Odam fiziologiyasi
oqsillar qonning bufer tizimi uchun eng
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
. oqsillar qonning bufer tizimi uchun eng kerakli moddalar hisoblanadi va kislotali-ishqoriy muvozanatni saqlashda ishtirok etadi; 3.oqsillar qon plazmasining yopishqoqligini ta*minlaydi; 4. plazma oqsillari eritrotsitlami tez ch o‘kishiga y o ‘1 q o ‘ymaydi; 5. plazma oqsillari qon ivishi jarayonida faol ishtirok etadi; 6 . qon plazmasi immunitetning muhim om ili hisoblanadi; 7. qon plazma oqsillam i tashuvchi www.ziyouz.com kutubxonasi vazifasini bajaradi; 8 . oqsillar-oziq modda. Plazmadagi umumiy miqdori- 20 0-300 g. Odam organizmida bir kecha-kunduzda 17 g albumin va 5 g globulin sarflanadi va shuncha oqsil hosil b o ia d i. Albuminlaming yarim parchalanish davri 10-15 kun, globulinlam iki esa-5 kun. Albuminlar plazma oqsillarining 60% tashkil etadi. U lam ing molekulalari unchalik katta b o lm a sa ham, harakatchanligi tufayli onkotik bosim ning hosil b o iish id a juda katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, albumin qonning tashilish funksiyasiga faol ishtirok qilib, bilirubin, y o g ‘ kislotasi, ba’zi bir farmakologik moddalar va boshqa antibiotiklami qon orqali tashilishi uchun asosiy tuzilma hisoblanadi. Albuminning bitta molekulasi 25-50 ta bilirubin molekulasi bilan birikish qobiliyatiga ega. Globulinlar turli oqsilli fraksiyalarga b o iin a d i: alfa- 1 , alfa- 2 , beta -2 va gamma-globulinlar. A lfa-l-globulinning oqsillari glikoproteinlar va mukoproteiniar deb ataladi. Ulaming tarkibidagi plazmaning 60% glukozasi organizmda aylanib yuradi. Aifa-2-globulinlar oqsillarining tarkibida mis elem enti borligi uchun ularni seruloplazmin deyishadi. B u oqsilning bir molekulasi 8 mis atomi bilan birikishi mumkin, ya'ni plazmadagi 90% mis oqsil bilan birikkan. Beta-globulinlar fosfolipid, xolesterin, stereoid gormon va metall kationlarini tashilishi uchun xizmat qiladi. Metali bor oqsil transferin deb ataladi, masalan, tem im ing qon orqali tashilishi uchun katta rol ynaydi. Transferinning har bitta m olekulasi tem im ing ikki atomini tashishi uchun moslashgan. Gamma-globuiiniarning elektrik harakatchanligi juda past darajada, bu oqsillarga organizmga kiradigan virus va bakteriyalarga qarshilik k o ‘rsatadigan turli antitelalar kiradi. Bu oqsillam ing miqdori odamni emlash vaqtida oshadi. Qonning agglutininlari ham gamma-globulinlarga kiradi. Flbrinogen («tola hosil qiluvchi») eruvchi oqsil b o iib , qon plazmasida mavjud Fibrinogen kim yoviy jihatdan o ‘zgarib, erimaydigan tolali oqsilga, ya’ni fibringa aylanadi va uning miqdori 0,3 % ni tashkil etadi (9-rasm). Fibrin tolalari quyuqlashib shikastlangan qon tomirlar teshigini yopib q o ‘yadi. Qon zardobi tarkibida fibrinogen y o ‘q, shu bilan u qon plazmasidan farq qiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 7-rasm. Oqsillaming biologik funksiyalari. 8-rasm. Peptidlaming biologik funksiyalari. Shunday qilib, qon va qon plazmasi odam tanasi hujayralarining oziqlanishida, ulardagi barcha hayotiy jarayonlar m o ‘tadil o ‘tishida va organizmni yuqumli kasalliklardan saqlashda muhim rol o ‘ynaydi. Shuning uchun ham qon yoki undan tayyorlangan plazma davolash maqsadida q o 4 llaniladi. Bu qon va plazma s o g ‘lom odamlardan (donorlardan) olinadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Qonning ivishi-organizmning muhim himoya reaksiyasi hisoblanadi. л Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlardagi organizmni ortiqcha qon y o ‘qotishdan saqlaydi. Qonning ivish xususiyati o 4 zgarsat ozgina jarohatlanish ham odam so g ‘ligiga katta xavf tug‘diradi, chunki organizm к о 4р qon y o 4qotishi mumkin. 9-rasm. Fibrinogenning erimaydigan tolali oqsil-fibringa aylanishi. Qonning ivishi - suyuq holatdan qon laxtaga aylanishi organizmning qon y o ‘qotishga to ‘sqinlik qiladigan muhim biologik him oya reaksiyasidir. Mayda qon tomirining jarohatlangan joyida qon laxtasi-tromb hosil boladi» u tomirni berkitib, qon kctishini to ‘xtatadi. Odam qoni tomirdan chiqgach 3-4 daqiqadan keyin iviydi, 5-6 daqiqadan s o ‘ng esa butunlay dirildoq iaxtaga aylanadi. Qon tomirlarining ichki qavati shikastlanganda va qonning ivish xossasi ortganda butun organizmdagi tomirlar ichida ham qon ivib qolishi mumkin. Bu holda tromb qon tomirining ichida h osil b o 4 ladi. Qon ivishi plazmadagi oqsil-fibrinogenning fizik-kim yoviy holatining o ‘zgarishiga asoslanadi. Fibrinogen erigan shakidan erimaydigan shaklga o ‘tib, fibringa aylanadi va laxta hosil b o ‘ladi. Qonning ivish m exanizm ini tushuntirish uchun bir qancha nazariyalar mavjud, lekin qon ivishining fermentativ nazariyasini hozirgi kunda hamma tan oladi. Bu nazariyaga bundan yuz yilcha ilgari A .A.Shm idt (1872) va keyinchalik P.M orayes (1905) asos solgan. Fermentativ nazariyaga к о ‘га, plazmada erigan fibrinogenning trombin fermenti ta'sirida erimaydigan fibringa o 4 ish i qon ivishining asosiy va oxirgi shartidir (10-rasm, III stadiya)* Tomirda yurgan qonda trombin y o bq. U jigarda sintezlanadigan protrombin (qon plazmasining oqsili)dan hosil b o ia d i. Trombin hosil b o iis h i uchun kalsiy ionlari ishtirokida protrombinga, trombopiastin ta’sir etishi lozim (10-rasm, II stadiya). Tomirda aylanib yurgan qonda hahj tfomboplastin y o ‘q. U qon piastinkalari parchalanganda (qon tromboplastini) yoki to‘qimalar shikastlanganda (to ‘qima tromboplastini) hosil b o ia d i. www.ziyouz.com kutubxonasi Qon tromboplastinining hosil b o ‘lishi qon plastinkalarining parchalanishidan boshlanadi, bunda ajraladigan moddalar bilan qon plazmasidagi globulin-akselerator va qon plazmasining ikkinchi globulini- antigemoflllik giobulin, shuningdek qon plazmasining yana bir moddasi, Kristmas omili o ‘zaro ta’sir etadi. Bundan tashqari, qon tromboplastini hosil bo*lishi lichun kalsiy ionlari ham ishtirok etishi lozim ( 10 -rasm, I stadiya): Shunday qilib, qon ivish jarayoni uch davrdan iborat b o ‘lib, protrombinaza, trombin va fibrinlaming hosil b o lis h i va shaklli elementlar omillarining ta’siri ostida oxirgi jarayon - trombning hosil b o lis h i kuzatiladi. Jijar Protrombm I stadiya II stadiya III stadiya 10-rasm. Qonning ivish tasviri ( Ye.B.Babskiy, 1972) Qonni ivituvchi omillar Qonning ivishi k o ‘p bosqichli, murakkab jarayondir. Unda talay omillar ishtirok etadi. Tabiiy sharoitda odamning qonida bu omillar faol holatda b o ‘lmaydi, Halqaro q o ‘mita qaroriga binoan, qon ivish omillari yunon raqamlari bilan belgilanadi ( 2 -jadval). I omil - fibrinogen,-qon plazmasining eng katta molekulali oqsili. Qon ivishi jarayonida zol holatidan suvda erimaydigan gel holatiga o ‘tadi. Qon ivishining mohiyati ham shunda. II omil - protrombin, glikoprotein- jigarda sintezlanadi. Tromboplastin ta’sirida faol ferment trombinga aylanadi. Trombin esa fibrinogenning fibringa aylanishi uchun zarur modda hisoblanadi; III omil - tromboplastin - hamma hujayralar membranasida uchraydigan fosfolipid; IV omil - kalsiy ionlari-qon ivishda ishtirok etadigan hamma fermentlami faol b oim agan holatdan faol holatiga o ‘tishi uchun zarur; Plastinkalaming ycmirilishi V omil Antigemofillik globulin Trombopiastmning plazma omili Kalsiy ionJari qon TromDoplastini To'qima)aming shikastlanishi V omil VHomil Kalsiy ionlari ♦ To’qima tromboplastini Protrombin Kalsiy ionlari + Tromboplastin Trombin FibrinoRcn + trombin Fitmn www.ziyouz.com kutubxonasi V va VI omil - praksellerin va akselerin-tromboplastin va trombin hosil boMishini tezlashtiradi; VII omil - prokonvertin-tromboplastin hosil b o ‘lishida ishtirok etadi; VIII omil - antigemofil A globulin-qon ivishining boshlanishida qon tromboplastini hosil b o iis h i uchun zarur. Kalsiy ta'sirida faollashadi. Y etishm ovchiligi o g ‘ir irsiy gem ofiliyaga sabab b o ia d i; IX omil - antigemofil V globulin (Kristmas om ili) - bu ham. tromboplastin hosil b o iis h i uchun kerak. Yetishm ovchiligi nasliy gem ofiliyaga sabab b o ia d i. X omil - Styuart-Prauer omili-tromboplastin hosil b o iish in i tezlashtiradi; XI omil - tromboplastinning plazmadagi o ‘tmishdoshi yetishm ovchiligi gem ofiliyaga olib keladi; XII omil - Xegeman om ili-glikoprotein, shikastlangan to ‘qimalar yuzasida faollashadi. Bunga XI- omil yordamlashadi; XIII omil - fibrinni m e’yorida saqlanib turuvchi om il - suvda erimaydigan fibrin hosil b o iish id a ishtirok etadi. Qonning ivishi jarayonida ishtirok etuvchi oqsillar ___________________ ___________________ ______________ 2 -jadval Nomi Qon plazmasidagi miqdori (mg/lOOml) Molekular massasi Fibrinogen (1 omil ) 200-450 340000 Protrombin (II omil) 5-10 72000 TVqim a omili (III omil) 30-40 125000 Kalsiy ioni (IV omil) - - Plazma proakselerini (V omil) 0.01 300000 Plazma akselerini (V I omil) - - Prokonvertin (V II omil) 0.1 56000 Antigemofil omili (V III omil) 0.1 1100000 Kristmas-omil (IX omil) 0.1 57000 Styuart-omili (X omil) 0.2 60000 Plazma tromboplastini (XI omil) 0.6 ' 160000 Xageman-omil (X II omil) 1.5-4.5 80000 Fibrin-transamidaza (X III omil) 1-4 340000 Prekallikrein 5.0 90000 Kininogen 6.0 120000 Plazminogen 10-15 87000 Fibronektin 25-40 440000 Antitrombin-III 25 65000 Antikoaguiantlar deb ataluvchi ba’zi moddalar qonning ivish imkoniyatini butunlay bartaraf qiladi. 0 ’pka va jigar to ‘qimasidan ajraluvchi geparin va zulukning s o ia k bezlaridan ajraluvchi girudin shu jumladandir. Geparin trombining fibrinogenga ta’sir etishiga to ‘sqinlik qiladi, shuningdek tromboplastinning faolligni susaytiradi. Girudin esa qon ivish jarayonining www.ziyouz.com kutubxonasi uchinchi bosqichiga ta’sir qiladi, ya’ni fibrin hosil b o iish ig a to ‘sqinlik qiladi. Antikoagulantlarga mansub b o ig a n vositali ta’sir qiluvchi moddalar ham bor. Ular qon ivish jarayonida to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri ta’sir qilmay,shu jarayonda qatnashuvchi moddalar hosil b o iish in i to ‘xtatadi. Jigarda protrombin va prokonvertinning sintezlanishini to ‘xtatuvchi moddalar - dikumarin va pelentan vositali ta’sir qiluvchi antikoagulantlarga kiradi. Plazma oqsillari tarkibida ham yana bir m odda-flbrinolizin topilgan. U hosil b o ig a n fibrinni eritib yuboradi. Fibrinolizin qon plazmasi tarkibida faol boim agan shaklda uchraydi, uni hosil qiladigan modda-profibrinolizin tananing k o ‘pchilik to ‘qimalarida uchraydigan ferm ent-flbrinokinaza ta’sirida faollashadi. Hozirgi vaqtda stress nomlangan (qo‘rqish, g ‘azablanish, azoblanish va boshqalar) holatlarda qonning ivishi tezlashadi. Bunday hollarda simpatik asab tizimi q o ‘z g ‘alib, buyrak usti bezlaridan adrenaiin gormonining ajralishi kuchayadi va glperadrenalemiya rivojlanadi. Nadjada, qonning ivish vaqti tromboplastin hosil b o iis h bosqichi hisobiga 5 -1 0 daqiqadan 3-4 daqiqagacha qisqaradi. Simpatik asab tizimi q o ‘z g ‘alganidagi qon ivishining tezlashishi (giperkoagulemiya) adrenalin va noradrenalin gormonlari ta’siriga b o g iiq . Uning asosiy sababi shuki, adrenalin qon tomirlar devoridan tromboplastin ajralishini tezlashtirish qobiliyatiga ega. Bundan tashqari, adrenalin tomirlardagi qonning Xageman omilini faollaydi, bu om il esa qon tromboplastini paydo b o iish in in g sababchisi hisoblanadi. Parasimpatik asab tizimining q o ‘z g ‘alishi ham giperkoagulemiyaga olib keladi. Bu hodisa mexanizmlarining evolutsiyasida faqat yagona himoya moslashuv reaksiya sifatida (qon oqishini tez ta’m inlovchi giperkoagulemiya sifatida) shakllangandan dalolat beradi degan taxminlar mavjud. Qon ivishi jarayonida katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘i sezilarli ta’sir k o ‘rsatadi. Bu ta’sir endokrin bezlar, xususan buyrsJc usti bezlarining m ag‘iz qismi faoliyatini o ‘zgartirish, qon tomirlami kengaytirish yoki toraytirish y o i i bilan amalga oshiriladi. Bosh miyaning qon ivishini boshqarishda ishtirok etishidan giperkoagulemiya yuzaga keltiradigan shartli reflekslar hosil qilish mumkinligidan ham dalolat beradi. . Xulosa qilib aytganda, qonning ivishi-organizmning muhim him oya reaksiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlarda organizmni ortiqcha qon y o ‘qotilishdan saqlaydi. Qonning ivish xossasi o ‘zgarsa, ozgina jarohatlanish ham odam s o g iig ig a katta x avf tug‘diradi, chunki, organizm k o ‘p qon y o ‘qotishi mumkin. Demak, qonning ivishi-murakkab biologik jarayon b o iib , bunda quyidagi omillar ishtirok etadi: qon plazmasidagi fibrinogen (oqsil modda) mayda zarrachalardan ingichka tolachalarga (fibringa) aylanadi. Fibrin tolachalari qon tomiri devorining jarohatlangan (kesilgan) joyida to ‘r hosil qiladi va unga qonning shaklli elementlari, ayniqsa, trombotsitlar ilinib, to ‘siq hosil b o ia d i. Natijada qon oqishi to ‘xtaydi. Bu jarayonda qon www.ziyouz.com kutubxonasi tarkibidagi trombin fermenti, kalsiy ionlari, vitaminlar va qonning antigemofil om ili muhim rol o ‘ynaydi. S o g ‘lom odamda qon 3-4 daqiqa ichida iviydi. B a’zi odamlar qon plazmasining tarkibida qonning ivishda muhim ahamiyatga ega b o ‘lgan biologik modda-antigemofil omil yetarli b o lm a y d i. Bu kasallik gemofiliya deb atalib, u nasldan-naslga, ya’ni ota-onadan bolaga o ‘tadi. Bunday odamlarda qon ivishi buziladi, natijada bexosdan burundan qon kelishi, salgina jarohat tufayli k o‘p qon kelishi, salgina jarohat tufayli k o ‘p qon y o ‘qotish mumkin. Bundan tashqari, trombotsitlaming soni kamayganda, ovqat tarkibida kalsiy ionlari, K vitaminning miqdori yetishmay qolganda ham qonning ivish qobiliyati kamayadi. Qonning shakUi elementlari Qonning shaklli elementlariga eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar kiradi (3, 4 va 5 rasmlar). Erltrotsitiar, yoki qizil qon tanachalari odamda va sut emizuvchilarda yadrosiz b o iib , ulaming shakli o ‘rtasida ikki tomonidan botiq yumaloq kulchalami eslatadi. Shaklining bunday b o iis h i ulam ing sathini Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|