Odam fiziologiyasi

Qonda  aylanib  yuradigan  kim yoviy  moddalar  hamma  hujayralarga  asta-sekin 

borib  ta’sir  etaveradi,  to^gTisini  aytganda,  kim yoviy  ta’sirlovchilaming  tayinli 

adresi  y o ‘q  va  turli  hujayralarga  bir  xil  ta’sir  etmaydi:  ba’zi  hujayralar  bir  xil 

kim yoviy  ta’sirlovchilarga,  boshqa  hujayralar  esa  ikinchi  xil  kim yoviy 

ta'sirlovchilarga  ko^proq  sezgir  b o ;ladi.  Turli  kim yoviy  ta’sirlovchilar  modda 

almashinuv  jarayonlari  zanjirining  turli  zvenolariga  qo^shilib,  turlicha  ta’sir 

ko‘rsatadi.  Ikkinchi  mexanizm  evolutsion  jihatdan  yoshroq,  ya’ni  tirik 

mavjudotlar  evolutsiyasida  keyinroq  rivojlangan  b o ‘Iib,  asab  mexanizmi  deb 

ataladi. 

U 

turli 

hujayra, 

to'qima  va  a'zoiar  faoliyatini 

birlashtirib, 

uygbunlashtirib,  boshqarib,  uni  organizm  yashaydigan  tashqi  sharoitga 

moslashtiradi. 

Asab 

boshqarilishi 

mukammalroq, 

chunki, 

birinchidan, 

hujayralar  gumoral-kimyoviy  yo'ldan  k o‘ra  asab  tizimi  orqali  tezroq  o^zaro 

ta’sir  etadi,  ikkinchidan,  asab  impulslari  hamisha  muayyan  «adresatiga»  aniq 

yetib boradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

II. QON FIZIOLOGIYASI

Organizmning  ichki  muhiti

Qon,  limfa  va  to ‘qima  suyuqligi  tanani  barcha  hujayra  va  to ‘qimalami 

yuvib  turuvchi 

organizmning  ichki  muhitini 

tashkil  qiladi.  Organizmning 

ichki  muhitiga  hujayra  ichidagi  va  hujayra  tashqarisidagi  suyuqlik  kiradi. 

Hujayra  tashqarisidagi  suyuqlik  o ‘z  navbatida  hujayralararo  va  tomirlar 

ichidagi  (qon  va  limfa)  suyuqliklarga  b o ‘linadi.

Odam  tanasi  massasining  o ‘rtacha  60%  ni  suv  tashkil  qiladi.  Shundan 

35%  hujayra  ichidagi  va  25  %  hujayra  tashqarisidagi  suyuqlikdir.  Qon 

hujayra  tashqarisidagi  suyuqlikning  tarkibiy  qismi  b o

4

lib,  uning  miqdori 

tana  massasining  o ‘rtacha  6,5-7%  ni  tashkil  qiladi. 

Shundan  qon  zardobi 

tana 

massasining  4,5-5%   ni  tashkil  etadi.  Odam  organizmi  qancha  yosh 

b o ls a ,  tana  massasining  ko‘proq  qismini  -  65-70 

%  ni  suyuqlik  tashkil 

qiiadi.  Bu  yosh  organizmda  moddalar  almashinuvi  jarayoni  keksalardagiga 

nisbatan  ancha  faol  o ‘tishini  ta’minlaydi.

Organizmning  ichki  muhiti,  ya’ni  yuqoridagi  suyuqliklam ing  miqdori, 

kimyoviy  tarkibi,  osm otik  bosimi  va  barcha  fizik-kim yoviy  xususiyatlari 

nisbiy  doimiydir. 

Bu  nisbiy  doimimylik  xususiyati 

gomeostaz 

deyilib,  u 

hujayralar  va  to ‘qimalaming  m o‘tadil  ish  faoliyati  uchun  qulay  sharoit 

hisoblanadi.

Ichki  muhitning  nisbiy  doim iyligi  organizmning  k o ‘pchilik  a’zolari 

tizimi  (asab-endokrin,  ovqat  hazm  qilish,  qon  aylanish,  nafas  olish,  ayirish 

kabilar)  ning  birgalikdagi  faoliyati  orqali  ta’minlanadi.  Shuning  uchun  ham 

organizmning  barcha  hujayralari,  to

4

qimalari,  a’zolari  va  tizilmalari  yaxlit 

bir  butun  b o iib ,  ular  ish  faoliyatida  bir-biri  bilan  mustahkam  b o g ‘langan.

Organizm  ichkj  muhitining  fizik-kim yoviy  xususiyatlari  nisbiy  doimiy 

b o ‘lsa  ham,  uning  ayrim  qismlarining  kim yoviy  tarkibida  ba’zi  farqlar 

mavjud.  Masalan,  hujayra  suyuqligining  tarkibida  kaliy  ionlarining  miqdori 

k o ‘p-157-160  mekv.l  (mikroekvivalent  litr)  b o iib ,  natriy  ionining  miqdori 

kam  -1 2   m ekv.l.  Hujayralararo  suyuqlik  va  qon  zardobining  tarkibida  esa 

aksincha,  natriy  ionining  miqdori  k o ‘p-152  m ekv.l.,  kaliy  ionining  miqdori 

kam-5  mekv.1.  Hujayra  ichidagi  va  tashqarisidagi  suyuqliklar  tarkibida 

ionlar  miqdorining  turlicha  b o iis h i  hujayralaming  q  z g ‘alishida  va  ularda 

biotoklar  hosil  b o iish id a   muhim  rol  o ‘ynaydi.

Biror  a’zoning  ish  faoliyati  buzilsa  (masalan,  kasallik  tufayli),  ichki 

muhitning  nisbiy  doim iyligi  ham  buziladi.  Masalan,  m e’da-ichaklar,  jigar, 

buyrak  kasalliklarida  ichki  muhitning  doim iyligi  buziladi.  Natijada  hujayra 

ichidagi,  hujayralararo  va  qon  suyuqligining  miqdori  hamda  uning  kim yoviy 

tarkibi  ham  o ‘zgaradi.  Bu  esa  o ‘z  navbatida  organizm  barcha  a ’zolarining

www.ziyouz.com kutubxonasi

ish 

faoliyatiga 

salbiy 

ta\sir 

k o ‘rsatib, 

kasallik 

belgilari 

yana 

ham 

kuchayishiga  sabab  b o ‘ladi.

lchki 

muhitning 

o ‘zgarishiga 

tashqi 

muhit 

sharoiti 

ham 

ta sir  

k o ‘rsatadi.  Ma'lumki,  Markaziy  Osiyoning  issiq  iqlim  sharoitida  yozda  k o ‘p 

terlash,  nafas  va  yurak  faoliyatining  tezlashuvi  natijasida  odam  organizmi 

k o ‘p  suyuqlik  y o ‘qotadi.  Bu  esa  hujayra,  hujayralararo  va  qon  suyuqliklari 

miqdorining  kamayishiga,  ulaming  kim yoviy  tarkibi  o ‘zgarishiga  sabab 

b o ‘ladi.  Issiq  vaqtda  odam  jism oniy  mashqlar  bajarganda  yoki  sport  bilan 

shug‘ullanganda  terlash  orqali  k o ‘p

'1

 suyuqiik  y o ‘qotadi.  Shuning  uchun 

bunday  sharoitda  organzizm  ichki  muhitining  nisbiy 

doim iyligini  saqlash 

maqsadida  terlash  orqali  y o ‘qolgan  suyuqlik  o ‘m i  yetarli  miqdorda  suv 

(suyuqlik)  iste’mol  qilish  bilan  toidiriladi.  Ich  ketish,  qusish  va  k o ‘p  terlash 

natijasida  organizmdan  suv  bilan  birga  tuzlar  ham  y o ‘qotiladi.  Shuning 

uchun  iste’mol  qilinadigan  suvga  bir  oz  tuz  q o ‘shilsa  yoki  mineral  suv 

iste’mol  qilinsa,  ichki  muhit  suyuqliklarining  faqat  miqdori  emas,  balki 

kim yoviy  tarkibining  doim iyligi  ham  saqlanadi.

Qonning vazifalari

Qonning  qon  tomirlaridagi  uzluksiz  harakati  yurakriing  muntazam  ish 

faoliyati  tufayli  ta’minlanadi.

Qon  quyidagi  muhim  funksiyalarni  bajaradi:

1.  Qonning tashuvchiiik funksiyasi

M e'da-ichaklarda  hazm  b o ig a n   oziq  moddalar  (oqsillar,  y o g ia r , 

karbonsuvlar,  mineral  tuzlar,  vitaminlar,  suv)  qon  va  limfa  tomirlariga 

s o ‘rilib,  qon  orqali  hujayralarga  yetkaziladi.  Shuningdek,  qon  o ‘pkadan 

kislorod 

qabul 

qilib, 

hujayralarga 

olib 

boradi. 

U 

yerda 

moddalar 

almashinuvi  natijasida  hosil  b o ‘lgan  qoldiq  moddalar  va  karbonat  kislota 

qonga  o ‘tadi.  Ular  qon  orqali  ayiruv  va  nafas  olish  a’zolariga  yetkazilib 

tashqariga  chiqarib  yuboriladi.

2.  Qon  to4qimalar  va  a’zolar  funksiyasini  gumorai 

yoi  bilan 

boshqarilishida  ishtirok  etadi. 

Ichki  sekretsiya  (endokrin)  bezlarida  sintez 

qilingan  gormonlar-  biologik  faol  moddalar  qonga  o ‘tib,  u  orqali  to‘qima  va 

a ’zolarga  yetkaziladi  va  ular  asab  tizimi  bilan  birga  asab-  gumoral 

boshqarilishni  ta'minlaydi.

3.  Qon  organizmni  himoya  qilish  immunitet  funksiyasini  bajaradi. 

Qon  tarkibidagi 

leykotsitlari  (oq  qon  tanachalari)  organizmga  kirgan 

mikroblami  yutish,  parchalash  va  eritib  yuborish  xususiyatiga  ega.  Bundan 

tashqari,  qon  zardobida  maxsus  oqsil  zarrachalari  (antilelalar)  b o iib ,  ular 

mikroblami  bir-biriga  yopishtiradi  va  eritib  yuboradi.  Shunday  qilib,

www.ziyouz.com kutubxonasi

qonning  immunitetik  funksiyasi  organizmning  har  xil  yuqumli'kasalliklardan 

saqlanishiga  yordam  beradi.

4. 

Qon  tana  haroratining  nisbiy  doimimyligini  saqlashda  ishtirok 

etadi. 

Qonning  uzluksiz  harakati  orqali  moddalar  almashinuvi  natij^sida 

hosil  b o ‘lgan  issiqlik 

energiyasi  tananing  barcha  qismlariga  tarqalib, 

ulardagi  harorat  doim iyligini  ta’minlaydi.

Qonning  miqdori  va tarkibi

Qon  -   qizil  rangli  yopishqoq,  tavmi  turshtabiat  b o ‘lib,  ikki  qismdan 

tashkil  topgan: 

qon  zardobi  (plazmasi) 

va 

shaklli  elementlar: 

eritrotsitlar, 

leykotsitlar  va  trombotsitlar  (2,  3va  4-rasmlar).

2-rasm

. 

Odam  qonining  tarkibi.

Odamda  qonning  miqdori  tana  o g ‘irligining  o ‘rtacha 

7%  ni  (5-9% 

gacha  o ‘zgarib  turadi)  tashkil  qiladi.  Qonning  miqdori  va  uhing  tarkibi 

to ‘xtovsiz  doim iy  o ‘zgaradi,  lekin  nisbiy  doim iyligi  bilan  ajralib  turadi.

M o‘tadil  sharoitda,  odam  tinch  turganda  hamma  qon  ikki  qismga 

ajraladi.  Bir  qismi  tana  b o ‘ylab  aylanib  turadigan  qon  b o ‘lib,  umumiy 

hajmining  40-45%   ni  tashkil  etadi.  Uni 

aylanib  turuvehi 

qon  deb  ataladi. 

Qolgan  qismi  a’zolarda  (depoda)  saqlanadi,  uni 

zaxiraviy  qon 

deb  ataladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Zaxiraviy 

qon  taloq  kapilyarlarida,  jigarda  va  teri  osti  kletchatkalarida 

zaxira  b o ‘lib,  deyarli  aylanishdagi  qonga  q o ‘shilmaydi.

Tana  haroratining  ko4arilishi,  mushak  ishi,  bu ilish,  zaharli  gaz  bilan 

nafas  olganda  kuchli  hayajonlanganda  (emotsiyada),  buyrak  usti  bezining 

po‘stloq  qavati  gorm oni  -adrenalin  yuboriiganda,  zaxiraviy  qon  hisobidan 

aylanishdagi  qon  miqdori  oshadi.

Hisoblarga  qaraganda  taloqda  16%,  jigarda  26  %  va  terida 

10

% 

umumiy  qonning  miqdori  zaxira  holda  saqlanadi.  Zaxiraviy  qonda,  mexanik 

sabablarga  k o‘ra  va  suvning  shimilishi  natijasida  aylanishdagi  nisbatan  k o 4p 

miqdor  shaklli  elem entlar  saqlanadi.  Eritrotsitlaming  miqdori  taloqdagi 

qonda  aylanishdagi  qondagiga  nisbatan  3:2  miqdor  nisbatida  b o ‘ladi.  Shu 

tufayli  zaxiraviy  qon,  umumiy  qon  aylanish  oqim iga  o 4tganda  eritrotsit  va 

gemoglobin  miqdori  (absolut)  oshadi.

Organizmga  suyuqlikning  kirishi  bilan  qisqa  muddat  ichida  umumiy 

qon  miqdori  oshadi,  chunki  ichak  yoilaridan  srilgan  suv  qonga  o ‘tadi. 

Organizmda  suv  y o ‘qotilishi  yoki  qon  y o ‘qotish  natijasida  qonning  miqdori 

vaqtincha  kamayadi.  Aylanishdagi  qonning  tez  suratda  yuqotilishi  shaklli 

elementlaming  y o ‘qotilishiga  nisbatan  xavfli  hisoblanadi,  chunki  bunday 

tezlik  bilan  y o ‘qotilgan  qon  umumiy  qon  bosim iga  ham  ta'sir  etadi.

v* 

...

•Г.'

И

Ь'4

3-rasm.  Qonning  shaklli  elementlari. 

1-eritrotsitlur;  2-8  leykotsitlarning  har xil 

turlari; 

2-neytrofillar;  3-eozinofillar;  4- 

bazofiUar; 

5,6,7-limfotsitlar;  8-monotsitlar; 

9-trombotsitlar.

4-rasm

. 

Qonni  tindirish  bosqichi. 

1-vena 

tomirlaridan 

endigina 

olih 

probirkaga 

qo 'yilgan 

qon; 

2-bir 

oz 

probirkada 

turgan 

qon; 

3-sentri 

fugalangandan  so 'ng  ikki  qismga  ajrutgan 

qon  (yuqoridagi  rangsiz  qismi  qon  zardobi  -  

plazmasi,  pastki  quyuq  qismi-qonning  shaklli 

elementlari  bor  qismi)

Sekin  hatto  k o ‘p  y o 4iqotilgan  qon  tez  va  kam  yuqotilgan  qonga  nisbatan 

unchalik  xavfli  emas.  Sekin  y o 4qotilgan  hamma  eritrotsitlar  3/4  nisbati 

y o ‘qotilganda  ham  o^lim  xavfi  tugkilmaydi.  Arteriya  qon  tomirlaridan  tez 

y o ‘qotilgan  umumiy  qonning  1/3  -   1/2  nisbati  o iim g a   olib  keladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Qonning soilshtirma ogirligi

Qonning  solishtirma  o g ‘irligi  suvnikiga  nisbatan  bir  oz  kattarcx]-1,050-

1,060  ga  teng.  Qon  zardobining  solishtirma  o g ‘irligi  1,025-1,034,  shaklli 

elementlarining  solishtirma  o g ‘irligi  1,090  ga  teng,  ayollarda-1,053  ga  teng.

Qonning  solishtirma  o g ‘irligi  asosan  eritrotsitlarga  yoki  gem oglobinga 

va  qisman  qon  tarkibidagi  suyuqlikka  b o g ‘liq.  Masalan,  organizm  suv 

y o ‘qotganda,  ter  ajralganda 

qonning  solishtirma  o g ‘irligi  oshadi,  qon 

y o ‘qotganda  esa  solishtirma  o g ‘irligi  tushadi.

Qonnlng yopishqoqligi

Suvning  yopishqoqligi  1,0  deb  qabul  qilingan,  qonning  yopishqoqligi 

esa  5.0  ga  teng.  Qonning  yopishqoqligi  suvnikiga  nisbatan  yuqori  b o‘Hshi 

tarkibidagi  oqsil  moddalar  va  shaklli  elementlar,  ayniqsa,  eritrotsitlar 

miqdoriga  b o g ‘liq.  Terlash,  qusish  va  ich  ketish  natijasida  odam  organizmi 

k o ‘p  suv  y o ‘qotsa,  qon  quyuqlashadi,  ya’ni  qon  zardobining  miqdori 

kamayib,  shaklli  elementlarining  miqdori  k o ‘payadi.  Bu  esa  qonning 

yopishqoqligi  ortishiga  sabab  b o‘ladi.

Venoz  qonda  eritrotsitlaming  shishishi  kuzatilganda  yopishqoqlik 

arterial  qondagiga  nisbatan  yuqori  b o ‘ladi.  Davom li  o ‘rtacha  o g ‘ir  ishda 

yopishqoqlik  pasayadi,  o ‘ta  o g ‘ir jism oniy  mashqlar  vaqtida  esa  k o‘tariladi.

Qonning  osmotik bosimi

Qonning  nisbiy  osm otik  bosim ining  doim iy  b o iis h i  katta  biologik 

ahamiyatga  ega,  chunki  to ‘qimalarda  doim im y  osm otik  bosim   saqlanishi 

uning  hayotiy  faoliyati  uchun  zarurdir.  Osmotik  bosim ninng  to‘qimada 

favqulodda  tez  o ‘zgarishi  uning  faoliyati  keskin  buzilishiga,  hatto  o iim g a  

sabab  b o ia d i.  Bundan  tashqari,  osmotik  bosim ning  nisbiy  doim iyligi  qonda 

eritrotsitlaming  butunligini  saqlaydi.

M o‘tadil  sharoitda  odam  va  sut  emizuvchi  hayvonlar  eritrotsitlarida, 

qon  plazmasida,  hujayra  to ‘qimalarida  va  a ’zolarida  osm otik  bosim  7 ,6 

atmosferaga  teng.  Uning  doim iyligini  saqlashda  osh  tuzi  -   xlorid  natriy 

(NaCL)  bosh 

o ‘rinni  egallaydi. 

Osmotik 

bosimning  o ic h a m i 

uning 

turg‘unligiga  asoslangan  usul  bilan  yoki  qonning  muzlash  nuqtasi  -

0

°  dan 

pasayishi  bilan  aniqlanadi.

Turg‘unlik  k o ‘rsatkichi  grek  alifbosidagi  Д  (delta)  bilan  ifodalanadi. 

Odam  qonida  Л  0,56°  (0,56-0,58),  shunday  qilib,  qonning  plazmasida 

molekular  konsentratsiya  0.3  gr-m ol/  litrga  teng.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Fiziologik  eritmalar

Fiziologik  eritmalar  (

1

-jadval)  suniy  eritmalar  b o ‘lib,  qon  tarkibida 

uchraydigan  ba’zi  mineral  tuzlar  miqdoriga  nisbatan  yaqin  tayyorlanadi. 

Ushbu  eritmalar 

izotonik 

(«izo»-birxil,  «tonos»-bosim ) 

eritmalar 

deyiladi. 

Uning  osmotik  bosimi  qonnikiga  teng  (p,=p2)  b o ‘ladi.  Agar  fiziologik 

eritmalarning  miqdori  qonda  uchraydigan  mineral  tuzlar  miqdoridan  yuqori 

bo*lsa,  (pi>p2)  bunday  eritma 

gipertonik  eritma 

deyiladi  va  aksincha, 

eritmaning  miqdori  qonda  uchraydigan  mineral  tuzlar  miqdoridan  past 

b o is a ,  bu  eritma 

gipotonik eritma 

deyiladi  (pi


Eritmada  faqat  umumiy  ionlar  miqdori  emas,  balki  alohida  ionlar 

miqdori  ham  muhim  fiziologik  ahamiyatga  ega.  Fiziologik  eritmani  issiq 

qonli  hayvonlarga  mos  (37-38°)  qilib  isitish  lozim .  Fiziologik  tarkibi 

1

-chi 

jadvalda  k o ‘rsatilgan.

p=»

и>о

Г

 

П

НЛ)

A

^  

__ 

_J

■

  ■

 

. 

- — ■

 __/

I 

п 

ш

IZ O T O N IK   E R IT M A  

G IP E R T O N IK   E R IT M A  

G IP O T O N IK   E R IT M A  

<0.9% N «0)

6-rasm.  Turli  osh  tuzi  NaCl  konsentratsiyalarida  eritrotsitning  holati 

(gipotonik  eritmada  osmotik  gemoliz  krsatilgan).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Fiziologik eritma tarkibi

_____________________ ______________ _____

1

-jadval

Modda

Sovuq  qonlilar 

uchun  Ringer 

eritma

Issiqqonlilar 

1 

uchun  Ringer 

eritma

Lokka  eritmasi

Tirode  eritmasi

N aCL

6.0-6.5

1

 

8.5-9.0

9.0

8.0

K C L

0.1

0.2

0.2

0.2

C a C L

0.1

0.2

0.2

0.2

NaHCO,

0.1

0.2

0.2

1.0

AgCL,

-

;

-

0.1

NaH

2

P 0

4

-

-

-

0.05

Glvukoza

-

i

i 

1.0

Fiziologik  eritma  tarkibida  oqsil  b o ‘lmagani  uchun  to ‘qimalarga  tez 

shimiladi.  Shuning  uchun  qonga  yuborilayotganda  unga  arab  yelim i  -  

aqoqiyo  q o ‘shiladi.

Gemoliz hodisasi

G em oliz  eritrotsitlaming  yoriiishi.  Ulaming  gem oliz  sodir  b o ‘lishiga 

qarshi  ta’sir  k o ‘rsatish  qobiliyati  uning  barqarorligi-rezistentligi  bilan 

belgilanadi.

Eritrotsitlar 

q obig‘i 

k o ‘pgina  neytral 

tuzlar 

eritmalarini 

o ‘zidan 

o ‘tkazmaydi.  Shu  tufayli 

izotonik 

eritmalarni  osh  tuzi  va  eriydigan  boshqa 

tuzlardan,  glukozadan  va  qamish  shakaridan  ham  tayyorlansa  b o ‘ladi.  Ushbu 

eritmalarda  eritrotsitlar  buzilmaydi.

Gipotonik 

eritmalarda  plazmaga  nisbatan 

bosim  past  b o ‘lganligi 

tufayli,  suv  eritrotsitlaming  ichiga  kiradi,  natijada  ular  shishadi.  Eritma  past 

konsentratsiyada  (NaCl  eritmasi  0,44  %  dan  past)  b oigan id a,  shishgan 

eritrotsitlar  yoriladi.  T o iiq   gem oliz  sodir  b oigan d a  gem oglobin  eritmasi 

qizil. lak  rangini  hosil  qiladi.

Giperlonik 

eritmalarda  osm otik  bosim  plazmaga  nisbatan  biroz  baland 

b o ig a n lig i 

uchun  suv  eritrotsit 

ichidan  chiqadi,  natijada  eritrotsitlar 

burishib,  tarkibiy  qismi  eritmaga  chiqadi.