Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Determinizm (sababiyat) tamoili.
- 3. Tuzilish (tuzilmalik) tamoili.
- Shartli va shartsiz reflekslarning tafovuti
- Shartsiz reflekslar tug‘ma boiib, nasldan naslga o4adi.
- 2. Shartsiz reflekslar turga taalluqii
- 3. Shartsiz reflekslar
- 4. Shartsiz reflekslar
- Shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida vujudga keladi.
- 6. Shartli reflekslar hosil qilish uchun vaqtincha aloqa vujudga kelishi zarur.
- Shartli reflekslarni hosil qitish qotdatarl
- Shartli refleks ta’sirlovchilari
- Vaqtincha aloqaning hosil bo‘lishi
- 146-rasm. Bosh miya yarim shariar postlog4da b a ’zi funksiyalarning markazlari.
- (neokorteks). 1-koz; 2-quloq; 3-teri; 4-burun; 5-til; 6-mushak; 7-ichki a ’zolar.
- 147-rasm. Bolalar bosh miya p o lstlog*i neyronlarining rivojlanishi (tug‘ilgan ikki yillikgacha). Neyronlarning kattalanishi va ular miqdorining
- ] 48-rasm. Vaqtincha aloqalar hosil bo lish gipotezalarining tasviri.
- 149-rasnu Itlarda vaqtincha aloqaning hosil bo4ishi.
|
oliy asab faoliyati hisoblanadi, shu faoliyat orqali organizm va tashqi niuhiL orasida ikki tomonlama hayotiy aloqa o ’rnatiladi. Odamning xulq-idroki, fikrlashi, ongi va barcha ruhiy xususiyatlari oliy asab faoliyati b o iib , u bosh miya yarim sharlari va ular po‘stlog‘ida joylashgan asab markazlarining me’yoriy funksiyasiga bo g iiq . Odamning oliy asab faoliyati murakkab reflekslar orqali namoyon b o iad i. Bu reflekslaming tashqi muhit bilan bogianishi, uning har xil sharoitda moslashuvini ta’minlaydi. Odamning barcha ixtiyoriy harakatlari, fikrlashi va ruhiy holatlari reflekslar orqali sodir bo iish in i mashhur rus fiziologi l.M.Sechenov 1863 yilda “Bosh miya reflekslari” degan kitobida birinchi b o iib ko ‘rsatdi. Uning reflekslar haqidagi fikrlarini taniqli olim I.P.Pavlov yana rivojlantirib, shartli reflekslar haqidagi taiim otni yaratdi. I.P.Pavlov odam oliy asab faoliyati shartli reflekslar orqali namoyon boiishini k o ‘rsatib berdi. I.P.Pavlovning bu taiim o ti nafaqat biologiya, tibbiyot, pedagogika va falsafa uchun, balki jismoniy tarbiya nazariyasi uchun ham juda katta www.ziyouz.com kutubxonasi ahamiyatga ega. Jismoniy tarbiya tadbirlari tizimining ta’siri bilan voqea b o ‘luvchi murakkab jarayonlar va
funksiyalarining qayta qurilishini l.P.Pavlovning oliy
asab faoliyati to 4g ‘risidagi reflektor nazariyasi asosidagina to ‘g ‘ri tahlil qilish mumkin. Oliy asab faoliyati haqida I.P.Pavlov yaratgan buyuk ta’limot jism oniy hodisalar bilan ruhiy (psixik) hodisalarning birligini shak-shubhasiz isbot etadi. Oliy asab faoliyati haqidagi taMimot juda ko ‘p eksperimental ma'lum otlarga asoslanib, ruhiy faoliyatning moddiy negizi bor deb isbot etadi. Oliy asab faoliyati haqidagi ta’limot tashqi obyektiv olamning odam ongida aks etishiga taalluqli juda murakkab jarayonlarning fiziologik mcxanizmlarini ochib va ilmiy jihatdan asoslab berdi, shu bilan in’ikos nazariyasiga tabbiiy-ilmiy asos soldi. Markaziy asab tizimi reflekslar asosida ishlaydi degan I.P.Pavlov talim oti uchta asosiy
tamoilga asoslanadi: birinchi -
determinizm ( ubabiyat) tamoyili, ya’ni har bir hodisaning sababi bor degan fikr, ikkwchi - analiz va s4ntez tamoiti, Uchinchi - tuzillsh, ya’ni tuzilma Uirnoili. Shu tamoyillaming har birini k o ‘zdan kechiraylik.
Bu tamoil shundan iboratki, organizmda hyech narsa sababsiz sodir b o ‘lmaydi. Har bir refleksning yuzaga chiqishi uchun muqarar sababi bor. 2. Analiz (tahlil) va sintez (birlashtirish) tamoili. Bu tamoilga k o ‘ra, markaziy asab tizimi o ‘z faoliyati natijasida retseptorlarimizga ta\sir k o lrsatuvchi murakkab ta’sirlovchilami oddiyroq tarkibiy qismlarga parchalab tashlaydi (analiz) va ulami shu onda bir tizim qilib birlashtiradi (sintez).
Bu tamoilga k o ‘ra, har bir refleks muayyan morfologik tuzilmaga bog‘liq. Miyada, shuningdek butun organizmda ro ‘y beruvchi hamma jarayonlar moddiydir, ya’ni ular asab tizimining muayyan qismlarida voqye b o iu v c h i moddiy jarayonlarga asoslanadi. Shartli va shartsiz reflekslarning tafovuti 1.
Shartsiz reflekslarning anatomik yoilari, ya’ni reflektor yoy va ayniqsa, markaziy asab tizimida q o ‘zg‘alish markazga intiluvchi toladan markazdan qochuvchi tolaga o ‘tadigan y o ila r, shuningdek miya p o ‘stlog‘iga noradigan y o i (shartsiz rcfleksning miya po ‘slog‘idagi qismi) hayvon yoki odam tug‘ilguncha mavjud b o ia d i: yangi tug‘ilgan bolada dastlabki kunlardayoq ovqatlanishga taalluqli bir qancha shartsiz reflekslar paydo b o ia d i (emish, so ia k oqish va hokazo). Shartsiz reflekslar tug‘ma boiib, nasldan naslga o4adi. Shartli refleklar tu g ‘ma boim aydi. Shartli refleksning yoyi hayvon yoki oJani tugiladigan paytgacha mavjud
boim aydi. Shartli
reflekslar orcanizmning individual taraqqiyot jarayonida “turmush tajribasi” asosida www.ziyouz.com kutubxonasi
kasb etadigan reaksiyalardir. Shartli reflekslar hayot davomida paydo b o ‘ladi, mustahkamlanadi, so ‘nadi va y o ‘qolib ketadi. Misol uchun quyidagi tajribani olaylik. Kuchuk bolalari avval boshda faqat sut bilan boqib turiladi. Bora-bora ular sutning o ‘zini k o ‘rish bilan so4lagi oqadigan bo lib qoldi. Bu so ‘lak shartli refleks hosil b o ‘lishi natijasida oqadi. Ilgari biron marta ham g o ‘shtni tatib k o ‘rmagan shu kuchuk bolalariga g o s h t k o ‘rsatilganda ularning so ‘lagi oqmaydi, shundan keyin kuchuk bolasiga bir- ikki marta g o ‘sht yedirilsa, g o ‘shtni k o ‘rish yoki hidi bum iga kirishi bilan so ‘lagi oqa boshlaydi. Shunga o ‘xshash hodisalarni odam bolasida ham k o ‘rish mumkin. Bir marta ham limonni tatib k o ‘rmagan bolaga limonni k o ‘rsatilsa, limonning rang va shakli bolaning e4iborini o ‘ziga tortadiyu, ovqatlanishga taalluqli reaksiyaga, y a’ni so‘lak oqishiga sabab b o ‘lmaydi. Ammo bola limonni tatib k o ‘rgandan keyin shu mevani k o ‘rishi bilanoq o g ‘zidan so ‘lagi keladi. Katta yoshli kishilarga limon haqida gapirilganda yoki ular limonni xayoliga keltirilganida o g ‘zidan so ‘lak keladi.
ya’ni shu tuming hamma vakillariga xosdir.
b o ‘ladi: bir turning ba zi vakillarida b o ‘lishi, boshqalarida esa b o ‘lmasligi mumkin.
birmuncha doimiy; shartli reflekslar doimiy boimay, muayyan sharoitga qarab hosil bo ‘lishi, mustahkamlanishi yoki y o ‘qolishi mumkin; ulaming bu xossasi nomidan ham ko ‘rinib turibdi.
muayyan
bir retseptiv maydonga q o ‘yilgan adekvat ta’sirlovchilarga javoban yuzaga chiqadi.
csa
turli retseptiv maydonlarga q o ‘yilgan turli-tuman ta’sirotlarga javoban yuzaga chiqa oladi. Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i juda rivojlangan hayvonlarda shartli refleksiar miya po4stlog‘ining funksiyalaridir. Miya po‘stlog‘i olib tashlangach shartli reflekslar y o ‘qolib, faqat shartsiz reflekslar qoladi. Bundan ina’lum b o ‘ladiki, shartli reflekslarga qarama-qarshi o ‘laroq shartsiz reflekslarning yuzaga chiqishiga markaziy asab tizimining quyi b o ‘limlari- p o ‘stloq ostidagi yadrolar, miya ustuni va orqa miya yetakchi rol o ‘ynaydi. Ammo,
funksiyalar yuksak
darajada p o ‘stlog‘lashtirilgan odam va
maymunlarda k o ‘pgina murakkab shartsiz reflekslar katta yarim sharlar po‘stlog‘ining muqarar ishtirokida yuzaga chiqishini qayd qilib o tmoq kerak. Maymunlarda bosh miya po‘stlog‘ining zararlanishi natijasida shartsiz reflekslaming patologik ravishda buzilishi va ba’zilarining y o ‘qolib ketishi shundan guvohlik beradi. Shartsiz reflekslaming hammasi ham darrov tug‘ilish paytigacha hozir b o ‘lavermasligini ta’kidlab o ‘tmoq kerak. K o‘pgina shartsiz reflekslar, masalan, harakat (lokomotsiya) jinsiy jarayonga taalluqli reflekslar odam va hayvon tu g ‘ilgandan keyin uzoq vaqt o ‘tgach yuzaga chiqadi, lekin ular asab tizimi normal taraqqiy etgandagina namoyon bo‘ladi. Shartsiz reflekslar filogenez davomida mustahkamlangan va irsiyat y o ‘li bilan o ‘tadigan reflektor reaksiyalari fondiga q o ‘shiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
5. Shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida vujudga keladi. Shartli
reflekslar hosil b o ‘li:shi uchun tashqi muhit yoki organizm ichki holatining biror o ‘zgarishi katta yarim sharlar po‘stlog‘iga sezilib, biron shartsiz refleksning yuzaga chiqishi bilan bir vaqtga to ‘g ‘ri kelishi кегак. Faqat shundagina tashqi muhit yoki organizmning ichki holati 0 ‘zgarishi, shartli rcflcksning ta’sirlovchisi-shartli ta9sirlovchi, yoki
shartli signal b o ‘lib qoladi. Shartsiz rcfleksga sabab boluvchi
shartli
refleksning vujudga kelishida shartli ta’sirotga y o ‘ldosh b o ‘lishi, uni mustahkamlashi kerak. 6. Shartli reflekslar hosil qilish uchun vaqtincha aloqa vujudga kelishi zarur. Boshqacha aytganda, shartli tasirotni sezuvchi po‘stloq neyronlari shartsiz refleks yoyini tarkibiga kiruvchi p o ‘stloq neyronlariga vaqtincha bogianishi kerak. Shartli va shartsiz ta’sirotlar bir vaqtga to ‘g ‘ri kelganda turli neyronlar (po‘stloq va p o ‘stloq osti neyronlar) bir-biri bilan b oglanadi, ya’ni funksional vaqtincha aloqa hosil b o ‘ladi. Shartli reflekslarni hosil qitish qotdatarl Har qanday ta’sirlovchiga javoban shartli refleks hosil qilmoq uchun shu indifferent (ya’ni begona, befarq) ta’sirlovchi shartsiz ta’sirlovchidan oldin ta’sir qilishi shart. Masalan, so ‘lak ajratish shartli refleksini qanday b o ‘lmasin indifferent ta’sirlovchi, masalan, q o ‘n g ‘iroq tovushi bilan hosil qilmoq uchun itga ovqat berishdan 5-30 soniya ilgari q o ‘n g ‘iroq chalishi va kcyin ovqat (shartsiz ta’sirlovchi) berishi kerak. Agar har bir ta’sirlovchi ovqatdan oldin yoki ovqat bilan birga ta ’sir etsa (bizning misolimizda q o ‘ng‘iroq chalib ovqat berish), ilgari befarq (indifferent) bo‘lgan shu ta’sirlovchiga javoban tez orada shartli refleks hosil b o ‘ladi. Yuqorida keltirilgan misolda it tez orada shunday ahvolga keladiki, unga ovqat bermasdan turib, q o ‘n g ‘iroq tovushini cshittirishning o ‘zidayoq so ‘lagi oqa boshlaydi. Bu shartli refleksdir. Shartli va shaitsiz ta’sirotlar boshqacha q o ‘llanilsa, ya’ni ikkala ta’sirlovchi bir vaqtda berilsa yoki shartsiz ta ’sirot boshlangani holda shartli signal q o ‘shilsa shartli refleks vujudga kelmaydi, bordi-yu vujudga kelgan b o ‘lsa, juda zaif b o ‘lib, tez so ‘nib qoladi. I.P.Pavlovning keyingi tadqiqotlari bu qoidani
bir muncha
oydinlashtirishga imkon berdi. Shartli signalni shartsiz ta’sirotdan bir qadar minimal vaqt ilgari bera boshlash kerak ekan. Masalan, himoyalanish harakat shartli reflekslari uchun bu minimal vaqt 0.1 soniyaga teng. Interval bundan kaltaroq b o ‘lsa, shartli refleks hosil b o ‘lmaydi. Shartli reflekslar hosil qilishning muqarar sharti shuki, miya katta yarim sharlari normal faol holatda blishi, organizmda patologik jarayonlar bo ‘lmasligi, tekshirilayotgan shartli va shartsiz reflekslardan tashqari m o‘ljaI www.ziyouz.com kutubxonasi olish refleksini yoki visseral reflekslarni vujudga keltiruvchi qandaydir yosh ta’sirotlar ham b o ‘lmasligi kerak. Yuqorida keltirilgan misollar bir ta’sirlovchining o ‘zi turli shartli reflekslarga signal bo ‘la olishini k o ‘rsatadi. Bir gal so ‘lak oqishiga sabab b o ‘lgan, ya’ni ovqatlanishga taalluqli shartli refleksning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan q o ‘ng*iroq tovushi ikkinchi gal mudofaa refleksini keltirib chiqaradi. Buning sababi
shuki, shartli
refleksning xarakteri uni mustahkamlovchi shartsiz refleksga bog‘liq. Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, shartli reflekslar shartsiz rcflekslar asosida hosil b o ‘ladi. Ammo I.P.Pavlov laboratoriyalarida yana bir muhim dalil aniqlandi. Agar shartli refleks vujudga keltirilib mustahkamlansa, bunday refleks o ‘z navbatida yangi shartli refleksning kelib chiqishiga asos b o ‘ladi. Buni misol bilan tushuntiraylik. Chirog* yoqish va ovqat berish bir necha marta takrorlangandan keyin itda chirog‘ yoqishga javoban shartli refleks hosil bo‘ladi. Bunday it chirog‘ yoqilishini k o ‘rgach hamona so ‘lagi oqa boshlaydi. Shartsiz refleks asosida hosil bo*lgan shartli rcfleks birlamchi refleks deyiladi. Keyinchalik, befarq (indifferent) ta’sirlovchi birlamchi shartli refleks bilan bir vaqtga to ‘g ‘ri keltiriladi. Masalan, itning terisini qashlash bilan bir vaqtda chirog‘ yoqiladi, ayni vaqtda shartsiz ta’sirlovchi (ovqat) berilmaydi. Shu ish bir necha marta takrorlangandan keyin itda terining qashlanishiga javoban yangi shartli refleks hosil b o ‘ladi. Endi itning terisini qashlash bilanoq so ‘lagi oqa boshlaydi. Shartli ta’sirlovchi asosida kelib chiqqan shunday shartli refleks ikkilamchi shartli refleks deyiladi. Indifferent (befarq) signalni ikkinchi tartibdagi shartli
signal (ta’sirlovchi) bilan birga q o ‘llanib, itda uchinchi tartibdagi shartli refleksni vujudga keltirishi mumkin. Itda to ‘rtinchi tartibdagi shartli refleksni hosil qilish mumkin emas. Bolalarda oltinchi tartibdagi shartli reflekslar hosil qilish mumkin. Shunday qilib, oliy asab faoliyati bosh miya po*stlog*ida sodir bo*luvchi ko‘pddan-kofcp o‘zaro bog*liq asab jarayonlarining yig*indisidir. Bu jarayonlar yuqori darajada rivojlangan hayvonlar va odam xulq-atvorining tevarak-atrofidagi muhitning doimiy ravishda o*zgarib turuvchi sharoitga moslashib belgilab beradi. Organizm o*zining hayoti mobaynida orttirgan va befarq ta’sirlovchilar bilan shartsiz ta ?sirlovchilarining navbatlashishi natijasida hosil bo‘lgan retlekslami I.P.Pavlov shartli reflekslar deb ataladi. Shartli refleks ta’sirlovchilari Turli ta’sirlovchilar-tovushlar, yorug‘lik, geometrik figuralar, ranglar, hidlar, ta’mli moddalar, teriga tegish, bosim, issiq va sovuq ta’siii, www.ziyouz.com kutubxonasi mushaklarning taranglanish darajasi, qisqarishi va b o ‘shashuvi, tananing fazodagi vaziyati, ichki a’zolar holati, shilliq pardasining ta’sirlanishi, shuningdek organizmda modda va energiya almashinuvchining zgarishlari shartsiz ta’sirotlar bilan birga q o ‘llanilganda ular shartli reflekslaming signallari (ta’sirlovchilari)ga aylanadi. Eksteroseptiv, interoseptiv va
proprioscptiv ta’sirotlarning hammasi shartli refleks signallari bo‘lib qolishi mumkin.
Dastlab indifferent (befarq) b o ‘lgan ta’sirotlargina emas, odatda organizmning biron bir reaksiyalarini, jumladan shartsiz reflekslarni yuzaga chiqaradigan ta’sirotlar ham shartli signallarga aylanishi mumkin. I.P.Pavlov laboratoriyasida o ‘tkazilgan tajribalarida kuchli
himoyalanish shartsiz refleksini vujudga keltiradigan ta’sirotlar ovqatlanish refleksining shartli signallariga aylantirilgan edi. Shu maqsadda hayvonning oyoq panjasidan v l c k t r toki o ‘tkazish bilan bir vaqtda ovqat ham berib turildi. Himoyalanish shartsiz refleksi-oyoq bukish refleksi sekin-asta susayib, ovqatlanish shartli rcflcksi mustahkamlanadigan paytgacha butunlay y o ‘qoladi, tormozlanadi. Bu holda asab jarayoni bir shartsiz refleks markazidan boshqa asab vaqtincha shartsiz rcfleksini yuzaga chiqaruvchi ta’sirot ovqatlanish shartli rcfleksning signaliga aylanadi.
Bosh miya p o ‘stlog‘ining ikki guruh neyronlar: shartsiz va shartli ta'sirotni qabul qilib oluvchi neyronlar o ‘rtasida vaqtincha funksional aloqa paydo b o ‘lishi asosida shartli refleks hosil b o ‘ladi. I.P. Pavlovning bu tasavvurini hozir dunyo miqsida k o ‘pchilik e ’tibor etadi (146-rasm va 148- rasm).
Bundan oldingi bobda katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining tuzilishi va funksiyalari haqida batafsil aytib o ‘tgan edik. Endi esa, miya p o ‘stlog‘ining qaysi mintaqalarida, qaysi qavatlarida va qanday qilib xulq-atvorimizning neyrobiologik mexanizmlarning tashkil topishi haqida s o ‘z yuritamiz. M a’lumki, neokorteks ichidan va oq moddasidan o ‘tuvchi gorizontal asab tolalari (proyeksion, assotsiativ va komissural asab tolalar) polisensor q o ‘zg‘alish va
tormozlanish jarayonlarni o ‘tkazadi. Retseptorlardan organizmning turli-tuman nuqtalaridan keluvchi afferent impulslar talamusning k o ‘chiruvchi yadrolari orqali bosh miya po‘stlog‘ining turli proyeksion mintaqalariga yctib boradi. Lekin bu turli xarakterga ega boMgan impulslarning sifati,
biologik ahamiyati va efferent javoblarining shakllanishi bosh miyaning qaysi tizimlariga o ‘tadi? www.ziyouz.com kutubxonasi
146-rasm. Bosh miya yarim shariar po'stlog4da b a ’zi funksiyalarning markazlari. 1-orqa miya va uzunchoq miya qismlari; ll-m iya ustuni bo4im i; IH-bosh miya p o 's tlo g ‘i (neokorteks). 1-ko'z; 2-quloq; 3-teri; 4-burun; 5-til; 6-mushak; 7-ichki a ’zolar. Bu muammoni chuqur o ‘rganish uchun ontogenetik va qiyosiy fiziologik izlanishlar o ‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Masalan, turli
yoshdagi bolalarda neyronlarning rivojlanishi turli darajada b o ‘lishi sababli ularning oliy asab jarayonlari turlicha rivojlanadi (147-rasm). 147-rasm. Bolalar bosh miya p o lstlog*i neyronlarining rivojlanishi (tug‘ilgan ikki yillikgacha). Neyronlarning kattalanishi va ular miqdorining ko ‘payishi ko ‘rsatilgan. I-yangi tu ilgan bola; 11 - 3 oylik; III - 15 oylik; IV-ikki yillik. Agar p o ‘stloqdagi turli sohalarining o ‘zaro funksional konstelasiyasi (bir joyda dominant markazi hosil bo‘lishi) uning assotsiativ mintaqalarida www.ziyouz.com kutubxonasi birlamchi va ikklamchi afferent sintezlash tarzida o ‘tadigan b o ‘lsa, po‘stloq va po ‘stloq osti yadrolaming funksional qayta bo g ‘lanishi (P.K.Anoxinning qaytar bogManish tamoyili) refleksining amalga oshirishi uchun qanday o ‘rin tutadi?
Hozirgi kunda bu savollarga javob qaytarish oson emas. Faqat shuni qayd qilib o*tish zarurki, neokorteksdagi turli sohalarning o ‘zaro ta’sir etish mexanizmlarida po‘stloq-po‘stloq osti yadrolari-po‘stloq y o ila ri ham
bcvosita muhim rol o ‘ynaydi. Shartli q o ‘z g ‘alishning o ‘tishi uchun bu yollarning qanday ahamiyati borligini quyidagi dalillar bilan izohlash mumkin: it miyasining kulrang moddasini kesib, neokorteksning turli qismlari ajratib q o ‘yilsa, shu qismlardagi neyronlar o ‘rtasida vaqtincha funksional aloqa vujudga kelaveradi (E.A.Asratyan). Odam miyasining birinchi somatosensor mintaqalari (markaziy pushtadan keyin) harakat mintaqasi (4,6 maydonlar) dan ajratib qo‘yilsa, shu sohalar o ‘rtasidagi barcha gorizontal asab aloqalari batamom uzulganiga qaramay, harakat mataklari b uzilmaydi. Qadoqsimon tana qirqib q o ‘yilganda ham , odam ning harakat malakalari jiddiy ravishda buzilmaydi. Oxirgi yillarda k o ‘p tadqiqotchilar shartli refleksning vujudga kelish mexanizmida dominant hodisasi muhim rol o ‘ynaydi, deb faraz qilishadi. Eslatib o ‘tamiz, dominanta qo‘zg ‘aluvning asosiy o ‘chog‘i hisoblanib, bu q o ‘z g ‘a!ish o ‘choqlari boshqa hamma asab markazlar faoliyatini o ‘zgartiradi va g o ‘yo o ‘ziga bysundiradi. Jumladan, P.K.Anoxin va uning shogirdlari (K.V.Sudakov, A.Zilov va boshqalar) shartli refleksni yuzaga chiqaruvchi asosiy om il-funksional tizimi va ta’sirlovchilar ta’sirida ularda paydo b o ‘ladigan dominant o ‘chog‘i hisoblanadi, deb fikmi oldin surganlar. Shartli ta’sirot vaqtida tegishli funksional tizimning p o ‘stloqdagi markazida neyronlar q o ‘z g ‘aluvchanligi keskin darajada oshib ketadi, shu tufayli bu neyronlar neokorteksdagi boshqa sohalarning q o ‘zg‘alishiga reaksiya k o ‘rsatadigan b o ‘ladi. Natijada indifferent va shartsiz ta’sirotlar birga qollanilsa, ular yuzaga chiqaradigan q o ‘z g ‘alishlar o ‘zaro q o ‘shiladi, I.P.Pavlov ta’biri bilan aytganda, reflckslaming sum m atsiyasi ro ‘y beradi. Shunday qilib, shartli refleksning hosil b o ‘lishida vaqtincha funksional aloqaning paydo b o ‘lishi asosiy fiziologik mexanizm hisoblanadi. Ammo uning
hosil b o ‘lishida konvergensiya, dominanta, summatsiya degan miyaning asosiy ishchi tamoillari katta rol o ‘ynaydi. Har bir funksional tizim markazida sanoqsiz vaqtincha aloqalar hosil bo ‘lishi mumkin va harakat analizatori bu yerda doimiy komponent b o lib turadi. Vaqtincha funksional aloqaning hosil b o ‘lishida bir qator kimyoviy moddalar, - jumladan neyropeptidalar ham hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. R.I.Kruglikovning fikriga k o ‘ra, bu jarayonda enkefalinlar, endorfinlar, adrenokortikotrop gormon (AKTG) muhim o ‘rin tutadi. Bu moddalar www.ziyouz.com kutubxonasi neokorteksning peptidergik neyronlariga ta’sir
qilib ularning q o ‘zg‘aluvchanligini oshiradi. Qiziqi shundaki, bosh miyaning neyronlarida bu moddalar xotira jarayonlarida ham ishtirok etishadi. Mushak
Zamonaviy g ‘cyalarga k o ‘ra vaqtincha aloqaning hosil b o ‘lishi (148- rasm) quyidagi mexanizmlar orqali amalga oshiriladi: I - k o ‘ruv va so‘lak ajratish shartsiz reflekslar o ‘rtasida vaqtincha aloqaning hosil b o iis h i (E.A.Asratyan bo‘yicha); 1-po‘stlog‘ning kulrang moddasi orqali aloqa; 2-po‘stloqning oq moddasi orqali aloqa; 3-po4stlog4 osti yadrolar orqali aloqa. II - ikki a ’zoli harakat shartli refleks (L.G.Voronin b o ‘yicha): A- eshituv retseptorlari; B,V-eshituv proyeksion mintaqasi; D-ovqatlanish markazi; Y e-po4stlog4ining harakat elementlari; J-po4stlog‘ osti harakat yadrolari. III - shartli refleksning funksional tizimi (P.K.Anoxin b o ‘yicha): UR- shartli ta’sirlovchi; a-nospetsifik va
a2-spesifik afferentlar; o-muhit ta’sirlovchilari; A, A 1, A2 -analizatorlar; AS-afferent sintezi apparati; AD- ta’sir akseptori; RD-reflektor ta’sir; OA4jayta afferentatsiya; IV
- harakat-oziqlanish shartli refleks
(A.B.Kotlyar b o ‘yicha): himoyalovchi, ovqatlanish va oriyentirovchi shartli reflekslaming hosil b o iish mexanizmlari. Shartsiz s o ia k ajratish refleks yoyi (149-rasm, A,B,V,G) ni ko ‘rib chiqib, q o ‘zg‘alish o g ‘iz b o ‘shlig‘i retseptorlari (1) dan uzunchoq miya (2) www.ziyouz.com kutubxonasi orqali so ‘Iak bezlari (3) ga borishini, ammo shu bilan bir vaqtda q o ‘z g ‘alish bosh miyaning o ‘tkazuvchi yo ‘llari b o ‘ylab miya po‘stIog‘ining ovqatlanish markazi (4) deb ataladigan qismiga ham borishini k o ‘rish mumkin. Shunday qilib, shartsiz refleks y o ii bilan so ia k ajralishi katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining ovqatlanish markazi q o ‘zg‘alishi bilan b o g iiq b o ia d i. Elektr lampochkasining yonishi (B) itning k o kz retseptorlarini (5) q o ‘zg ‘atadi. Retseptorlardan q o 4zg‘alish k o ‘rish asab orqali (6) miya yarim sharlari p o ‘stlog‘ining ko ‘rish mintaqasidagi ensa guruh hujaylarga (7) o ‘tkaziladi. Y orugiik bilan ta’sir etish itga ovqat berish bilan bir vaqtda (V) to‘g ‘ri kelganda miya p o ‘stlog‘ida ham ovqatlanish markazi (4), ham ko‘rish mintaqasining m a iu m qismi (7) bir vaqtda q o ‘z g ‘aladi. Y orugiik ta’sirlovchisi bilan shartsiz ovqat ta’sirlovchisi (G) bir necha marta birgalikda ta’sir etganda miya p o ‘stlog‘ning q o ‘zg ‘algan b o iim lari orasida vaqtincha funksional aloqa (8) paydo boiad i. 149-rasnu Itlarda vaqtincha aloqaning hosil bo4ishi. www.ziyouz.com kutubxonasi |
