Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Bir tomondagi
simpatik asabning zararlanishi natijasida qorachiq torayadi (mioz) va ayni vaqtda k o ‘z yorig‘i ham torayadi (Gorner simptomi). Ko‘zni haiakatlantiruvchi a s abning -fetej-be*4ishi natijasida bir qorac h ig ‘i kengayishi mumkin (midriaz). То‘г pardaning tuzilishi va funksiyalari T o ‘r pardada k o ‘ruv retscptorlarining fotorctseptorlari joylashgan. Bu retseptorlar ko‘ruv asabining oxiri-yorug‘ni sezuvchi qism i hisoblanadi. T o ‘r parda murakkab tuzilgan b o ‘lib, mikroskopda k o ‘rilganda 10 qavatdan tuzilganligi aniqlangan (185-rasm). T o ‘r pardadagi asab hujayralari bir- biriga bogian gan uchta neyrondan iborat. Bu neyronlar tayoqcha va kolbacha shaklida b o ia d i. Odam k o‘zida tayoqchasimon ncyronlar soni 130 ml gacha yetadi, ular qorong‘ida k o ‘radi. Kolbachasimon neyronlar esa 9 ml ga yaqin b o iib , ular kunduzi (yorug da) k o ‘radi (rangn ajratadi). Tayoqchasim on, kolbachasimon retseptorlarda qabul qilingan impulslar ikkinchi neyronga, ulardan uchinchi ncyronga o ‘tadi. Uchinchi neyron neyrit (akson) lardan iborat k o ‘ruv asabini hosil qiladi, u k o ‘zning orqa qismidan chiqadi va k o ‘ruv y o ii n i hosil qilib, tizzasimon tanachaga boradi. T o ‘r pardaning yoru g‘ni eng yaxshi sezuvchi qism i-sariq dog‘ deyiladi, u k o ‘zning orqa qutbida joylashgan. Sariq d o g ‘ning o ‘rtasi bir oz chuqurlashgan b o iib , u markaziy chuqurcha deyiladi. K o‘zning oldingi qutbi bilan markaziy chuqurcha orasidagi chiziq k o ‘zning optik o‘qi deyiladi. K o‘zning optik moslamalariga shox parda, oldingi kamera suyuqligi, k o ‘z gavhari va shishasimon tana kiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi 185-rasm. To‘r pardaning tuzilishi. l-pigment qavati; II, Ill-tayoqchalar va kolbachalar; IV-tashqi to ‘r qavati; V-gorizontal hujayralar qavati; VI, VII- ichki yadroli qavat; VHI-ichki to ‘r qavati; IX-ganglionar hujayralar qavati; X-ganlionar hujayralar qavati; qizil strelka bilan yorug4ik ta'siri ко ‘rsatilgan. K o‘rish asabining k o 4z soqqasidan boshlanadigan qismi ko‘r dog* deyiladi. Т о ‘г pardaning bu qismida yorug‘ni sezuvchi retseptorlar b o ‘lmaydi. Bu yerdan to ‘r pardani oziq moddalar va kislorod bilan ta'm inlovchi g ‘on tomirlari o ‘tadi. Т о ‘г pardaning eng tashqi qavati pigmentli epiteliydan tuzilgan, unda ftiksin degan pigment bor. Bu pigmet, fotoapparat ichki devorlarining qora rangiga o ‘xshash yoru giik n i yutib, uning qaytishiga va sochilishiga to ‘sqinlik qiladi va shu bilan k o ‘ruv sezgisining ravshan chiqishiga imkon beradi. B a’ zi tungi hayvonlarda fotoretseptorlar bilan pigment hujayralar o ‘rtasida yoru giik n i aks ettiiuvchi qavat bor, bu qavat maxsus kristallardan yoki iplardan tuzilgan. Ulardan y o ru g iik qaytishi tungi hayvonlar k o ‘zining tashqi yorug‘da nur sochishiga sabab b o ia d i. Y orugiikni qaytaradigan qavat borligidan tikka y o ru g iik nurlarigina emas, qaytgan y o ru g iik nurlari ham fotoretseptorlarga ta’sir etadi, bu esa y o ru g iik kam sharoitda y o r u g iik sezish imkoniyatini oshiradi. Fotoretseptorlar hujayralar qavatidan ichkari tomonda bipolyar neyronlar qavati bor, bu neyronlarga ichkari tomondan ganglionar asab www.ziyouz.com kutubxonasi hujayralari qavati taqalib turadi. Tayoqcha va kolbachalar tashqi qavatda yotganligi, ganglionar hujayralar esa to ‘r pardaning ichki (shishasimon tanaga taqalib turgan) qavatini hosil qilganligi uchun yorug‘lik shishasimon tana orqali to ‘r pardaga tushganda fotoretseptorlarga yetishdan oldin to ‘r pardaning hamma qavatlaridan o ‘tishi kerak. Ganglionar neyronlaming o ‘siqlari k o ‘ruv asabining tolalarini tashkil etadi. Shunday qilib, yorug‘lik ta’sirida fotoretseptorlarda vujudga kelgan q o ‘z g ‘alish ikkita asab hujayrasi - bipolyar va ganglionar neyronlar orqali k o ‘ruv asabining tolalariga o ‘tadi. Ana shu asablarining oxirlarida sinapslar hosil b o ‘ladi. Bu sinapslarda xolinesteraza bor, shuning uchun bir neyrondan ikkinchi neyronga impulslar o ‘tganda atsetilxolin ajralib chiqadi. Bir ganglionar neyronga birlashgan fotoretseptorlar ganglionar neyronning retseptiv maydoni
gorizontal (yulduzsimon) va amakrin
neyronlar bor,ulardan tarmoqlanuvchi o ‘siqlar chiqadi, bu o ‘siqlar bipolyar Va
gangtioirar hujayralami birlashtirad i. Shu sabahli bitta ganglionar hujayra bir necha o ‘ng ming fotoretseptorlar bilan b o g ‘lanishi mumkin. Markazga intiluvchi tolalardan tashqari, k o ‘zda markazdan qochuvchi asab tolalari ham topilgan, bu tolalar markaziy asab tizimidan k o ‘z to ‘r pardasiga impuls olib keladi. Markaziy asab tizimi to‘r parda neyronlari o ‘rtasidagi sinapslarning o ‘tkazuvchanligini o ‘sha (markazdan qochuvchi) tolalar yordamida zgartira oladi va q o ‘z g ‘alish jarayoniga tortilgan neyronlar sonini shu tariqa boshqara oladi, deb hisoblashadi. T o ‘r pardadagi markazdan qochuvchi asab tolalarining ikkinchi tipi-tomir harakatlantiruvchi tolalardan iborat. Markaziy asab tizimi to ‘r parda tomirlarining diametrini shu tolalar yordamida o ‘zgartira oladi. Т о ‘г pardaning o ‘ziga xos murakkab asab apparati k o ‘ruv axborotini tahlil qilish va qayta ishlab chiqishda qatnashadi. K o‘z to ‘r pardasi fotoretseptorlar joylashgan anchayin bir joy emas; u markaziy asab tizimining g o ‘yo periferiyaga chiqarib q o ‘yilgan bir qismi hamdir. Tayoqcha va kolbachalarning turli funksiyalari haqidagi tasavvurga ikki
yoqlama Qazariya b o ‘lgan. Bu nazariyani tasdiqlaydigan bir talay dalillar mavjud. Nftsalan, tungi hayvonlar - boyqush va k o‘rshapalak to ‘r pardasida tayoqchalar k o ‘proq b o ‘lsa, kunduzgi hayvonlar - kaptar, tovuq, kaltakesak k o ‘zining to ‘r pardasida kolbachalar ortiqroq. Tayoqchalaming sezuvchanligiga nisbatan kolbachalar sezuvchanligi k o ‘p marta kam. Shu sababli g ‘ira-shirada “qosh qoraygan” vaqtda to ‘r parda markazidagi kolbachalar bilan k o ‘rish keskin daiajada susayib, to ‘r parda periferiyasidagi tayoqchalar bilan k o ‘rish ustun turadi. Tayoqchalar ranglarni sezmagani uchun g ‘ira-shirada odam ranglaming farqiga bormaydi (“tunda mushuklarning hammasi ham kul rang b o ‘ladi”-degan ibora shundan kelib chiqqan). Tayoqchalar funksiyasi buzilganda (masalan, ovqatda vitamin A yetishmaganda shunday b o ‘ladi) g ‘ira-shirada k o‘rish funksiyasi buziladi- www.ziyouz.com kutubxonasi shabko‘rlik kelib chiqadi; bunday odam kunduzi bemalol k o ‘radi-yu, qosh qorayganda k o ‘zi hyech narsani k o‘rmaydi. Kolbachalar zararlanganda esa, aksincha, yoruqqa qarab bo‘lmaydi-bunday odam xira yorug‘da yaxshi k o‘radi-yu, ravshan yorug‘da k o ‘zi hyech narsani k o ‘rmaydi. Bu
holda ranglami mutloqo k o ‘rmaslik - axromaziya kelib chiqadi. XX asming 80-yillarida hayvonlar k o ‘zining to ‘r pardasida yorug‘likka sezgir pigmentlar kashf etilgan va bu moddalar yorug‘da rangsizlanib qolishi k o ‘rsatib berilgan edi. Ammo, bu pigm entlam ing eng k o ‘p uchraydigan vakili rodopsin avval Yu.A.Ovchinnikov (1982 yilda), keyinchalik amerika olimlari (D .X oggnes, Dj.Natans,1989) tomonidan mukammalroq o ‘rganib chiqildi. Ularning fikriga k o ‘ra, to ‘r parda fotoretseptorlari membranasi fotolipidlardan tuzilgan b o ‘lib, fosfatidilxolin (40% ), fosfatidiletanolamin (38%) va fosfatidilserin (13%) ni tashkil etadi. Fotoretseptorlardagi taxminan 95% oqsillar tarkibi rodopsinning pigmenti tarkibiga mos keladi. rodopsinning polipeptid zanjiri 348 aminokislotadan tarkib topgan. Rodopsin vitamin A aldegidi-retinen va opsin oqsilidan tarkib tcpgan yuksak molekulali birikmalardir. Y orug‘lik ta’sirida rodopsin bir qancha kimyoviy o ‘zgarishlarga uchraydi. Retinen yorug‘likni yutib, o ‘zining geometrik izomeriga o ‘tadi. Bu izom em ing xarakterli belgisi shuki, uning yon zanjiri to ‘g 4rilanib, retinen bilan opsin o ‘rtasidagi aloqa uziladi. Ayni vaqtda avval b a’zi oraliq moddalar-batorodopsin, lumirodopsin va metarodopsin hosil b o ‘ladi, s o ‘ngra opsin va trans-retinal va vitamin A hosil b o ‘ladi (186-rasm). Rodopsin Lumirodopsin j I
| + i
Opsin Metarodopsin | .... Izomeraza, . „ . [ П -Sis-retinal ' )' 'Trans-retinal+Opsipi A lkogoldegidro- | J __ _ _ jgenaza+NAD ^ л ^ | Dis-retinol ! ь j Trans-rctmoi i В '^ .... 186-rasm, Rodopsin pigmentining hosil b o lish tasviri. Т о ‘г pardadagi fotokim yoviy jarayonlar g ‘oyat tejamli b o ‘ladi, ya’ni hatto juda ravshan yorug4 ta’sir etganda ham tayoqchalardagi rodopsinning faqat ozgina qismi parchalanadi. Masalan, G.Uold ma’lumotlariga qaraganda, 100 lyuks intensivlikdagi yorug‘lik ta*sir etganda 5 soniyadan keyin har bir tayoqchadagi 18 mln. rodopsin molekulasidan atigi 1200 ta*i parchalanadi, ya’ni k o ‘ruv purpurining qariyb 0,005% i yemiriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi K o‘ruv pigmenti (rodopsin) ning yorug‘lik yutishi va parchalanishi unga ta’sir etuvchi yorug‘lik nurlarining to ‘lg ‘in uzunligiga b o g ‘liq. Odam k o ‘zining to ‘r pardasidan ajralib chiqadigan rodopsin to ‘lqin uzunligi qariyb 500 mmk boMgan yorug‘lik nurlarini, ya’ni, spektming yashil qismidagi nurlami maksimal darajada yutadi. Qorong‘ida xuddi ana shu nurlar ravshanroq tuyiladi. Ranglami sezish YorugMik nuri prizmadan o ‘tib parchalanganda bir necha rangga b o ‘linadi. Bu ranglar muayyan tartib bilan joylashadi. Turli ranglaming shu tariqa joylashuvi va ulaming q o ‘shni rangga o ‘tishi yorug‘lik spektri deb ataladi. Turli narsalardan qaytadigan, to‘lqin uzunligi 400 dan 800 mmk gacha b o ‘lgan yorug‘lik nurlarini odam k o ‘radi. T o ‘lqin uzunligi har xil b') lgan nurlar har xil rangli nurlar deb idrok qilinadi. T o lq in uzunligi 800 ф.тк dan ortiq (infraqizil) va 400 mmk dan kam (ultrabinafsha) nurlar ko‘zga k o ‘rinmaydi. Ranglarni turii usullar bilan, masalan aylanuvchi doira (M aksvell diski) vordamida aralashtirish mumkin. Doiraga rang-barang q og‘ozchalar shunday yopishtiriladiki, har bir rang istagan miqdordagi sektomi egallaydi. Doira yetarli tezlik bilan aylantirilganda qandaydir bir rangga tekis b o ‘yalganday tuyuladi. Shunday doiraga spektming barcha ranglari surilsa, doira aylantirilganda kul rang b o ‘lib k o ‘rinadi (b o‘yoqlar odatda bir qadar iflos b o ‘lgani uchun oq k o ‘rinmaydi, kul rang b o ‘lib tuyuladi). Spektrdagi barcha ranglaming y ig ‘indisi b o ‘yoqsiz sezgisini beradi. B o kyoqsiz sezgisini hosil qilmoq uchun spektming barcha ranglarini q o ‘shishning hojati y o ‘q; k o ‘rsatilgan ranglardan istagan bir juftini olish kifoya: 1) qizil, yashil va binafsha; 2) sarg‘ish va havo rang; 3) sariq va k o ‘k; 4) sariq, yashil va binafsha; 5) yashil va qizil. Shu ranglardan har bir jufti aralashtirilganda oq yoki kul rang b o ‘lib k o‘rinadi. Shu sababli ular bir-birini toMdiruvchi ranglar deb aytiladi. MaMumki, spcktrdagi 8 rangning o ‘rtasida juda k o ‘p oraliq ranglar bor. Bizning ko*zimiz 200 ga yaqin oraliq rangni ajratadi. T o ‘r pardaning rang sezuvchi hujayralari kolbachalardir. Tayoqchalar esa narsaning rangini sezm aydi. Shuning uchun ham kechasi, faqat tayoqchalar yordami bilan k o ‘rganimizda hamma narsalar bir xilda kul rang b o ‘lib k o ‘rinadi. Rang sezish haqida turli-tuman nazariyalar mavjud. Uch komponentli nazariya umumiy qabul qilingan nazariya hisoblanadi. Bu nazariyaga k o ‘ra, to*r pardada rangni sezadigan uch xil kolbachalar bor. Kolbachalarda maxsus kim yoviy modda b o la d i. B a’zi kolbachalarda qizil rangni sezadigan modda, ikkinchi xil kolbalarda yashil rangni sezadigan modda, uchinchi xil kolbachalarda binafsha rangni sezadigan modda bor. Bu nazariyani avval M . V Lomonosov, keyinchalik T.Yung va G .G clm gols ta’riflab bergan edi. Iictr bir rang kolbachalardagi rang sezuvchi elem entlaming uchala turiga fjrlichf» ta’sir k o ‘rsatadi. Rang sezuvchi moddalarning parchalanishi www.ziyouz.com kutubxonasi natijasida asab oxiri ta’sirlanadi. Miya p o ‘stlog‘iga yetib borgan q o ‘z g 4alishlar bir-biriga q o ‘shilib, m a’lum bir rang sezgisini beradi. Shunday qilib, uchta asosiy rangga yarasha uch xil kolbacha - hujayralar bor. Hujayralarning har bir turida shu ranglarning bittasini juda ham sezadigan modda b o ‘ladi. T o ‘r pardaning reaksiya k o ‘rsatuvchi bunday elementlari dominantlar deb ataladi. T o ‘r pardaning boshqa ganglionar hujayralarida esa to ‘lg ‘in uzunligi faqat muayyan miqdorda b o ‘lgan nurlar tushurilgandagina impulslar kelib chiqadi. T o ‘r pardaning modulatorlar degan elementlari shunday reaksiya k o ‘rsatadi. R.Granitning fikricha, to‘lg ‘in uzunligi har xil (400 dan 600 mmk gacha) b o ‘lgan nurlarga reaksiya k o ‘rsatuvchi 7 modulyator bor. Daltonizm (rang ko‘rlik) Odamda k o ‘zning muayyan bir nuqsoni bor, bu ranglami qisman yoki tamomila sezm aydigan b o ‘lib qolishdir (rang k o ‘rlik). Bunday nuqson (daltonizm) yoki rang ajratolmaslik ham deyiladi. Bunday kasallikka uchragan kishi hyech qanday kasallik belgisini sezmaydi. Uning k o ‘ziga hamma narsa faqat bir tusda - kul rang b o 4lib k o ‘rinadi. Daltonizmni birinchi marta ingliz kimypgari Dalton aniqlagan, shuni uchun bu kasallikka shunday nom berilgan. Daltoniklar odatda qizil va yashil ranglami ajratmaydilar. Daltonizm ancha tarqalgan kasallikdir. Erkaklarning taxminan 8% va ayollam ing 0,5% bu kasallikka mubtalodir. Rang ajratolmaslikning ikki turi-protanopiya va deyteranopiya k o‘proq uchraydi. Aslida qizil rangni ajratolmaydigan kishilar - protanoplarni daltoniklar deb atashadi, ulaming nazarida spektr qizil tomondan qisqargan, to‘lqin uzunligi 490 mmk b o ‘lgan qismi (k o‘k-havo rang nurlar) esa rangsiz tuyuladi. Yashil rangni ajrata olmaydigan kishilar-deyteranoplar yashil ranglami to‘qqizil, kul rang, sariq ranglarga aralashtirib yuborishadi; havo rangni binafsha rangdan ajratisha olm aydi. Ulaming nazarida spektr qisqargan emas, balki rangsiz nuqta spektrning qizil tomoniga yaqin b o ‘ladi (500 mmk ga yaqin). Binafsha rangni ajrata olmaydigan kishilar-tritanoplarga spektr binafsha tomonidan qisqargan tuyuladi. Lekin tritanopiya kam uchraydi. Tamomila rang ajrata olm aslik ham uchraydi, bunda narsalar xuddi rangsiz rasmga o ‘xshaydi. E.Gering nazariyasi daltonizmni to ‘r pardada tegishli modda y o ‘qIigi bilan izohlaydi, ammo uning turlari - protanopiya va deyteranopiyani tushuntirib bera olmaydi. Yung-Gelmgols nazariyasiga muoffiq, rang k o ‘rlik hodisalari qizil, yashil yoki binafsha rangga reaksiya k o‘rsatadigan tegishli elemcntlar to ‘r pardada y o ‘qligi bilan izohlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi K o‘zning turli darajadagi yorug‘likda k o ‘rishga moslanishi ko‘zning Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|