Bunday hujayra www.ziyouz.com kutubxonasi va to ‘qimalar q o‘z g ‘aluvchan deb ataladi, ularning ta’sirotga q o ‘z g ‘alish bilan javob qaytarish qobiliyati esa qo4zg4aluvchanlik deb yuritiladi. T a’sirlovchining q o ‘z g ‘alishiga sabab boiadigan rriinimal kuchi q o ‘z g ‘aluvchanlik o ic h o v i b o iib xizm at qiladi. Ta’sirotning shu minimal kuchi ta’sirot bo‘sag‘asi deb ataladi. Reaksiyalami yuzaga chiqarish uchun zarur ta\sirotning minimal kuchi qancha katta b o is a , ya’ni ta’sirot b o ‘sa g ‘asi qancha yuqori b o is a , q o ‘z g ‘aluvchanlik o ‘shancha tezroq paydo b o ia d i va aksincha, ta’sirot b o ‘sa g ‘asi qancha past b o is a , q o ‘z g ‘aluvchanlik o ‘shancha kechroq paydo b o ia d i. Qo‘zg‘alish Q o‘z g ‘aluvchan hujayralar uchun ta’sirlovchilarning ta’siriga o ‘ziga xos javob beradigan qobiliyati bor, ularda maxsus fiziologik jarayon - qo‘zg‘alish ro‘y beradi. Q o‘z g ‘alish fizikaviy va kim yoviy jarayonlar va funksional o ‘zgarishlar y ig in d isid a namoyon b oiad igan murakkab toiq in sim on biologik reaksiyadir. Q o‘z g ‘alish jarayoriida hujayra membranasining bioelektrik jarayonlari o ‘zgaradi, hujayra fiziolgik tinchlik holatidan shu hujayraga xos fiziologik faol holatiga o ‘tadi: mushak qisqaradi, bez hujayrasi sekret chiqaradi, asab impulslari paydo b o ia d i. Q o‘z g ‘aluvchan hujaylarda unirig sitoplazmasi bilan tashqi muhit o ‘rtasida, ya’ni hujayra yuzasidagi membrananing ikkala tomonida biopoteosiallari doim farq qiladi. Hujayra membr&nasi (1-rasm) shu tariqa qutblangan (polarizatsiyalangan)-ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli. Shu potensiallar farqini membrana potensiali deb atashadi. Bu farq bir necha o ‘n m illivoltga mos keladi. Har qanday organizm va uning barcha hujayralari ta’sirlanuvchan b u ia d i, y a ’ni tashqi muhit ta’sir etganda yoki holati buzilganda o ‘z strukturasini o ‘zgartirish, aktiv faoliyat k o‘rsatish, bu faoliyatni kuchaytirish yoki susaytirish bilan javob beradi. Turli ta’sirlarga javoban organizm va hujayralari strukturasining o ‘zgarishini biologik reaksiyalar, ularni vujudga keltiradigan va yuzaga chiqaradigan ta!sirlarni esa ta’sirlovchi yoki stimullar deb yuritishadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 1-rasm. Hujayra membranasining tuzilishi Tashqi muhitning yoki organizm ichki holatining har qanday o ‘zgarishi yetarlicha katta b o is a , yetarlicha tez ro‘y bergan b o is a va uzoq davom etsa, tirik hujayraning yoki butun organizmning ta’sirlovchisi b o ia oladi. Reflektor reaksiyalar Odamda reaksiyalarning maxsus tipi-reflekslar rivojlangan. Sezuvchi asab oxirlari-retseptorlarning ta’sirlanishga javoban albatta asab tizimining ishtiroki biian organizmda ro‘y beradigan reaksiyalar reflekslar deb ataladi. Asab hujayrasi neyron deb ataladi. Neyronlar quyidagicha b o iin a d i: 1) sezuvchi yoki retseptor neyronlar, 2 ) ijrochi yoki effektor neyronlar va 3) kontakt neyronlar. Turli retseptorlar o ‘zlari uchun adekvat b o ig a n ta’sirlovchilam i sezishga moslashgan. Retseptorlarning quyidagi turlari bor: 1 ) mexanoretseptorlar: a) tegishni sezadigan-turlari - taktil retseptorlar; b) c h o ‘zilish va bosilishni sezadigani - pressoretseptorlar va baroretseptorlar; v) tovush tebranishlarini sezadigan - fonoretseptorlar: 2 ) tezlanishni sezadigani-akselleretseptorlar, yoki vestibuloretseptorlar; 3) xemoretseptorlar muayyan kim yoviy moddalarning ta’sirini sezadi; 4) termoretseptorlar harorat o ‘zgarishini sezadi; 5) osmoretseptorlar osmotik bosimining o ‘zgarishini sezadi. Tashqi muhitdan keluvchi ta’sirotlami sezadigan retseptorlar: tovush tebranishlarini. y o ru g iik ta’sirini sezadigan retseptorlar, hid bilish, ta in bilish retseptorlari, harorat o ;zgarishini sezadigan va taktil retseptorlar tana sirtiga yaqin joylashgan b o iib , eksteroretseptorlar deb ataladi. Organizm ichki muhiti, a?zolar holati va faoliyatining o*zgarishiga aloqador o'zgarishlam i sezadigan retseptorlar interoretseptorlar deb ataladi. Skelet mushaklaridagi retseptorlar - proprioretseptorlar ham interoretseptorlarga kiradi. Asab hujayralarining periferiyadan (tanani turli qismlaridan) markaziy asab tizimiga q o ‘z g ‘alish o ‘tkazadigan shu o ‘siqlari markazga intiluvchi, www.ziyouz.com kutubxonasi yoki afferent tolalar deb ataladi. Effektor neyronlar periferiyaga boradigan o ‘siqlari - m arkazdan qochuvchi yoki efferent tolalar orqali impulslar tkazadi, bular esa turli a’zolar holati va faoliyatini o ‘zgartiradi. Skelet mushaklarining qisqarishiga sabab bladigan harakatlantiruvchi (motor) neyronlarining bir qismi efferent tolalari markaziy asab tizimida - bosh miyada va orqa miyada b o ‘lib, har bir neyrondan periferiyaga faqat bitta o ‘siq ketadi. Kontakt neyroniar markaziy asab tizimida b o ‘lib, turli neyronlami bir- biriga b o g ‘lash funksiyasini o ‘taydi. Kontakt neyronlar asab impulslarini bir xil neyronlardan ikkinchi xil neyronlarga o ‘tkazib beruvchi rele stansiyalari desa b o ‘ladi. Funksiyalarni boshqarilish mexanizmlari Organizm funksiyalari va reaksiyalarining o ‘zaro b oglanganligi organizm birligi va bir butunligi-funksiyalami boshqaradigan va uyg'unlashtiradigan ikki mexanizm borligidan kelib chiqadi. Bulardan biri- gumoral yoki kim yoviy mexanizm evolutsion jihatdan eng qadimgi b o‘lib, kimyoviy moddalami (tuzlami, gormonlami va boshqa moddalami) organizmga qon orqali tarqatadi. Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|