Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
analiz va
sintez qilinishi bosh miya po‘stlog‘ining eng muhim funksiyasi hisoblanadi. M a’lumki, analiz va sintez
faoliyati bilan bog‘langan. Retseptordan markazga intiluvchi yo ‘ldan va o ‘sha retseptoming ta’sirlanishi natijasida kelib chiquvchi impulsni sezadigan po‘stloqning tegishli qismidan iborat tizimga I.P.Pavlov analizator deb nom berdi. Bosh miya p o ‘stlog‘ining analitik - sintetik faoliyati shu yagona tizimdan kelib chiqadi.
miya po ‘stlog‘ining turli neyronlari va neyron guruhlari o ‘rtasida qaror topadigan o ‘zaro ta’sir tufayli katta yarim sharlar po ‘stlog‘ining turli qismlarida ro ‘y beruvchi, q o ‘zg ‘alishlami o ‘zaro bog‘lash, yakunlash va birlashtirishdan iborat. Har qanday shartli refleksni hosil qilishga asos b o ‘ladigan vaqtincha funksional aloqaning vujudga kelishi miya po‘stlog‘idagi sintetik faoliyat belgisidir. www.ziyouz.com kutubxonasi Ta’sirotIarni analiz (tahlil) qilish organizmga ta’sir etuvchi har xil signallarni (ta’sirotlarni) farq qilish, ajratish, tafovutdan iborat. Ta\sirlanuvchilar analizatorning periferik qismida (retseptorda) birlamchi analiz (tahlil) dan o ‘tadi. Retseptorning turli elementlari turli polisensor yoki geteromodal (turli xarakterga ega b o ‘lgan) ta ’sirlovchilarga javob beradi, ya’ni asab tizmining tuban b o ‘limlari ham analiz qiladi. Ammo,
Neokorteksdagi sensor (sezuv) mintaqalarning tuzilmalari va asab y o ‘llari shundayki, retseptorlarning har bir turidan impulslar p o ‘stlog‘idagi neyronlaming muayyan guruhiga boradi. Reaksiyaga tortiladigan neyronlar soni har bir neyrondagi impulslar razryadi ta’sirlovchining kuchiga, uzunligiga va ortib borish tikligiga qarab katta farq qiladi. Shu sababli har bir periferik ta’sirotga q o ‘zg ‘alishning o ‘z vaqt -fa zo naqshini, I.P.Pavlov Ui’biri bilan aytganda, o ‘ziga xos «harakatchan tuzilma kompleksi» ni mos kcltiruvchi sharoit
vujudga keladi.
0 ’z xossalariga k o ‘ra yaqin
ia4irk>vchilar btr - biridan shtmday qilib farqlanadi. Po‘stlog‘da analiz o ‘z.iga xos shakli - ta ’sirlovchilami shartli signal ahamiyatiga qarab
farq qilish
- differensiallashdan iborat, ichki
tormozlanishning vujudga kelishi esa shunga imkon beradi. Bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog‘ida va uning assotsiativ mintaqalarida ikkilamchi (po‘stloqdagi) analiz natijasida signalning biologik ahamiyatiga qarab shartli reflektor reaksiyalar shakllanadi. Signal organizmning qaysi nuqtalaridan kelyapti, qayerga boryapti va bu murakkab analitik jarayonida qaysi tuzilmalar ishtirok etayotganini bilish uchun zaruriy usullar ishlatiladi (elektroensefalogramma, shartli rcflektor usuli, neyrofiziologik va neyrokimyoviy usullar). Analiz va
sintezning murakkab shakllarini tekshirish uchun L.G.Voronin to ‘rta: A+B+V+G tovushning ketma-ket q o ‘llanilishiga doir mustahkam shartli refleks vujudga keltirilgan. S o ‘ngra tovushlaming yuqoridagi tartibini ularning boshqa (A+V+B+G) tartibida farq qilishga (differensiallashga) urinib k o ‘rishgan. Tafovutlcvchi kombinasiya o ‘rta hisob bilan 7-marta qo*llanilganda odam bunday vazifani bemalol bajaradi. Shunday qilib, bosh miya p o ‘stlog‘ining murakkab sintetik faoliyati ikkilamchi, uchlamchi va hokazo reflekslaming hosil b o lish id a yoki
javoban shartli reflekslar kelib chiqishida ko‘rinadi. Odamdagi boshmiya p o ‘stlog‘ining sintetik faoliyat jarayonlarida shartli va shartsiz ta’sirlovchilarning neokorteks vakilligi neyronlari o ‘rtasidagi vaqtincha funksional aloqalargina emas, indifferent (befarq) ta’sirotlar yig‘indisini idrok etishda qatnashuvchi asab hujayralarining guruhlari 0 ‘rtasida vujudga keladigan vaqtincha aloqalar ham muhim rol o ‘ynaydi. Masalan, biron kuy
tovushlari eshitilganda eshituv analizatorining po‘stlog‘dagi tegishli neyronlari periferiyadan keluvchi ta’sirotlar bilan www.ziyouz.com kutubxonasi muayyan tartibda q o ‘z g ‘aladi va shu neyronlar o ‘rtasida vaqtincha aloqalar vujudga keladi. Kuyni esda qoldirish - eshituv analizatorida vaqtincha aloqalarning vujudga kelishi demakdir. B oshlang‘ich bir nechta notaning jaranglashi butun kuyni esga tushirish uchun kifoya qilishi vaqtincha aloqalar vujudga kelishidan guvohlik beradi. Biron surat yoki narsani k o ‘zdan kechirganda k o ‘z to ‘rpardasidan va k o ‘z mushaklaridan afferent impulslar ko ‘ruv analizatori bilan harakat analizatori (pay-mushak retseptorlari) ning p o ‘stlog‘idagi neyronlariga muayyan tartib bilan boradi. Shu tufayli mazkur neyronlar o ‘rtasida vaqtincha aloqalar vujudga keladi. Natijada k o ‘ruv ta’siri iz qoldiradi. Shunday qilib, ta ’sirlovchilami biologik tahlil qilish uchun fiziologik jarayonlari - oliy shakllari odamda hodisa va tushunchalarni mantiqan analiz va sintez qilishning sifat jihatidan o'ziga xos jarayonlari vujudga kelishi uchun asos hisoblanadi. Bosh miya pokstlogMning analiz - sintez faoliyati biologik jihatdan katta ahamiyatga egadir. Organizmning tevarak - atrofdagi muhit sharoitiga aniq va nozik moslanishi, organizmga to4g*ri keladigan ju d a ko‘p ta ’sirotlami sezishi, ularni tahlil qilishi shu sharoitda zarur reaksiyaning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.
I.P.Pavlov labaratoriyalarida it ustidagi tajribalarida turli shartli
reflekslami vujudga
keltiradigan xilma-xil shartli ta’sirlovchilardan foydalangan. Bu shartli ta’sirlovchilar muayyan tartibda qo‘llanilsa itning miya p o ‘stlog‘ida vaqtincha funksional aloqa mexanizmiga asoslangan muayyan
vujudga keladi. Shartli ta’sirlovchi kuchli, kuchsiz yoki tormozlovchi ta’sirlovchi o ‘rnida q o ‘llanilishiga qarab, samarasi kuch jihatidan har xil b o ‘ladi (151-rasm). Miya po‘stlog‘i shartli va shartsiz signallaming biologik ahamiyatiga qarab muayyan andaza bilan hosil b o ‘lgan dinamik stereotipga yarasha javob qaytaradi.
Shunday qilib, miya p o ‘stlog‘idagi sintetik faoliyatning murakkab shakllari
yoki
tizimlik tushunchalari bilan ifodalanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi
...*Т Diffcrensial- ££iM etronom
15 1-rasm. Stereotip bilan qilingan tajriba (Л) va faqat bitta ta’sirlovchini qo llan ib qilingan tajribada (B) shartli reflekslaming miqdorlari. Faqat bir ta*sirlovchi - y o ru g iik qoilanilganda shartli reflektor faoliyatining stcrcotipiyasi mustankam b o iib vujudga keladi (E.A.Asratyandan). Ustunlar balandligi shartli refleks miqdoriga mos keladi. Organizm yashaydigan tabbiiy sharoitda ta’sirotlarni miya p o ‘stlo g id a anali/ va sintez qilish jarayonlarida miya po‘stlog‘ining bir faoliyatidan ikkinchi faoliyatiga shartli refleks y o ii bilan ko‘chishi muhim rol o ‘ynashini E.A.Asratyan aniqladi. Buning mohiyati shundan iboratki, shartli ta’sirlovchining samarasi shu ta’sirlovchi qoilanilayotgan sharoitga muayyan darajada b o g iiq b o iib qolishi mumkin. Odamning oliy asab faoliyatida miya p o ‘stlog‘ining bir, faoliyatdan ikkinchi faoliyatga k o ‘chishi ayniqsa katta ahamiyatga egadir. Odam uyida, ishxonasida, mehmondorchilikda, teatrda, y o id a va boshqa joylarda ekanligiga qarab, bir xil ta’sirlovchilarga (bir so ‘zining o ‘ziga, bir narsaning o ‘ziga) turlicha reaksiya ko‘rsatish misollari kundalik hayotda son - sanoqsiz. Oliy asab faoliyati tiplari Odamning xulq-atvori, aql-idroki, fikrlashi, ongi, boshqalar bilan muomalasi va shu kabi barcha ruhiy xususiyatlari uning asab faoliyatini belgilaydi. Oliy asab faoliyatining tavsifini anchagina belgilab beruvchi shu xossalar yig‘indisi har bir kishining irsiy xususiyatlariga va avvalgi hayot tajribasiga b o g iiq b o iib , oliy asab faoliyati tiplari deb ataladi. Bir turga kiradigan turli hayvonlarda shartli reflekslaming birday sharoitda vujudga kclish tczligi, miqdori va mustahkamligi, ichki va tashqi tormozlanish jadalligi asab jarayonining tez tarqalishi (irradiatsiya), va to ‘planishi (konscntratsiya) induksiyaga layoqatlik, oliy asab faoliyatida patologik holatni (masalan, eksperimental nevrozni) vujudga keltiruvchi turli :a\ir1ovchilarga ozmi - ko ‘pmi moyillik oliy asab faoliyati tipiga b o g iiq . www.ziyouz.com kutubxonasi I.P.Pavlov itdagi shartli reflekslami labaratoriya sharoitida k o ‘p yillar mobaynida tekshirish natijalariga suyanib, tiplarni tasnif qilishda asab tizimining bir necha xossasiga katta axamiyat berdi, asab tizimining shu xossalarini asab faolligining eng puxta k o ‘rsatkichlari deb hisobladi. Birinchidan, q o ‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlarining
ikkinchidan ulaming o ‘zaro
muvozanatlanganligi, ya’ni q o ‘z g ‘alish kuchi bilan tormozlanish kuchining nisbati, uchinchidan, ularning harakatchanligi, ya'ni
qo‘zg ‘alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi va
aksincha, tormozlanishning q o ‘zg ‘alish bilan
almashinish tezligi
shunday ko‘rsatkichlardan hisoblanadi (152-rasm, 153-rasm). Eksperimental amaliyotda to ‘rtta asosiy tip uchraydi:
- q o ‘zg % alish jarayonining tormozlanish jarayonidan ustunligi bilan ta’riflanadi; 2.
- asab jarayonlarining juda xarakatchanligi bilan ta ’riflanadi (juda serharakat tip); 3.
- asab jarayonlarining kamroq harakatchanligi bilan ta’riflanadi («yuvosh», kam harakat yoki inert tip); 4.
nimjon tip - q o ‘z g ‘alish jarayonining ham tormozlanish jarayonining ham g ‘oyat sust avj olishi bilan ta’riflanadi, tez charchab, mehnat qobiliyatidan mahrum b o ‘lish shu tipga mansubdir. 152-rasm. Turli oliy asab faoliyati tiplariga mansub bo'lgan itlarning tasviri. www.ziyouz.com kutubxonasi Odamning oliy asab faoliyati tiplarini aniqlash uchun l.P.Pavlovning k o ‘rsatilgan asab xossalari ham mos keladi. Ammo, odamning biologik o ‘rni va uning ijtimoiy xususiyatlari hayvonlarga qaraganda ancha murakkabroq bo‘ladi (154-rasm).
Bu tipga kiruvchi bolalar tinib - tinchimas, juda serharakat, boshqalar bilan tez o ‘rtoqlashib, tez urishib qoladigan, arzimas narsaga yig‘lab, o ‘zidan - o ‘zi kuladigan xususiyatga ega b o ‘ladi. Bunday bolalaming zehni yaxshi b o ‘ladi-yu, ammo xulq-atvori juda murakkab b o ‘lib, ularning tarbiyasi ota-ona, o ‘qituvchilar uchun ancha qiyinchilik tug‘diradi. 2.
Kuchli, muvozanatlangan, harakatchan tip (sangvinik). Bu tipga kiruvchi bolalar qobiliyatli, zehnli, yuvosh b o ‘ladi, har bir ishni nihoyasiga yetkazib, shoshmasdan sekinlik bilan bajaradi, xulq - atvori, atrofdagi kishilar va o ‘rtoqlari bilan yaxshi munosabatda b o ‘ladi. 3
Bu tipning vakillari qobiliyatli, zehnli, yuvosh b o ‘ladi, har bir ishni nihoyasiga yetkazib, shoshmasdan sekinlik bilan bajaradi, xulq-atvori atrofdagi kishilar va o 4rtoqlari bilan munosabati yaxshi b o la d i. 4.
Kuchsiz, muvozanatlashmagan tormozlanish qo‘zg‘alishdan ustun tip (meianxolik). Bu tipdagi bolalar kam harakat, ishyoqmas, q o ‘rqoq, mustaqil fikrga ega b o ‘lmagan, fikrlash qobiliyati past b o ‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan turli oliy asab faoliyatining tiplari tu g ‘ma ya’ni nasldan - naslga berilgan boMadi. Bu belgilar asosan bolaning yoshlik davrlarida yaqqolroq k o ‘rinadi, yosh kattalashgan sari tashqi muhit, ota-ona , o ‘qituvchilar va atrofdagi kishilaming tarbiyaviy ta’siri natijasida ayrim tipga xos b o ‘lgan belgilar m a’lum darajada o ‘zgaradi, ayniqsa birinchi va to ‘rtinchi vakillarida o ‘zgarish ancha sczilarli b o ‘ladi, chunki ulaming xulk -atvorida yoqimsiz odatlar k o ‘proq b o ‘lganligi uchun atrofdagi kishilaming tarbiyaviy c ’tibori ularni y o ‘qotishga qaratiladi.
Shartli reflektor faoliyatining asosiy qonuniyatlarini aniqlab, I.P.Pavlov oliy asab faoliyati patologiyasi (buzilishi) ni ham o ‘rganib chiqdi. Shu lariq a oliy asab faoliyatining eksperimental patologik asoslari yaratildi, bu esa psixiatriya va klinik nevrologiya uchun ayniqsa muhimdir. www.ziyouz.com kutubxonasi ------------ -------------- ---------------- Sangvjnik R egm atik Xoierlk M elanxolik 153-rasm. Hayvonlar oliy asab faoliyati tiplari (I.P.Pavlovdan). A B V G
A-o*rta tip - 1 va II signal tizimlarining muvozanati; B-badiiy tip - I signal tizimining ustunligi; V - fikrlovchi tip - II signal tizimining ustunligi; G- badiiy - fikrlovchi tip - I va II signal tizimlarining ustunligi. Eksperimental nevrozlar degan patologik holatlar alohida diqqatga sazovor. Ular bosh miya p o ‘stlog‘ining patologik holati b o ‘lib, asab tizimi yoki organizmning boshqa a’zolari shikastlanmasdan turib vujudga kelishi mumkin. Eksperimental nevroz oliy
asab faoliyatining funksional buzilishidan iborat. Bosh miya faoliyati qiyinlashganda, asab jarayonlarini o ‘ta zriqtiradigan sharoitda eksperimental nevroz ro ‘y berishi mumkin (M.G.Ayrepetyans, 1989; Simonov, 1990; Karamyan, 1991). Masalan, juda kuchli shartli va shartsiz ta’sirlovchilar q o ‘llanilganda, murakkab va nozik tafovut - differensirovkalar hosil qilganda, bir-biriga yaqin ikki tovushni yoki bir-biriga o ‘xshaydigan ikki geometrik figuralarni farq qilganda, tormozlovchi signallar uzoq
(bir necha
daqiqa) qoilanilganda va tormozlovchi shartli ta’sirotga tez o 4tilganda k o ‘pincha eksperimental nevrozlar kuzatilgan. Eksperimental nevrozlar yo
tormozlanishning susayishida yo q o ‘zg ‘alishning susayishida yoki
ikkala jarayon
harakatchanligining o ‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Tormozlanish jaiayonining kuchi www.ziyouz.com kutubxonasi kamayganda ta’sirlovchilarning tafovuti buziladi, shartli reflekslar so ‘ladi va kechikadi: q o ‘z g ‘alish jarayoni susayganda esa shartli reflekslar miqdori kamayadi. Asab jarayonlari harakatchanligining o ‘zgarishi ularning yo inertligi (faoliyatsizligi) da,
yoki haddan
tashqari harakatchanligida, anchagina irradiatsiyaga moyilligida namoyon b o ‘ladi. Eksperimcntal nevrozlarda shartli signallar kuchi bilan shartli refleks miqdori o ‘rtasidagi nisbatlar k o ‘pincha xarakterli ravishda o ‘zgaradi. (M.M.Xananashvili). Nevroz holati avj olaboshlaganda baravarlovchi faza kuzatiladi: turli kuchdagi ta’sirlovchi!ar taxminan teng reflektor javobni yuzaga chiqara boshlaydi. Bu fazadan keyin
faza keladi; unda shartli signal kuchi bilan shartli refleks miqdori o ‘rtasidagi m e’yoriy nisbat buziladi; kuchli shartli signallar kuchsiz samara, kuchsiz shartli signallar esa kuchli samara yuzaga chiqaradi. Nevroz holati yanada avj olganda kuchli, shuningdek, kuchsiz shartli signallaming samaralari juda ham susayadi (narkotik) faza. Nihcyat^ m uayyaaJiollarda
kuzatish mumkin. Bu fazaning xarakterli belgisi shuki, ijobiy shartti stgnaltar tormozlovchi samara beradi (E.N.Nuritdinov bo‘yicha «mukofotlovchi tormozlanish» fenomeni), tormozlovchi shartli signallar esa, aksincha ijobiy shartli reaksiyaga sabab bo‘ladi. Baravarlovchi, paradoksal va ultraparadoksal fazalar к о ‘р kunlar va hatto haftalar davom etishi mumkin. Ba’zan nevroz holati barqaror b o ‘lganda shartli signallar kuchi bilan shartli refleks miqdori o ‘rtasidagi anormal nisbatlar surunkali (xronik) tus oladi. Bedorlik holatidan uyquga o ‘tishda eksperimental nevroz b o ‘lmaganda ham ba’zan shunga o ‘xshash hodisalar uchraydi. Ayni vaqtda itlar ustidagi tajribalarda k o ‘pincha shunday holatlar kuzatildiki, ovqatlanish shartli refleksining sekretor komponenti saqlangani holda harakat komponenti tormozlanadi: shartli
signalning ta’siriga javoban s o ia k chiqadi-yu, hayvonga hatto ovqat berilgandan keyin ham, u ovqat idishi sari harakatlanmaydi. Asab jarayonlarining o ‘ta z o ‘riqishi sababli, hayvonda kelib chiqqan patologik holatlarni bartaraf qilish uchun dam beriladi, y a’ni shartli refleks tajribalari bir muddat to ‘xtatib q o ‘yiladi va tajriba sharoiti yengillashtiriladi. Oxirgi
yillarda eksperimental nevrozlarni bartaraf qilish uchun
neyropeptidlar: enkcfalin, endorfin, bombezin, dermorfin, AKTG
va hokazolar qoilanilm oqda (E.N.Nuritdinov, 2001-2003). Bombezin va
dermorfin q o ‘zg‘alish jarayonini pasaytiradi, enkefalin, endorfin va AKTG esa, ichki tormozlanish jarayonlarini ularning m e’yoriga qaytaradi. www.ziyouz.com kutubxonasi
Bosh miya p o ‘stlog4ida vaqtincha funksional aloqalarning vujudga kelishi va mustahkamlanishi mashq qilish natijasida avtomatlashgan harakat jarayonlarini, y a’ni
hosil qilishga asoslanadi. Odamning hayot va faoliyat davrida hosil qiladigan malakalari juda k o ‘p. Tikka turish ham, yurish ham, yugurish ham, mehnat va sportdagi har xil harakatlar ham harakat malakalariga kiradi. Harakat malakalarini hosil qilishda miya p o ‘stlog‘ining piramidal neyronlari va analizatorlaming po‘stloqdagi sensor neyronlari o ‘rtasida neyronlararo vaqtincha aloqalar vujudga keladi (155-rasm). Ammo, bunday malakalaming vujudga kelishida mushaklar retseptorlaridan bosh miya p o ‘stlog‘iga muntazam ravishda boradigan afferent impulslar muhim rcl o ‘ynaydi (156-rasm).
www.ziyouz.com kutubxonasi 156-rasm. Mushaklarning retseptorlari. I-proksimal qutb, II-ekvatorial bo4im, III-distal qutb. 1-Mushak ichidagi asab tolalari, 2-ekstrafuzal mushak tolalari, 3-intrafuzal mushak tolalari, 4- oxirgi motor (harakat) plastinkalari, 5-yadro xaltasi, 6-limfa bo'shlig4t 7- kapsula, 8-ekstrafuzal mushak tolalari, 9-pay. Miya p o ‘stlog‘idagi piramidal neyronlarning shaitli yoki shartsiz refleks y o ‘li bilan q o ‘z g ‘alish oqibatida
Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|