Odam fiziologiyasi
(«K eng qonun») yoki «Qontfnr Bositiy» Ushbu asar 1942 yilda yozib
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
(«K eng qonun») yoki «Qontfnr Bositiy» Ushbu asar 1942 yilda yozib tugatilgan b o iib , kirish va beshta maqolani o ‘z ichiga oladi. Shundan ikki maqola «Inson badan a ’zolarining anatomiyasi haqida», qolgan uchtasi «Irisdn badan a’zolarining har x il ahvoli, hamda bunday holatlarini keltirib c'h'iqaradigan sabablar va ulami bildiradigan belgilari haqida» ya’ni fiziologiya haqida Bositxon tibbiy kitoblaridagi k o ‘rsatmali materiallaming www.ziyouz.com kutubxonasi k o ‘pligi hozirgi zamon tibbiyotida qoilanilayotgan uslubga yaqin yozilganligidan darak beradi. XVI asrning o ‘rtalarida ijod qilgan va tibbiyotda k o ‘pgina yangiliklar yaratgan mashhur anatom A .Vezaliy Ibn Sino asarlarini o ‘rganib, uning anatomiya sohasidagi m aium otlari aniqligini tan olgan. A .Vezaliy dunyoda birinchi b o ‘lib hayvonlarda tajriba o ‘tka/.ishga bag‘ishlangan q o ‘llanmani yaratdi. Bu kitob olimlar o ‘rtasida tajribaga b o ‘lgan qiziqishni u y g ‘otdi, keyingi asrlar davomida bu qiziqish tobora orta bordi. Eksperimental tadqiqot usulini tatbiq etadigan fiziologjy# fani >ingliz shifokori, anatom va fiziologi Uilyam Garvey ishlaridan boshlanadi. Garvey hozirgi fiziologiyaning asoschisi hisoblanadi. Organizmda qon aylanishini ilk bor kashf etdi va odam fiziologiyasini fanga aylantirdi. Garvey «Hayvonlarda yurak va qon harakatini anatomik tekshirish» nomi bilan 1628 yili nashr qilingan mashhur asarida k o ‘p kuzatishlarga va tajribalarga asoslanib; qon aylanishining katta va kichik doiralari haqida to ‘g ‘ri tasavvur bergan. Qon aylanishining kashf etilishi fiziologiyaning rivojlanishi uchun kuchli turtki b o ‘Idi. Uni o ‘sha zamon g ‘oyalarida sodir b o ‘lgan to ‘ntarish va usha zamon ljtimoiy hayotidagi hodisalar y ig ‘indisi taqozo qilgan edi. XVII asm ing yarmida Farahgiston faylasufi Rene Dekart refleksni kashf ietganligi fiziologiyaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega b o ‘ldi. Dekartning taxminicha sezgi uzvlari ta’sirlanganda bosh miyaga boruvchi asab tolalari taranglashadi va miyaning ichki yuzasida joylashgan teshiklar Ochilib, ular orqali miya qorinchalaridagi «hayvon ruhlari» chiqadi. Alanga zarrachasiga o ‘xshash bu «ruxlar» asablar orqali mushaklarga kelib, ulaming qisqarishiga sabab b o ‘ladi. Dekartning bu «dualistik» falsafasi haqiqatdan ancha uzoq edi, uning qarashlari ancha sodda b o‘lib k o ‘rinsa ham, Dekart reflektor rcaksiyasini va refleks vaqtida asab impulsi o ‘tadigan y o ‘lni tasvir etganligini tan olm ay b o ‘lmaydi, «Reflcks» iborasiniftg o ‘ziga kelsak uni XVIII asr oxirida chex olim i G.Proxaska joriy qilgan. Emest Genri Starling'mashhur ingliz fiziologi, London Universitetining professori, hazm va qon aylanish fiziologiyasi b o ‘yicha katta tadqiqotlar olib borgan. U ilk bor «gormon» iborasini ilmiy adabiyotga kiritgan, hamda yurak mushaki tolalarining qisqarish kuchi, ulam ing qisqara boshlashdan oldingi uzunligiga b o g ‘liq ekanligini aniqlab «yurak qonuni» ga asos www.ziyouz.com kutubxonasi solgan. Uning fikricha, diastola vaqtida mushaklar qancha ch o ‘zilsa yurakning qisqarish kuchi shuncha ortiq b o 4 ladi. XVIII asrning oxirlarida Italiya olim i L.Galvani «Hayvon elektri» haqidagi ta’limotni «Mushak harakatidagi elektr kuchlari to ‘g ‘risidagi traktat» degan mashhur asarida (1791) zamonaviy elektrofiziologiyaga asos soldi. Bu sohaning rivojlanishida K.Matteuchi, E.Dyubua-Raymon, E.Pflyuger, V .Yu.C hagoves, Yu.Bernshteyn va A.XaksliIarning xizmati juda katta. X IX asrda asab faoliyatining reflektor nazariyasi yaratildi. XIX asr boshlarida orqa miya reflekslari o ‘rganildi va refleks yoyi tahlil qilindi: Fransua Majandi bilan logans Myuller markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi tolalaming orqa miya ildizlarida tarqalishini aniqlashdi (Majandi qonuni). XIX asm ing oxirlarida M.Flurans o ‘z tadqiqotlarida qushlarning bosh miya katta yarim sharlarini olib tashlab, sezgi va ixtiyoriy harakatlarning kelib chiqishida shu yarimsharlarning rolini eksperimentda isbotlab berdi. 1863 yillardan boshlab «Bosh miya reflekslari» degan yirik asarini nashr qilgan rus fiziologiyasining otasi Ivan M ixaylovich Sechenovning ishlari juda katta ahamiyatga ega b o ‘ldi. Ushbu kitobida I.M .Sechenov birinchi b o ‘Iib oliy asab faoliyati fiziologiyasiga asos soldi. U lug‘ rus fiziologi, butun jaxon fiziologlaridan biri Ivan Petrovich Pavlov fiziologiyaning rivojlanishi tarixida yangi davr ochdi. I.P.Pavlov organizmning fiziologik funksiyalarini uning tevarak-atrofidagi muhit sharoiti bilan b o g ‘lab yaxlit holda o ‘rganish kerak deb talab qildi va shu fikmi ilgari surdi. Odam va hayvon organizmining voqyelikni aks ettiruvchi oliy a’zo - bosh miya katta yarimsharlari p o ‘stlog‘ining haqiqiy fiziologiyasi, I.P.Pavlovning ta’rifi bilan aytganda, chinakam fiziologiyasi shu tariqa vujudga keldi. I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati to ‘g ‘risidagi taMimoti hozicgi psixologiya, pedagogika va falsafaning tabiiy-ilmiy asosidir. Bu ta iim o t jism oniy tarbiya nazariyasi uchun ham juda katta ahamiyatga egadir. Jismoniy tarbiya tadbirlari tizimi ta’siri bilan murakkab jarayonlar va funksiyalaming qayta www.ziyouz.com kutubxonasi ko*rilishini I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati asosidagina to ‘g ‘ri tahlil qilish mumkin. I.P.Pavlov hayvonlar bilan odamning oliy asab faoliyatini tekshirib, organizm bilan tashqi muhit o lrtasidagi bog*lanishning yangi shaklini - shartli reflekslarnl kashf etdi. I.P.Pavlov hayvonlar fiziologiyasi fani bilan shug‘ullandi. Bu fan hayvon organizmidagi a'zolar faoliyatining asosiy qonunlarini o ‘rganadi. Ovqatlanish, nafas olish, qon aylanishi va shunga o ‘xshashlar tiriklikning alomatlaridir. Ammo fiziologiya butun organizm hayotini, uning tashqi muhitga munosabatini ham tekshiradiki, Pavlovni bu ham g ‘oyat qiziqtirar edi. Shu sababli b o is a kerak, dastlabki vaqtlarda I.P.Pavlov qon aylanish a*zolari fiziologiyasi, jumladan yurak faoliyatini tekshirishga kirdi. Odamlar ustida qilib b oim aydigan jarrohliklami hayvonlarda qilib k o ‘rdi, chunonchi: qon tomirlarini b o ‘g ‘ib b o g ia s h , asablarga elektr energiyasi bilan ta’sir etish, yangi dori moddalarining yurakka qanday ta’sir etishini tekshirish maqsadida qonga shu moddalarni yuborish va boshqalar bilan sh u g‘ullandi. 1904 yilda maxsus q o ‘mita I.P.Pavlovga, unmg tibbiyotga katta yordam k o ‘rsatgan ovqat hazm qilish sohasidagi kashfiyotlari uchun oliy halqaro ilmiy mukofotini -A .N ob el mukofotini berishga qaror qildi. Haqiqatda, Pavlov ovqat hazm qilish qonunlari ustida ishlab, faqat tibbiyotni emas, balki tirik tabiatning rivojlanishiga xos umumiy qonunlar haqidagi fanni ham ilgari surdi, boshqacha aytganda, u faqat fiziologgina emas, balki biolog ham edi. l.P.Pavlov erishgan yutuqlari bilangina qanoatlanib qolmadi, u o ‘z ishlarining natijalari haqida ajoyib ma’ruzalar qildi va shu bilan birga fiziologiyaning bundan ham qiziqroq sohasi-oliy asab faoliyati haqidagi ta iim o t borligini va o ‘zining kelgusi hayotini shu sohaga bagish lash niyatida ekanligini aytdi. Ovqat hazm qilish fiziologiyasi sohasida jahonga mashhur b o ig a n rus olim i nima sababdan o 4z ilmiy tekshirishlari y o ‘nalishini t o ‘satdan o ‘zgartirayotganini k o‘p olimlar tushunmaydilar. Ammo l.P.Pavlov ular o*ylagandan butunlay boshqacha odam edi. Uning fikrini yangi masalalar va ilmiy g ‘oyalar band qildi. U hamma vaqt chet el fiziologlardan oldinda turar va eksperimemal ilmiy tekshirishlar qilish uchun yangi sohalar izlar edi. I.P.Pavlov umrining s o ‘nggi oy va haftalarida yosh tabiatshunoslarga, , ayniqsa o ‘z hayotini ilmiy ijodiy ishga b agishlashga qaror qilgan yoshlarga qaratib ajoyib maktub-vasiyatnoma yozadi. Quyida I.P Pavlovning o*sha ajoyib maktubini t o iiq keltiramiz: «Vatanimning, o ‘zini fanga bag‘ishlagan yoshlaridan men nima istar edim? Eng birinchi-izchil boiishlaringizni istayman. Fanda samarali ish olib bormoq uchun eng zarur b o ig a n ana shu shart haqida hech qachon hayajonsiz gapira olmayman. Izchillik, izchillik va yana izchillik. Ishingizning boshdanoq bilim orttirishda qat’iy izchillikka o ‘rganingiz. Fan c h o ‘qqilariga chiqishga harakat qilishdan oldin fan alifbosini o ‘rganingiz. Birinchi mavzuni chuqur bilib olmasdan turib hyech qachon ikkinchi mavzuga tushmangiz. 0 *z bilim laringizdagi kamchiliklami hatto www.ziyouz.com kutubxonasi juda dadil aytilgan taxmin va gipotezalar bilan ham berkitib-yashirib ketmangiz. Taxmin va farazlar sizni har qancha mahliyo qilmasin, ularning omonat imorat kabi qulab tushishi muqarrar, ular sizni sharmanda qilishdan boshqa narsaga yaramaydi. CTzingizni tutabilishga va sabrli b o iish g a o 4 rganingiz. Dalillarni 0 ‘rganingiz, chagishtirib k o ‘ringiz va to ‘plangiz. Qush qanoti har qancha mukammal b o isa -d a , havoga tayanmasa qushni hech qachon osm onga koiarib chiqolmagan b o ia r edi. Dalillar olimga suv bilan havoday zarur. Dalillaringiz quruq gapdan iborat b o iib qoladi. Biroq, tajriba qilganda, kuzatish oik azgan d a dalillarga yuzaki qaramangiz, ularni y ig i b q o ‘yuvchi kishiga o'xshab qolm angiz. Dalillarning paydo b o iis h sirlarini bilishga harakat qilingiz. Dalillarni boshqaruvchi qonunlarni sabot bilan qidiringiz. Ikkinchi - kamtar b oiish larin gizn i istayman. Hamma narsani bilaman deb hyechqachon o ‘ylamangiz. Sizga har qancha yuqori baho berishsa ham, siz o 4 zingizga-hali k o ‘p narsani bilmayman, - deyishga jur’at qila bilingiz. M ag‘rurlikka berilmangiz. M ag‘rurlik tufayli, rozi b o iis h kerak b oigan d a qaysarlik qilasiz; m ag‘rurlik tufayli, foydali maslahat va dstona yordamdan voz kechasiz; m ag‘rurlik tufayli, obyektivlik mezonini y o ‘qotib q o‘yasiz. Mening q o i ostimdagi jamoaga butun ishni hamma bir jon-bir tan b o‘lib bajaradi. Hammamiz bitta umumiy ishga bel b ogiagan m iz va ishni har kim o ‘z kuchi va imkoniyatlariga yarasha bajaradi, ilgari suradi. Bizda ko‘pincha «seniki» degan gap y o ‘q, bu narsa umumiy ishim iz uchun faqat foyda keltiradi. Uchinchi - ehtirosli b oiishlaringizni istayman. Esingizda b o is in : fan odamdan umrbod ishlashni talab qiladi. Basharti ikki marta umr k o‘rganingizda ham bu umringiz kamlik qilar edi. Fan odamdan k o ‘p ayrat va z o ‘r ehtiros talab qiladi. Ishingizda va tekshirishlaringizda ehtirosli b o iin g iz . Vatanimiz olimlar uchun keng y o l ochib qo ygan va shuni e ’tirof etish kerakki, mamlakatimizdagi fan turmushga ayamasdan tatbiq etilmoqda. Bizdagi o ‘z -o ‘zidan ayon-ku. Yosh olimlardan hyech narsa ayamaydi, lekin ko‘p narsa talab qilinadi. Biz uchun ham, yoshlar uchun ham sharafli masala- Vatanimizning fanga q o‘ygan buyuk ishonchini oqlashdir». Shunday qilib, I.P Pavlovning ishlari - qon aylanish fiziologiyasi, ovqat hazm qilish fiziologiyasi va miya fiziologiyasining eng sirli tomonlarini ochib tashlab, ularni tajribada tekshirish imkoniyatini tu g‘diradi va I.P.Pavlov bu masalalaming har birini to ‘la-to‘kis va mukammal yoritib beradi. Alloma, tabiatshunos olim, rus fiziologiyasining iftixori va shon- shavkati I.P.Pavlovning nom i jahon fiziologlari xotirasida abadiy qoladi. XX asrning o ‘rtalarida markaziy asab tizimi quyi qismlarining fiziologiyasini o ‘rganishga katta hissa q o ‘shildi: asab markazlari haqidagi . г ( taiim ot rivojlantirildi, funksiyalar u yg‘unlashuvi, ya’ni koordinasiyaning umumiy qonuniyatlari, orqa miya, uzunchoq miya, o ‘rta miya, miyacha, po‘stloq osti yadrolarida reflektor reaksiyalar o ‘ti 3 hining xususiyatlari www.ziyouz.com kutubxonasi o ‘rganildi (Angliyada C h.S.Shem ngton, Gollandiyada R M agnus, Rossiyada N .Y e.V vedenskiy, A.A.U xtom skiy, P.K.Anoxin, E.A.Asratyan, Gurjistonda I.S Beritashvili, AQShda J.Dyusser de Bareni, J.Fulton, Avstraliyada J.Ekkls va boshqalarning tadqiqotlari). Solishtirma fiziologiya va o ‘sish fiziologiyasi sohasida ham k o ‘pgina yangi dalillar va nazariyalar paydo b o ‘ldi, bu esa funksiyalarning evolyusion y o lla r i haqidagi masalani o ‘rtaga tashlash hamda fanning yangi sohasi - evolyusion fiziologiya yaratish imkonini berdi. (L.A.Orbeli, X .S.Koshtoyans va boshqalar). Ba’zi fiziologlar va psixologlar (Ch.S.Shemngton» Z.Freyd) fiziologiyaning eng murakkab masalalarini, jumladan oliy asab faoliyati masalalarini shu nazariyalar asosida tushuntirishga urinib k o ‘rishdi. Zamonimizda murakkab asbob uskunalar bilan jihozlangan va har xil ixtisosli mutaxassislar ishlayotgan katta ilm iy institutlar va laboratoriyalarda tadqiqotlar olib borilmoqda: fiziologiya muammolarini hal qilish ustida fiziologlar bilan bir qatorda biofiziklar, bioximiklar, morfologlar, matematiklar va muhandislar hamjihat b o iib ishlamoqdalar. 0 ’zbekistonda dastlabki fiziologik tadqiqotlar Turkiston dorilfununining hayvonlar fiziologiyasi kafedrasining mudiri prof. E.F.PoIyakov va shu oliygoh tibbiyot fakulteti qoshidagi m e’yoriy fiziologiya kafedrasinng www.ziyouz.com kutubxonasi Akademik Yunusov Adxam Yunusovich (1910-19711 mudiri prof. I.P. M ixaylovskiy rahbarlik qilishdi. Keyinchalik 0 ’rta Osiy universitetining fiziologiya kafedrasiga prof. A.I.Izrael va prof. A.S.Shatalina rahbarlik qildilar. Toshkent tibbiyot instituti m e’yoriy fiziologiya kafedrasiga uzoq vaqt prof. A.V. Danilov rahbarlik qildi. Yuqorida nomlari keltirilgan olimlar rahbarligida 0 ’zbekiston fanlar akademiyasining akademigi, professor Yunusov A .Yu., professorlar: I.G \A zim ov, K.T.Almatov, Sh.J.Allamuratov,R.N.Ahmedov, B.Z.Zaripov, E.S.Mahmudov, K.R.Rahimov, A .S.Sodiqov, Z.T.Tursunov, A.Q.Hamroqulov, A .H .H oshim ov, R JJabborov va boshqalar yetuk olimlar b o ‘lib yetishdilar. 50-60 yillarda R ossiya akademiyasining akademigi А.М . U golev tomonidan ilk bor kashf etgan membrana (ichaklar shilliq pardasida ovqatning s o ‘rilishi, hazmi) respublikamiz fiziologlari e ’tiborini o ‘ziga jalb etdi. Akademik A.Yu.Yunusov tashabbusi bilan professorlar K.R.Rahimov, B.Z.Zaripov, Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|