Odam fiziologiyasi
m aium bir muvozanatda b o iish i muhim ahamiyatga ega. Havoning nisbiy
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
m aium bir muvozanatda b o iish i muhim ahamiyatga ega. Havoning nisbiy namligi 40-45%, harorati 4 8 -2 0 ° boiish i odam organizmi uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Havo quruq boisa, arterial qon bosimi ortadi. Shuning uchun qon osimi bor odamlar bunday sharoitda o ‘zini yomon his qiladi. Havo namligi ganda bod kasalligi xuruj qiladi, kasal odamning bo‘g ‘imlari, boshi ‘riydi, uyqu bosadi, kayfiyati pasayadi, oyoq-qullarida og ‘riq paydo ‘ladi, yurak urishi tezlashadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Jismoniy tarbiyaning yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta’siri Qon aylanishi organizm hayotida muhim rol o 4ynaydi. Ayrim a’zolaming qon bilan yetarlicha ta’min qilinmasligi, hatto qisqa vaqt ichida yetishmasligi ularning faoliyatini jidddiy buzilishlarga olib keladi. Yurak va qon tomirlar tizimida umumiy qon aylanishining buzilishi deb, shu tizimning ko‘pgina boiimlarini o ‘z ichiga olib, unga qonning normal aylanishiga to‘siqlik qiladigan buzilishlariga aytiladi. Yurak va qon tomirlar tizimining biror boiim ida ro‘y bergan ayrim buzilishlar qon aylanishining umumiy buzilishlariga olib kelishi mumkin. Shuning uchun qon aylanishidagi yetishmovchilik bir necha xil ko‘rinishda boiishiga qaramasdan, turli kasalliklar (yurak porokida, miokardit, perikardit, kardioskleroz, o ‘pkaning surunkali kasalliklari va hokazolar) asosiy alomatlari bir xil boiadi. Shuning uchun yurak-qon tomir kasalliklarining oldini olishda yuqorida ko‘rsatilgan sabablami bartaraf etish, organizmni chiniqtirish, jismoniy mehnat, sport bilan muntazam ravishda shug‘ullanish maqsadga muvofiqdir. Yurak-qon tomir tizimini chiniqtirishda eng oddiy harakat mashg‘ulotlari boigan yurish va yugurish, nafas olish gimnastika mashg‘ulotlarini bajarish muhim ahamiyatga ega. Har bir yosh kishi har kuni o ‘rtacha 20-25 ming qadam (12-15km) katta odamlar esa kamida 10- 12 ming qadam (8-10 km) yurish yoki yugurishi kerak. Jismoniy chiniqqan odamning yuragi morfo-fiziologik jihatdan bir qator ijobiy xususiyatlarga ega boiadi. Masalan, miokardda qon aylanishining kuchayishi, uning oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlashining yaxshilanishi natijasida mushak tolalari y o ‘g ‘onlashadi, yurak devori qalinlashadi, uning klapanlari mustahkamlanadi va hajmi kattalashadi. Bu o ‘zgarishlar natijasida yurakning qisqarish kuchi ortadi. Yurak mushaki qanchalik kuchli b oisa, vaqt birligida ichida u tomirlar tizimiga shunchalik ko‘p qon chiqarib beradi. Jismoniy mashq bilan shug‘ullanish yurakning tuzilishiga qanday ta’sir k o‘rsatishini tushunib olish uchun 32-rasmni ko‘zdan kechirib chiqing. Unda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullangan (I) va shug‘ullanmagan (II) odamlar yuragining umumiy tuzilishi ko‘rsatilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Bunday odamlar jismoniy mashq bajarganda yuragining sistolik hajmi 120-140 ml gacha ko‘payadi (tinch holatda 65-70 ml b o ‘ladi). Yurakning daqiqali hajmi 25-30 litrgacha ko4payadi (tinch holatda 5 1). Yurakning qisqarish tezligi (puls soni) 150-20Ю martagacha ortadi (tinch holatda 70 marta). Yurak faoliyatining kuchayishi, undan arteriya tomirlariga chiqariladigan qon miqdorining ortishi, organizmda qon aylanishining tezlashuvi barcha to‘qimalar hamda yurak mushaklari oziq moddalar, gormonlar, vitaminlar, kislorod bilan ta’minlashini yaxshilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, yurak-qon tomir tizimini jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib chiniqtirish asta-sekin olib borilishi zarur. Chiniqishning boshlanishida jismoniy mashqlar hajmi kam bo‘lib, asta-sekin ko‘paytirilishi кегак. Har bir odam bajaradigan mashqining hajmi, ya’ni har kuni yuradigan va chopadigan masofasi, harakat tezligi uning yoshini, jismoniy rivojlanish darajasini, sog‘lig ‘ini e ’tiborga olgan holda belgilanishi kerak. Aks holda, yurak zo ‘riqishi natijasida har xil kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun jismoniy mashqlar bilan chiniqishga ahd qilgan odam shifokor bilan ish k o‘rishi lozim. Limfa va uning aylanisbi Odam organizmida qon aylanish tizimi bilan bir qatorda limfa ham mavjud. Limfa tizimi mikrosirkulator tizimining bir qismi b o‘lib kapillarlardan, tomirlardan va limfatik to‘gunlardan tashkil topgan. Limfa kapillarlari limfa tomirlariga quyiladi, bulaming ichidagi suyuqliq - limfa ikkita yirik limfa yo‘liga - b o‘yin va k o‘krak limfa yo‘llariga oqib boradi, bu yoilar o ‘mrov osti venalariga quyiladi (33, 34 rasmlar). Limfatik kapillarlar limfatik tizimining boshlang‘ich qismi hisoblanadi va q o‘yidagi xususiyatlarga ega: ular berk kapillarlaming sertarmoq to‘ridan boshlanadi; devorlari yuksak darajada o ‘tkazuvchan b o iib , kolloid eritmalami so ‘rib oladi; qon tomirlarida qon tana to ‘qimalariga oqib borsa va ulardan oqib ketsa, limfatik kapillarlari esa limfaning oqib ketishi uchun, ya’ni to‘qimalarga kelgan suyuqlikning qonga qaytishi uchun xizmat qiladi. Limfatik kapillarlaming diametri 15-75 mkm gacha o ‘zagaradi, uzunligi esa 100-150 mkm gacha yetadi. Limfatik tomirlarining ichki qavatida bir biriga qarama-qarshi joylashgan juft chuntaksimon klapanlar mavjud. Ular orqali limfaning bir tomonga oqishi (ko‘krak va o ‘ng limfatik yoilariga) ta’minlanadi. Masalan, skellet mushaklari qisqarganda kapillarlar devorini mexanik tarzda qisadi, shu bois limfa venoz limfaning teskariga qarab harakatlanish tomirlarga qarab harakat qiladi. Biroq shu klapan apparati borligi tufayli amalga oshirolmaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi 33-rasm. O dam ning lim fa tizimi. 1-o‘pka; 2-limfa tizimi; 3-vena tizimi; 4-arterial tizim; 5-to‘qimalar 34-rasm . M ahalliy lim fa tugunlarining jo yla sh ish i. 1-tirsak chuqurchasi; 2 -b o ‘yin qism i; 3 -q o lltiq osti chuqurchasi; 4-chov sohasi; 5-taqim osti chuqurchasi . T o ‘qimalardan qaytib ketayotgan limfa venalarga borib turib biologik filtrlar - limfa tugunlari orqali o ‘tishi g ‘oyat muhim, chunki organizmga kirgan ba’zi yot narsalar masalan, bakteriyalar, chang zarrachalari va h.k. limfa tugunlarida ushlanib qoladi va qonga o ‘tmaydi. Limfa kapillarlarining devori qon tomir kapillarlarining devoriga nisbatan ko‘proq o ‘tkazuvchan www.ziyouz.com kutubxonasi bo‘lgani uchun, organizmga yot zarralar qon tomir kapillarlariga emas, balki limfa kapillarlariga o ‘tadi. Katta yoshdagi odamlarda nisbatan tinch hplatda bir daqiqa davomida ко‘кгак limfa y o ‘llaridan o ‘mrov osti venaga 1,10'3 1 limfa (1 ml)* bir kecha kunduz davomida esa 1,2 1 dan 1,6 1 gacha oqib o4adi. Limfa - rangsiz, tiniq suyuqlik boladi. Limfada fibrinogen borligidan, u ivib, g ‘ovak, sarg‘ish laxta hosil qila oladi. Limfatik tomirlarda limfaning harakat tezligi 0,4-0,5 m/s tashkil qiladi. Limfaning kimyoviy tarkibi qon plazmasiga yaqin, biroq farqi shundaki, limfa tarkibida oqsil moddalar kamroq uchraydi. Uning tarkibiga oqsillardan-protrombin va fibrinogen kiradi, shu bois u ivish qobiliyatiga ega, lekin limfaning bu qobiliyati qonga nisbatan pastroq bo‘ladi. Limfaning M 0‘9 nrr (lm m 3) tarkibida 2 dan 20000 gacha limfotsitlar borligi aniqlangan bo‘lib, katta yoshdagi kishilarda bir kechayu kunduz davomida k o ‘krak limfa yo‘llaridan venoz qon tizimiga 35 mlrd. ga yaqin limfotsitlar limfa oqimi bilan o ‘tadi. ^ Hazm vaqtda limfada oziq moddalar miqdori oshadi, shu jumladan yog‘ miqdori ham oshib ketadi. Ovqat yegandan keyin 6 soat davomida yog‘ning limfadagi miqdori me’yorga nisbatan bir necha marta oshadi, shu sababli limfaning tarkibi a’zolar va to‘qimalarda o ‘tayotgan moddalar almashinuvi jarayonini ko‘rsatib beradi. Ba’zi bir moddalarning qondan limfaga o ‘tishi uning diffuzion qobiliyatiga, umumiy tomirlarga o ‘tish tezligiga va qon kapillarlari devorlarining yarim o ‘tkazuvchanlik qobiliyatlariga bog‘liq. Limfaga zaharlar va bakteriyaviy toksinlar zudlik bilan o ‘tadi. Limfaning hosil boMishi. Limfaning asosiy manbasi-to‘qimalararo suyuqligi hisoblanadi, shu bois limfa hosil b o ‘lishida turli ishtirok etuvchi omillarga alohida e ’tibor berish lozim b o‘ladi‘ Ma’lumki, to‘qimalararo suyuqlik qondan hosil b o‘ladi, u orqali hujayralar o ‘zlari uchun kerakli oziq moddalar va kislorodni qabul qilib oladi, * ayni holda, to‘qimalararo suyuqliqga moddalar almashinuvi natijasida parchalangan moddalar va C 0 2 ni yetkazib beradi. Hozirgi kunda to‘qimalararo suyuqlikning hosil b oiish mexanizmlarini tushuntirib berish uchun zarur b oigan q o‘yidagi ikki nazariya mavjud: filtratsiya va sekretor nazariyalari. ” . 1. Filtrasion nazariya. Limfa hosil b o iish mexanizmini o ‘tgan asming 50-yillarida K.Ludvig birinchi marta tushuntirib bergan. Uning fikricha, bii jarayon suyuqlikning kapillarlar devori orqali filtrlanishidan kelib chiqadi. Qon tomir kapillarlarining ichidagi va sirtidagi gidrostatik bosimlar farqi filtratsiyaning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Hozirgi tasavvurlarga ko‘ra qon tomir kapillarining devori yarim o ‘tkazuvchan membranadan iborat. Ana shu membranadagi ultramikroskopik teshiklar orqali filtratsiya ro‘y beradi. Kapillarlarda gidrostatik bosimning ortishi suyuqlikning tomirlardan to‘qimalararo bo‘shligiga filtr qilinishi uchun asos b o ia oladi. Bu bosimning pasayishi-aksincha, suyuqlikning www.ziyouz.com kutubxonasi to‘qimalararo bo‘shlig‘idan tomirlarga filtratsiya boiish i uchun sabab boiadi. Kolloid-osmatik bosim filtrlanish jarayoniga to‘siq boiadi, shu sababli to‘qimalararo suyuqlikning hosil qiladigan filtratsion bosimni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Nisbiy fiziologik tinch holatda a’zo va organizmda to‘qimalararo suyuqlikning filtratsiyasi kapillarlaming arterial qismida o ‘tadi, chunki bu yerda gidrostatik bosim kolloid-osmotik bosimiga nisbatan ancha kuchliroq. Shu vaqtning o ‘zida kapillarlaming venoz qismida teskari hodisa го‘у beradi, ya’ni suyuqlik to‘qimalar bo‘shlig‘idan kapillarlarga o ‘tadi, chunki bu yerda kolloid-osmotik bosimi gidrostatik bosimga nisbatan kuchliroq. Organizmning faollik davrida esa gidrostatik bosimining ortib ketishi natijasida to‘qimalararo suyuqlik kapillarlaming hamma qismlarida ham hosil boiaveradi. Bu holatda to‘qimalararo suyuqlikning ko‘p miqdori limfa tomirlariga o ‘tadi. 2. Sekretor nazariya. Bu nazariyani quvvatlaydigan olimlaming fikricha, limfa hosil b o iish i kapillarlar devorini tashkil etgan hujayralaming zo ‘r berib sekret chiqarish natijasidir, masalan, me’da shirasi qanday hosil b oisa, limfa ham ushanday hosil b oiad i, deb hisoblaydilar. S o ‘ngi yillarda filtratsion nazariya tarafdorlari ko‘paymoqda, lekin bu bilan birga kapillarlar devorining hujayralari ba’zi moddalami o ‘tkazib, ba’zi moddalami o ‘tkazmasdan faol rol o ‘ynaydi, deb e ’tirof qilinmoqda. Shish turli sabablar bilan paydo boiadi: limfa tomirlari bekilib yoki bosilib qolib limfaning oqib ketishi qiyinlashadi; venalar teshigi bekilib qolib, qon yurishmay, limfa ko‘proq hosil boiganda; qondagi oqsillar kamayganda; ko‘pincha zaharli hayvonlar va hasharotlaming kishini tishlashi yoki chaqishi natijasida kapillarlaming o ‘tkazuvchanligi o ‘zgarganda, badan kuyganda va shunga o ‘xshash hollarda shish kelib chiqadi. 4 Limfaning harakati. Limfaning limfatik tomirlari b o‘ylab harakat qilishiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Limfaning harakat doimiyligi to ‘qimalararo suyuqlikning muntazam ravishda hosil boiish i uning to ‘qimalararo bo‘shligiga o ‘tishi, hamda uning limfatik tomirlarga o ‘tishi bilan bogiiqdir. Limfaning harakati uchun a’zolaming faolligi, limfatik tomirlaming qisqarishi alohida ahamiyat kasb etadi. Limfa harakatini amalga chiqaruvchi yordamchi omillar quyidagilar: k o ‘ndalang targ‘il va yordamchi mushaklaming qisqarish faoliyati, yirik venalarda va ко‘кгак bo‘shligida manfiy bosimning hosil b oiish i, nafas olish paytda ko‘krak qafasining kengayishi va shu bilan birga limfatik tomirlardan limfaning haydalanishi. Limfaning siljib harakatlanishida ba’zi limfa tomirlar devorining ritmik qisqarishlari muayyan rol o ‘ynaydi. Bu qisqarishlar bir daqiqada 8-10 va hatto 22 marta го‘у beradi. Tuban umurtqalilardan ba’zilari, masalan, baqaning limfa tizimda maxsus a’zolar - limfatik yuraklar bor, bular limfaning. siljib borishini ta’minloychi nasoslar vazifasini o ‘taydi. www.ziyouz.com kutubxonasi Odamda ko4krak y o 4li orqali bir kecha kunduzda qariyb 1200-1600 ml limfa qonga qaytib keladi. Limfaning oqish tezligi juda kam: masalan, otning b o4yin limfa tomirida limfa bir daqiqaga 27-30 sm у о 41 bosadi. Limfatik tugunlar. Limfa kapillardan markaziy tomirlarga va undan limfa yoilarga muntazam harakat qilib, bir yoki bir necha limfa tugunlaridan o 4tib ketadi. Katta yoshdagi odamlarda 500-1000 limfa tugunlari mavjud va andozalari turlicha bo‘ladi. Limfa tugunlari organizmning turli qismlarida joylashib quyidagi; muhim funksiyalami bajaradi: gemopoetik, immunopoetik, filtratsion, metabolik hamda rezervuar (o4tkazuv). Limfa tizimi umumiy qilib aytganda to4qimlarda limfa oqishini ta’minlaydi va uni tomirlarga yetkazib beradi. Nazorat uchun savollar. 1. Qon aylanish tizimi qaysi boiimlardan tashkil topgan? 2. Qatta qon aylanish doirasi nima va uning ahamiyati nimadan iborat? 3. Kichik qon aylanish doirasi nima va uning ahamiyati nimadan iborat? 4. Yurak qaysi boiimlardan iborat? 5. Yurakning qaysi klapanlarini bilasiz? 6. Yurakning klapan apparatining ahamiyati nimadan iborat? 7. Yurak mushakining qaysi fiziologik xususiyatlarini bilasiz? 8. Refrakterlik davri nima? AbsoJyut (mutlaq) va nisbiy refraktelik davrlarining farqi nimadan iborat? 9. Yurak avtomatiyasi nima? Uning sabablari nimadan iborat? 10. Yurakning o ‘tkazuvchanlik tizimining qismlarini aytib bering? 11.Yurakning tkazuvchanlik tizimini qaysi tajriba bilan isbotlab berish mumkin? 12. Yurak sikli qaysi fazalardan tashkil topgan? 13. Yurak faoliyatida sistola, diastola va kompensator ,pauzalarnmg ahamiyati nimadan iborat? 14. Ekstrasistologiya nima? 15. Kompensator pauza nima? Uning hosil b oiish mexanizmini aytib bering? 16. Yurak faoliyatida qanday tovushlar (tonlar)ni aniqlash mumkin? 17. Elektrokardiogramma nima? Uning tishlari va intervali nimani ko‘rsatadi? 18. Yurakning qisqarishiga qaysi omillar ta’sir yetkazadi? www.ziyouz.com kutubxonasi 19. Yurakning daqiqaviy hajmi nima? Uning ahamiyati nimadan iborat? 20. Yurak faoliyati qanday boshqariladi? 21. Simpatik va adashgan asablar yurak faoliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 22. Yurak faoliyatining reflektor boshqarilishi qanday amalga oshiriladi? 23. Yurak faoliyatining gumoral boshqarilishi qanday amalga oshiriladi? 24. Koronar (yurak) qon aylanishining qaysi xususiyatlarini bilasiz? i 25. Qoiming qon tomirlaida hardcatlanishini qaysi qonuniyat bilan ifodalanadi? 26. Gemodinamika qonuni nima? 27. Qon bosimi nima? Unga qaysi omillar ta’sir etadi? 28. Qon aylanishining turli boiimlarda qon bosimi qanday o ‘zgaradi? 29. Qon bosimining qaysi turlarini bilasiz? 30. Sistolik, diastolik va o ‘rtadinamik bosimlarining xususiyatlarini belgillab bering. 31. Odamning arterial qon bosimi qanday aniqlanadi? 32. Arterial puls nima va qanday uni aniqlash mumkin? 33. Mikrosirkulatsiya nima? 34. Kapillarlaming fiziologik xususiyatlarini aytib bering 35. Venalarda qon qanday oqadi? 36. Qon aylanishining umumiy vaqtini belgilab bering 37. Qon aylanishining chiziqli va hajmiy tezligi nima? 38. Qon tomirlarining innervatsiyasini aytib bering 39. Qon tomirlari tonusiga qanday omillar ta’sir qiladi? 40. Qon aylanishlaming reflekslarini belgilab bering. Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|