Odam fiziologiyasi
o ‘tkazuvchanligi ortib, mahalliy elektrik potensiali hosil b o ‘ladi, buning
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
o ‘tkazuvchanligi ortib, mahalliy elektrik potensiali hosil b o ‘ladi, buning natijasida hosil b o ‘ladigan potensial retseptor potensiali deb ataladi. Ta’sir pcUensialining tarqalishi membrananing qarshilik k o ‘rsatishiga va hajmiga b o g ‘liq b o ‘lib, elektroton deb ataladi. Shu sababli asab tolalarida retscptor potensialining sekinlik bilan tarqalishi elektrotonik tarqalish deb ataladi. Retscptor potensialining elektrotonik tarqalishi, neyron dendritlari va soma orqali aksonga berilishi rctseptor faoliyatining uchunchi bosqichi hisoblanadi. Nihoyat, to‘rtinchi bosqich retseptorlarda ta’sirotni asab impulslarga aylanishi (kodlanish, transformatsiyalash) dan iborat. Hosil b o 4lgan axborot impulslari afferent asab tolalari orqali markaziy asab tizim ining tegishli sensor mintaqalariga yetkazib bcriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi ]63-rasm. Birlamchi (A) va ikkilamchi (B) retseptorlarda elektrik potensiallarining hosil hlishi. },V-hidlash va ta'm bilish maxsuslashgan retseptorlarining apikal o ‘sitmalari. 2,2*-maxsuslashgan neyronlarning tanalari; 3-maxsuslashgan hujayra va ikkilamchi retseptorlar asab tolalar o rtasidagi sinapslar; 4-birlamchi maxsuslashgan hujayraning markaziy o ‘sitmasi (afferent tola); 4l-ikkilamchi retseptoming afferent tolasi; I- ta sirlovchining ta ’siri; II-birlatnchi va ikkilamchi retseptorlarda elektrik potensialining rivojlanishi; III-ikkilamchi retseptorining postsinaptik membranasida potensialning hosil blishi; IV-afferent tolasida ta ’sir potensialining hosil bo*lishi. Analizatorlarning umumiy tuzilishi 1. Ko‘p qavatlilik - analizator tarkibida bir necha qavat neyronlar mavjud. * B oshlang‘ich neyronlar retseptorga qarashli, oxirgi neyronlar esa miya p o‘stlo g ‘ining assotsiativ mintaqasidagi neyronlarga konvergensiya bo*ladi (5, 7, 4, 6, 1, 2 maydonlar). K o‘p qavatlilik bosh miya p o ‘stlog‘ining polimodal (turli xarakterga ega b o ‘lgan) tabiatini ifodalaydi, chunki polimodal signallarning birlamchi afferent sintezi markazi assotsiativ mintaqalar hisolanadi (Ayrapetyans, Batuyev). 2. Ko‘p kanallik - organizmning tashqi va ichki muhitidan turli kanallar orqali bir-biriga o ‘xshamagan turli polisensor informatsiya qabul qilinadi, qaysiki, bosh miya p o ‘stlog‘ining turli mintaqalariga yetib boradi. Ammo; oxirgi umumiy y o ‘ldan ayni vaqtda organizm uchun kerak b o ‘lgan www.ziyouz.com kutubxonasi eng asosiy va zaruriy axborot o ‘tadi (himoyalanish, ovqatlanish, seksual va hokazo). 3. Yonma-yon qavatlarda asab elementlarining miqdori teng emas. Masalan, k o ‘ruv tizimida retseptorlar soni 130 million, k o ‘zdan chiqadigan asabni tashkil qiluvchi neyronlarning soni esa faqat 1 mln 250 mingga yaqin yoki 100 marotaba kam. Bu nisbat miyaniing har qaysi yakka retseptorlarda vujudga kelgan impulsni qabul qila olm asligini k o ‘rsatadi. Buning biologik ahamiyati shundaki, informatsiya markaziy asab tizimiga yetguncha bir necha marta saralanadi. K o ‘p sonli qavatdan unsurlari kam qavatga o ‘tish jarayonida biologik nuqtayi nazardan ikkinchi darajadagi informasiya olib qolinib, o ‘tkazilmaydi. Bu torayib boruvchi “voronka” (“Sherrington voronkasi”) miyaga o ‘tkaziladigan informatsiyani kamaytiradi va muhim axborotlarnigina o ‘tkazadi. 4. Analizator tuzilmalarining vertikal va gorizontal bo‘yicha farqlanishi. Bir b o ‘limda joylashgan analizator elementlarining funksional xossalari har xil b o ‘lishi mumkin. Masalan, k o ‘ruv analizatorining retseptor bo limi rang sezuvchi kolbochkalardan va yorug’tik darajasini seznvchi tayoqchalardan tashkil topgan. Bu farqlanish gorizontal farqlanish deyiladi. Retseptorlar adekvat ta’sirlovchilarga, y a ’ni evolutsiya davomida qaysi ta sirotlarni sezishga maxsus moslashgan b o ‘lsa, o ‘sha ta’sirotlarga nisbatan juda yuksak darajada sezuvchanligi bilan farq qiladi. Q o ‘z g ‘alish ro‘y berishi uchun zarur b o ‘lgan minimal miqdordagi energiyaga, ya’ni ta’sirot b o ‘sag‘asiga qarab retseplorlarning q o‘z g ‘aluvchanligi o ‘zagaradi. Retseptorlar noadekvat ta’sirlovchilar ta’sirida ham q o ‘z g (alishi mumkin. Masalan, k o ‘zga mexanik kuch (zarb) ta’sir etganda yorug‘lik sezgisi kelib chiqadi (“k o ‘zim chaqnab ketdi” degan ibora shundan olingan), shu ta’sirlovchilar quloqqa ta’sir etganda tovush sezgisi paydo b o ‘ladi (“qulog‘im shangillab ketdi”). Lekin noadekvat ta’sirlovchilar ta’sir etganda retseptorlar q o ‘z g ‘aluvchanligi k o‘p marta kamroq b o ‘lib chiqadi. Retseptorlar q o ‘z g ‘aluvchanligi doim o bir xilda turmaydi. U bevosita retseptorlar funksional holati o ‘zgarganda, shuningdek markaziy asab tizimi (bosh miya p o ‘stlog‘i va to ‘rsimon fonnatsiya) dan keluvchi impulslar ta'sirida ham zgarishi mumkin, bular retseptorlaming sezuvchanlik darajasini ( “sozlanishini” ) o ‘zgartiradi. Retseptorlarning adaptatsiyasi (moslashuvi) Retseptorlarga ta’sirlovchilar muntazam ta’sir etib hamma vaqt ularning q o ‘z g ‘aluvchanligini bir darajada saqlab tura oladi. K o‘proq retseptorlar uzoq muddat ta’sirlanganda ularda q o ‘z g ‘aluv u yoki bu darajada susayadi. Bu hodisa retseptorlar adaptatsiyasi deyiladi. Buning asosida retseptorlarda va analizatorlarning p o ‘stlog‘dagi markazlarida q o ‘z g ‘atiladigan murakkab ii/iologik jarayonlar yotibdi. Masalan, tamaki chckgan xonaga kirib, kishi fr' necha daqiqalardan s o ‘ng tamaki hidini sezmay qoladi, chunki hidlov rctscptorlari bu om ilga moslashadi - adaptatsiya b o la d i. www.ziyouz.com kutubxonasi Barcha retseptorlar ikki guruhga: 1. tezlik bilan adaptatsiya b o ‘ladigan yoki fazali retseptorlar; 2. sekinlik bilan adaptatsiya boMadigan yoki tonik retseptorlar. Bulardan tashqari yana oraliq retseptorlar ham mavjud. Fazali retseptorlar ularning membrana deformasiyasining avvalida yoki oxirida sust (taktil retseptorlar) va kuchli (fonoretseptorlar) mexanik ta’sirlovchilarning ta’siriga javoban q o ‘z g ‘aladi. Fazali retseptorlarning yaqqol misoli Pachini tanachalaridir, qaysiki, bori y o ‘g ‘i bir-ikki impuls transformatsiya qila oladi va ta’sirlovchi ta’sirining oxirida yana bir-ikki ta’sir potensialini yuzaga chiqaradi. Tonik
retseptorlar esa
membrana deformatsiyasi davomida q o ‘z g 4aladi. Masalan, retseptorlaming davomli va sekin c h o ‘zilishi va ularning faolligi bir necha soatlar davomida saqlab qolishi mumkin. Oraliq yoki fazali-tonik retseptorlaming q o ‘z g ‘alishi ta’sirotning ta’sir qilish vaqtiga bog*liq, ya’ni ta’sirot qanchaki k o ‘proq ta’sir qilsa, oraliq retseptorlaming q o ‘z g ‘alishi ham o ‘shancha davomliroq b o ‘ladi. Biroq retseptor potensialining amplitudasi va tezligi ta’sirotning davom iyligiga qarab pasayib ketaveradi. Bu retseptorlarning potensiali ikki komponentdan iborat boshlang‘ich fazali va keyingisi-tonik komponentdir. Shunday qilib, organizmning ixtiyorida uch tipdagi retseptorlar mavjud, ular orqali har bir jarayonning avvalidan, o ‘rtasidan va oxiridan axborot olish mumkin b o ‘ladi. Adaptatsiya, ya’ni ta’sirot kuchiga moslashish deyarli barcha retseptorlaming umumiy xossasidir. Adaptatsiya doimo ta’sir etib turgan ta’sirlovchiga nisbatan sezgirlikning kamayishida namoyon b o ‘ladi. D oim iy ta’sirlovchi-hid, shovqin, kiyim-bosh bosimi va shunga o ‘xshashlar ta’siriga “o ‘rganib qolish” adaptatsiyaning subyektiv namoyon bo*lishidir. Sensor уо‘11ап Yuqorida bir necha marta retseptorlarda signallarni asab impulslar shaklida transformasiya b o ‘lishi haqida s o ‘z yuritgan edik Sensor axborot turli y o ‘llar (orqa miya, uzunchoq miya, o ‘rta miya, miyacha, oraliq miya) orqali miya p o ‘stlog‘ining tegishli markazlariga borib, u yerda analiz va sintez b o ‘lib, efferent y o ‘llar orqali ishlovchi a’zoga “buyruq” sifatida yctib keladi. Markazga boruvchi y o ‘llar turlicha b o ‘ladi. B a’zilari ta’sirlovchilarning fizik parametrlarini mukammal baholab, bir tipdagi retseptorlardan axborot beradi. Shu sababli ular spetsifik sensor yo‘llar deyiladi. Boshqalari esa ulaming asab tolalari divergensiyasi oqibatida va boshqa markazlar bilan konvergensiya b o lis h i sababli multimodal yoki nospetsifik sensor yo‘llar deb ataladi. Shuni alohida qayd qilib o ‘tish zarurki, miya apparatining umumiy q o ‘z g ‘aluvchanligini saqlab qolishda miyaning nospetsifik tuzilmalari muhim ahamiyat kasb etadi. Uchinchi-assotsiativ talamokortikal y o ‘llar va ularning neokorteksdagi proyeksiyalari ta’sirlovchining biologik ahamiyatini bilib olish uchun asosiy tizim hisoblanadi. Binobarin, sensor www.ziyouz.com kutubxonasi funksiya spctsifik, nospetsifik va assotsiativ tuzilmalarning o ‘zaro integrativ faoliyati orqali amalga oshiriladi, qaysiki, bu organiizmning xulq-atvor statusini belgilab beradi. Sensor tizimi evolutsiyasining yana bir muhim omili-bu miyaning oliy b o ‘Iimlariga signallam i turli (ko‘p) kanallar orqali uzatishidir. Bu xossa retseptor darajasida maxsuslashgan asab elementlari borligidan dalolat beradi va filogenezda bunday maxsuslashgan neyronlarning miqdori tobora ortadi. Bir sensor tizimida qancha kanallar miqdori k o ‘p b o ‘lsa, o kshancha uning k o ‘chish (rele) kanallari oshadi. N eyronga keluvchi turli shakldagi signallarning miqdoriga qaramay faqat shu neyron uchun xos b o 4lgan reaksiya amalga oshiriladi, ya'ni bu yerda signallar filterlanadi. Ammo, hozirgi kunda scnsor tizimlar chegaralarida axborotni shoshilinch ravishda o4kazadigan kanallar
www.ziyouz.com kutubxonasi ahamiyatga qarab ajratish; 3) signallarni o ‘tkazish va o ‘zgartirish; 4) axborotlami kodga solish; 5) signallarni detektorlash; 6)obrazni yaratish. Analizatorning bunday murakkab funksiyalari yuqorida k o‘rsatilgan ichki va tashqi omillar, shuningdek k o‘p kanallik va kanallar orqali tezlik bilan axborotni yetkazish, hamda yonma-yon qavatlarning o ‘ziga xos tuzilishiga b o g ‘liq. Sensor tizimning k o ‘p darajaligi, divergensiya va konvergensiya tamoili bilan ishlashi, shuningdek p o ‘stlo g ‘da ikkilamchi proyeksiyalarning
umumiy oxirgi yo‘Ii tizimi faoliyatida muhim rol o ‘ynaydi. Ikkilamchi proyeksiyalar tamoili sensor tizimi tuzilishining umumiy xususiyati hisoblanadi, bosh miya yarim sharlar p o‘stlog‘ida bir-biridan keskin farq qiluvchi ikki tip proyeksiyalarni ifodalaydi. P o‘stlo g ‘dagi proyeksiyalar shu sensor tizimnlng p o‘stlo g ‘dagi assosiativ mintaqalari bilan o ‘rab olingan. Har bir sensor tizimda ko‘tariluvchi (afferent) y o ‘llardan tashqari tushuvchi (efferent, sentrifugal) y o ‘llar ham bor. Ko‘tariluvchi va tushuvchi tolalar bosh miya markazlarining turli mintaqalariga borib, uning k o‘p bosqichli integrativ faoliyatini ta’minlaydi. Sensor tizimida divergent va konvergent tamoili borligi tufayli q o ‘z g ‘alish jarayoni keng irradiatsiya b o ‘ladi. Buning natijasida kuchsiz sensor ta’sirlovchilar miya neyronlarining zanjirli reaksiyalarini vujudga keltiradi. Biroq bu reaksiyalaming irradiatsiyasi lateral tormozlanish tufayli chcklantiriladi. Sensor tizimida ta’sirotning o ‘tishi sezilarli darajada b o ‘lishi uchun u ilgaiigi ta’sirotdan muayyan darajada ortiqroq b o ‘lishi kerak, degan qonunni 1834 yilda E.Veber
ta’riflab berdi. Veber o ‘z tajribalarida q o ‘l terisiga muayyan vaznli yuk q o ‘ydi. Ilgari ta’sir etgan yukning vaznidan muayyan miqdorda ortiq b o ‘lgan q o ‘shimcha yuk q o ‘yilgandagina bosim sezgisi kuchayadi. Masalan, odam q o ‘l terisini 100 g vaznli qadoq tosh bosib tursa, shu bosim sezgisini kuchaytirish uchun 3 g vaznli tosh q o ‘shish kerak. Terini 200 g vaznli qadoq tosh bosayotgan b o ‘lsa, bosim oshganligining minimal sezgisi kelib chiqishi uchun 6 g vaznli qadoq tosh q o ‘shish kerak. E.Veber aniqlagan b o g ‘liqlikni quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: = Уегс*а 1-ta’sirot, Al-ta’sirotning o ‘sishi; k-doimiy miqdor. Axborotning shartli shakl kodga aylantirilishi kodlashtirish (kodga solish)
Ikkilik kod nol va bir raqamlaming turli kombinatsiyalari shaklida elektron raqamli hisoblash mashinasiga informatsiya bcrishda q o ‘llaniladi. Bu kod mashinaga turli-tuman hodisa va voqealar haqida juda k o ‘p informatsiya kiritishga imkon beradi. Vaqt www.ziyouz.com kutubxonasi birligida o ‘tka/ish mumkin b o lg a n axborot hajmi ikkilik birliklar yoki bitlar
soniga b o g ‘liq. Asab tolasi bir soniyada nechta impuls o ‘tkaza olishini bilib, axborot o ‘tkazuvchi har bir kanalning s ig ‘imini o lc h a s a b o ‘ladi. Masalan, asab tolasi bir soniyada 100 impuls o ‘tkazadi, har bir 0,01 soniyada axborotning 1 ikkilik birligi (1 impuls va uni navbatdagi impulsdan ajratib turuvchi bitta pauza) o ‘tishini bildiradi, binobarin, bu holda bir asab tolasi 1 soniyada 100 bita
axborot o ctkazadi. Signallar xarakteri periferik retseptorlardayoq bir qadar ajratiladi (farq qilinadi), chunki ular faqat muayyan signallami sezishga “sozlangan” - moslashgan, bu signallar periferik retseptorlar uchun adekvat hisoblanadi va pcrifcrik retseptorlar shu signallarga nisbatan ayniqsa sezgir b o ‘ladi. Shunday qilib, shu murakkab jarayonlar natijasida organizm o ‘zi yashaydigan sharoit bilan mukammal moslashadi. Somatik sensor tlzimi Наг bir organizm uchun tashqi qoplovchi a’zo yoki uni tashqi muhit ta’sirlovchilaridan him oyalovchi a’zo - teri
muhim rol o ‘ynaydi. Organizm teri orqali tashqi muhitning fizikaviy ta’sirlovchilaridan axborot olib turadi va ularga markaziy asab tizimi orqali refleks shaklida samarali javob qaytaradi. Bu qoplovchi a’zo murakkab tizilma b o ‘lib, xilm a-xil funksiyalarni bajaradi: him oyaviy, ayiruv, modda almashinuvi, nafas olish va hokazo. Terining funksiyalari orasida sensor resepsiya alohida o ‘rin tutadi. (165-rasm). Odam va umurtqali hayvonlaming somatik sensor tizimida turli xarakterga ega b o lg a n ta’sirlovchilarga javob qaytaradigan uch toifa retseptorlar mavjud: oriqni sezuvchi yoki nositseptiv retseptorlar, termoretseptorlar
mexanoretseptorlar yoki taktil retseptorlar (167- rasm). Darslikning “ajratuv fiziologiyasi” mavzusida teri haqida ma’lumot bergan edik. Endi esa terini faqat sensor tizim ining maxsus sezuvchi kanali sifatida k o ‘rib chiqamiz. O g‘riqni sezuvchi (nositseptiv) retseptorlaming soni bir millionga yaqin. Ular himoya vazifasini o ‘taydi, y a ’ni o g ‘riq sezish tufayli odam o ‘zini noqulay ta’sirotdan chetga oladi, himoyalanadi. Mashhur fransuz olimi Volter “hamma xavf-xatarda o g ‘riq odamning cng ishonchli qriqchisidir, u doim ehtiyot b o ‘ling, hayotingizni avaylang, deb uqtiradi” , -deb yozgan edi. Nositseptiv retseptorlaming borligi analgeziya - o g ‘riqni sezmaslik bcmorlarni klinikada kuzatish y o l i bilan isbot etildi. Bunday bemorlar oj 2*riqni sczmaydi, lckin boshqa sezgilari saqlangan b o ‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi O g ‘riq retseptorlarning boshqa hamma retseptorlardan farqi shuki, adekvat ta’sirlovchisi y o ‘q. Haddan tashqari kuchli har qanday ta’sirot ta’sirida o g ‘riq sezgisi yoki nositseptiv sezgilar kelib chiqishi mumkin. 165-rasm. Odam terisining tuzilishi. 1-epidermis; 2-tirik hujayralar; 3-asab oxirlari; 4-qon tomirlari; 5-mushak; 6-yog‘ bezi; 7-tashqi qavat; 8-ichki qavat; 9-teri osti y o g * kletchatkasi; 10-soch piyozchasi; 11-ter bezi kanali. Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|