Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
harakat vujudga keladi. Shu bilan birga har bir
harakat vaqtida
miya p o ‘stlog‘iga harakat apparatining proprioretseptorlaridan, shuningdek mazkur harakat natijalarini, ya’ni ish samaralarini idrok etishda qatnashuvchi k o ‘pgina tana retseptorlaridan afferent impulslar oqishi kelib turadi. Bosh miya p o ‘stlog‘idagi harakat (motor) mintaqa neyronlari bilan boshqa turli
mintaqalardagi neyronlarning q o ‘z g ‘alishi takror
qo\shilavergach (harakat va uning natijasida kelib chiqadigan afferent impulslar urli mintaqalarga boradi), vaqtincha aloqalar vujudga keladi. Bu aloqalar
y a’ni muayyan natijaga erishish y o ‘lidagi harkatlarni bajarish imkoniyatini tu g ‘diradi. Hayvonlar va odam yashaydigan tabiiy sharoitda harakat malakalari ko pincha
bilan, ya’ni sinab qidirish www.ziyouz.com kutubxonasi
harakatlari natijasida hosil b o ‘ladi. G ’oyat muhimi shuki, har bir yangi vazifani hal qilishda avvalo ilgari hosil qilgan harakat malakalaridan yoki ularni tashkil etuvchi ayrim komponentlaridan foydalanadi. Odamda ham ko ‘pgina harakat malakalari sinash-qidirish harakatlari yordamida vujudga keladi. Bolada harakatlarning rivojlanishini k o ‘zdan kechirib, bunga bemalol ishonish mumkin. Bola hayotining 4-5 oyida buyumni, masalan, k o ‘z oldiga osib q o ‘yilgan ravshan rangli o ‘yinchoqni ushlab olishga urinadi. Dastlab bu urinishlar betartib (xaotik) boMadi, chunki bolaning miya po‘stlog‘ida k o ‘z va
q o i harakatlarini uyg‘unlashtiradigan vaqtincha funksional aloqalar hali y o ‘q.
Bola o ‘yinchoqqa tikiladi, q o iin i uzatadi, ko‘p marta q o ii yetmaydi va kafti o ‘yinchoqqa tegib, uni ushlab olmaguncha shu ahvol davom etadi. Bunday harakatlarda dastlab butun tana va yuz mushaklari qatnashadi. Bola mashq qilgan sayin harakatlari tobora aniq b o iib qoladi. U yanglish harakatlarni kamroq qilib, o ‘yinchoqqa q o iin i tekizadi va nihoyat, bola buyumga birinchi galdayoq q o ‘1 tekizishga o ‘rganadi. Ammo, buy ,rnni ushlash uchun kaft va barmoqlarni o ‘sha buyumga nisbatan to ‘g ‘ri ushlash kerak. Ammo, bolada bunday mahorat hali y o ‘q. Bu gal ham zarur harakat malakasi vujudga kelmaguncha sinov-qidiruv harakatlarining yana bir butun seriyasi namoyon b o ia d i. Kichkina buyumlami bosh barmoq bilan ishora barmoqni qarama-qarshi q o ‘yib ushlab olish qobiliyali bolada kechroq taraqqiy etadi. Bolaning barqaror tikka turish, yurish, yugurish va shunga o ‘xshash harakat malakalarini hosil qilishida ham, sinov-qidiruv harakatlarini bajarish y o ii bilan vaqtincha aloqalar hosil qilish mexanizmi muhim rol o ‘ynaydi. Tana muvozanati xalal beradigan yoki tananing siljishiga yordam bermaydigan harakatlar esa tormozlanadi. Harakatning o ‘zi yoki natijasi vujudga keltiradigan afferent impulslar sharti q o ‘zg‘alishni avtomatik ravishda mustahkamlab turar ekan, vaqtincha aloqalar saqlanaveradi. Harakat biron sabab bilan avvalgiday foydali natija bermasa, shartli q o ‘z g ‘alish shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanmasa, faqat shundagina vaqtincha aloqalar tormozlanadi. Xilma-xil ixtiyoriy harakatlarni tahlil qilish shunday xulosaga olib keladi: harakatning istalgan natijasi olinganda afferent impulslar boradigan po‘stloq neyronlarining ansambli ixtiyoriy harakatlaming har biri
boshlanishidan shartli reflektor y o ii bilan q o ‘zg ‘aladi. Neyronlaming shu ansambliga P.K.Anoxin harakat akseptori, deb nom bergan. Bu g ‘oyaga k o ‘ra murakkab, ixtiyoriy haraktlami vujudga keltiruvchi tizim
hisoblanadi. Harakat akseptori yoki harakat funksional tizimi neyronlaming shartii reflektor y o ii bilan q o ‘zg‘alishga harakat natijasini oldindan bilib
www.ziyouz.com kutubxonasi bcradigan, kelajakni oldindan k o ‘rsatadigan fiziologik mexanizm deb qarash mumkin. Harakat natijasi olinganda harakat akseptori neyronlariga afferent impulslar kelishi
esa qanoatlanish, rag‘batlanish, maqsadga yetish hissiyotlarining fiziologik asosini tashkil etadi. Bu holda emotsional-ijobiy reaksiyalarni yuzaga chiqarish bilan bog‘langan muayyan po‘stloq osti tuzilmalari ham reaksiyaga tortiladi. Odam oliy asab faoliyati Birinchi va ikkinchi signal tizimlar Hayvonga k o ‘ruv, eshituv retseptorlarining va organizmdagi boshqa rcseptorlarning maxsus
hujayralariga bevosita keluvchi ta’sirotlar va ularning katta yarim sharlardagi izlari deyarli faqat shular voqelik haqida signal beradi. Bu - voqyelikning birinchi signal tizimi b o ‘lib, bizda va hayvonlarda umumiydir. Ammo odamda butun hayvonot dunyosiga qarama- qarshi o ‘laroq nutq - so‘z alohida ahamiyat kasb etadi. So‘z ikkinchi signal tizimidir. Odamning ijtimoiy taraqqiyot jarayonida, mehnat faoliyati natijasida miyaning ishlash
mexanizmlariga favqulodda q o ‘shimcha q o ‘shildi. Nutq signallari, nutq bilan b o g ‘langan ikkinchi signal tizimi shunday q o ‘shimcha b o ‘lib qoldi. Signal berishning bu yuksak darajada mukammal tizimi eshittirib yoki eshittirmasdan aytiladigan, eshitiladigan yoki c ‘qiganda k o ‘riladigan so ‘zlami idrok etishdan iborat. Ikkinchi signal tizimining taraqqiy etishi odamning oliy asab faoliyatini misli k o ‘rilmagan darajada kengaytirib va sifat jihatidan o ‘zgartirib yuboradi. Nutq signallarining kelib chiqishi katta yarim sharlar faoliyatiga yangi tamoil
kiritdi. «Tevarak-atrofdagi olamga doir
sezgi va
tasavvurlarimiz degan edi I.P.Pavlov, - biz uchun voqelikning birinchi signallari, mushaxas signallar b o ‘lsa, nutq, avvalo nutq a ’zolaridan miya p o ‘stlog‘iga boruvchi harakatlantiruvchi ta’sirotIar ikkinchi signallardir,
Odamning gapirish xususiyati evolutsiya davomida taxminan 500 ming yil ilgari paydo b o ‘la boshlagan. Ibtidoiy ajdodlarimiz yashash, o ‘zini himoya qilish uchun oldingi oyoqlardan q o ‘l sifatida foydalana boshlab, ularning gavdasi vertikal holatda yurishga o ‘ta boshlagan. Shundan s o ‘ng ularda bir-birlari bilan so ‘z orqali munosabatda boMish zarurati tu g ‘ilgan. Asta-sekin gapirish xususiyati paydo b o ‘lgan. Shunday qilib, mehnat qilish q o ‘lning rivojlanishiga, gavda shaklining o ‘zgarishiga va nutq vujudga kelishiga imkon beradi. Nutqning rivojlanishi esa odam lam ing bir-biriga munosabatini osonlashtirib, mehnat turlari yanada ko ‘payishiga, ong
rivojlanishiga sabab b o ‘ldi. I.P.Pavlov “nutq bizni odam qildi” , - degan edi. Odamda birinchi va ikkinchi signal tizimlari bir-biriga mahkam bogiangan b o iib , o ‘zaro ta ’sir etib turadi. S o ‘zning signal sifatidagi www.ziyouz.com kutubxonasi ahamiyati oddiy
tovush bilan emas,
balki so ‘zning ma’nosi bilan
boglangandir. Itda va yuqori darajadagi boshqa hayvonlarda so ‘zga (“оГ*, “ket” va shu kabi so ‘zlar) yoki butun boshli bir jum laga (“oyog‘ingni ber” va shu kabi jumlalarga) javoban shartli refleks hosil qilish mumkin, ammo hayvonlarda bu shartli refleksning hosil b o ‘lishi so ‘zning m a’nosiga bog‘liq boim ay, uning muayyan tovushlardan iborat ekanligiga bogiiqdir. Agar
ma’nosi garchi boshqacha boiish ig a qaramay, bir xilda reaksiya bilan javob beradi. M aium ki, odamning bosh miya yarim sharlar p o ‘stlog‘ida shartli aloqalaming vujudga kelishida nutq ayniqsa muhim rol o ‘ynaydi. Masalan, og‘zaki va yozma nutq bosh miya p o ‘stlog‘idagi asab markazlarida shartli reflekslar hosil qilish xossasiga ega. Nutq yordamida biz tashqi muhitning rang-barang ekanligini anglaymiz, boshqalar bilan muloqotda boiam iz, atrofdagi voqealarni qabul qilib, ular haqida fikrlaymiz va o ‘z flkrimizni boshqalarga bayon etamiz. Nutq yordamida bilim olamiz, kasb va himar o ‘rganamiz. Nutq va fikrlash bir-biriga chambarchas b o g iiq , chunki boshqalar nutqini qabul qilib, uning ma’nosiga qarab bizda fikrlash vujudga keladi, o ‘z fikrimizni esa nutq orqali bayon etamiz. Oliy asab faoliyati haqidagi ta iim o t ikkinchi signal tizimining ishlash qonuniyatlarini olishga imkon berdi. Q o‘zg ‘alish va tormozlanishning asosiy qonanlari birinchi va ikkinchi signal tizimlari uchun umumiy qonuniyatlar ekanligi aniqlandi. Odam katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining har bir nuqtasi nutqni eshitish va ifodalash mintaqalari, y a’ni nutqning sensor va motor markazlari bilan bogiangan holda q o ‘zg‘aladi. Shunday qilib, odamda shartli refleks shartsiz ta’sirlovchi bilan mustahkamlash asosida hosil b o iish bilan birga nutq yordami bilan ham hosil b o iis h i mumkin. Nutq asosida shartli refleks hosil b o iish i odamdagi oliy asab faoliyatining sifat xususiyatidir.
Nutq ikkinchi signal tizimi sifatida bolaning yoshligida birinchi signal tizimi asosida paydo b o iib rivojlanadi. Bolaning bir oyligida bosh miyasining eshitish markazida tovushlarga nisbatan shartli reflekslar paydo b o ia boshlaydi. Binobarin, to ‘qqiz oylik bola atrofidagi odamlaming so‘zlarini qabul qilib, ularni takrorlay boshlaydi. Shundan keyin asta-sekin bolada so ‘zlash qobiliyati rivojlanadi. Yetuk tu g ‘ilgan bola bosh miyasining p o ‘stlog‘ida birinchi signal tizimining vaqtincha aloqalami shakllantirish qobiliyati tu g ‘ilishdan bir necha kun keyinroq namoyn b o ia d i. 7-10 kunlik bolada dastlabki shartli reflekslami hosil qilish mumkin. Bola emizila boshlagach, o g ‘ziga emchak www.ziyouz.com kutubxonasi solishdan ilgariyoq lablarining tamshanish (s o ‘rish) harakatlari yuzaga chiqadi. Hayotining birinchi oyi oxiriga yaqin tovush signallariga, ikkinchi oyida esa yorug‘lik signallariga ham shartli reflekslar hosil qilish mumkin. 6-oylik bolalarda tevarak-atrofdagi kishilarning nutq tovushlari unga alohida ahamiyatli b o ‘lmaydi; boshqa har qanday tovushlar kabi bu tovushlar ham eshituv analizatorining ta’sirlovchisi hisoblanadi. Ikkinchi signal tizimi taraqqiy etilayotganligining dastlabki belgilari bola hayotining ikkinchi yarim yilida paydo b o ‘ladi. Ikkinchi signal tizimi aloqalarining shakllanishi uchun kishilar va buyumlarning s o ‘zlar shaklidagi ifodasi ularning mushahas tasvirlari bilan birga q o ‘llanilishi zarur. Qanday b o‘lmasin kishi yoki buyum k o ‘p marta tilga olinsa va k o ‘rsatilsa, tegishli so ‘z aytilishi bilan bola reaksiya k o‘rsatadi. Masalan, “ona” s o ‘zi aytilganda bola onasiga qarab yalt etib qaraydi. Keyinchalik, bola ba’zi s o ‘zlarni taniy boshlagach, buyumlarning nomini ayta boshlaydi. Nihoyat, yanada kechroq, hotet boshqa kishilarga ta\4r o ‘tkazishi uchun o ‘zi bilgan s o ‘zlar zaxirasidan foydalana boshlaydi. Masalan, q o ‘n g ‘iroqni olgisi kelsa-yu, q o ‘li yetmasa, to olib berilmaguncha tobora qattiqroq o voz bilan aytaveradi. Ikkinchi signal tizimi bolaning boshqa kishilar bilan faol aloqa qilish vositasi b o iib , xizmat qila boshlaydigan darajada rivojlangani shundan k o ‘rinib turadi. Odamning ikkinchi signal tizimi ta iim jarayonida uzluksiz rivojlanib va takomillashib boradi. Har qanday ta iim va har qanday ijodiy faoliyat ikkinchi signal tizimining uzluksiz takom illashuviga b o g iiq . Ikkinchi signal tizimi tabiat va jamiyat qonunlarining bilish jarayonida taraqqiyotning yuksak bosqichiga k o ‘tariladi. Uyqu fiziologiyasi Uyqu odam uchun murakkab, k o ‘p bosqichli va qaytarib b oim ayd igan ehtiyojdir. Mutaxassislar fikriga к о ‘га, odam umrining uchdan bir qismi uyquda o 4tadi. Uyqu vaqtida markaziy asab tizimining, xususan neokorteksning faolligi susayadi, mushaklar tonusi, retseptorlarning sezgirligi pasayadi. Shartsiz reflekslar kuchsizlanadi, shartli reflekslar esa tormozlanadi. Odam organizmida ikki xil biologik holat: uyg‘oqlik va uyqu
holatlari uzluksiz o ‘rin almashib turadi. U y g ‘oqlikda bosh miya markazlarining k o ‘p qismi m o ‘4adil ishlab turadi, organizm ning tashqi olam bilan aloqasi odatdagidek tez va zudlik bilan amalga oshiradigan reaksiyalar orqali o ‘tadi. Odam tashqi muhitining har bir ta’sirini vaqtida qabul qila oladi va unga tezlik bilan javob qaytaradi. Binobarin, bedor odam tevarak-atrofdagi o ‘zgarishlarni, voqealarni sezadi, ular to ‘g ‘risida fikr yuritadi va La’sirning mazmuniga k o ‘ra xulosa chiqaradi. Shartsiz va shartli rcflekslar hosil b o iib turadi va hokazo. www.ziyouz.com kutubxonasi Uyqu markaziy asab tizimida hosil b o ‘ladigan murakkab fiziologik holatdir. Uyqu vaqtida na faqat shartli reflektor, balki odamning hissiyoti, xotirasi, fikr yuritishi va boshqa turli oliy asab faoliyati mexanizmlari vaqtincha tormozlanadi. Bu haqda uyqu vaqtida kuzatilgan neyrofiziologik va neyrokim yoviy o ‘zgarishlar dalolat beradi. Masalan, elektroensefalogrammada bedorlik holatiga xos b o lg a n ildam beta-ritm o ‘rniga yuksak amplitudali alfa, tetta va dclta-tcbranishlar paydo b o la d i. Ammo keyinchalik chuqur uyqu hosil b o ‘lganda elektroenefalogrammada sekin ritmlar o ‘m iga past amplitudali, yuksak chastotali tebranishlar paydo b o ‘ladi, bu tebranishlar esa bedorlik vaqtidagi tebranishlarga o ‘xshaydi (157-rasm). Chuqur uyqu vaqtida mushak tonusining pasayganligi yaqqol k o ‘rinadi. Uxlab yotgan kishining aksari mushaklari tamomila b o ‘shashgan b o ia d i. O iirgan holda uxlab qolgan kishining uyqudan ilgari q o iid a ushlab turgan narsalari q oiid an tushib ketishiga, boshi k o ‘kragiga engashib qolishiga, tanasi esa pastga tushishiga sabab shu. Tungi uyqu vaqtida odamning tana harorati pasayadi, ammo bu, uyquning to*g‘ridan-to*g‘ri uning o ‘ziga xos ta’siriga bevosita b o g iiq ei*vas. Odam tana haroratining kecha-kunduzlik o ‘zgarishlari-kechasi pasayishi va kunduzi k o ‘tarilish uyqu kelmaganda yoki tartibi buzilganda, ya’ni odam kunduzi uxlab, kechasi uxlamaganda kuzatiladi. Uyqu neokorteks qismidagi asab markazlarining tormozlanishi natijasida hosil b oiad igan fiziologik holatdir. Uyqu vaqtida analizatorlaming faoliyati pasayadi yoki butunlay y o ‘qoladi, ya’ni k o ‘rish, eshitish, hid va ta’m bilish, harakatlanish, terining issiq-sovuqni his qilish, kuchsiz o g ‘riqni sezish xususiyatlari deyarli y o ‘qoladi. Uxlagan odamda oliy asab faoliyati xos b o ig a n boshqa jarayonlar b oim ayd i. Uyqu vaqtida shartli reflekslar tormozlangan. Bu reflekslaming ta’sirot b o ‘sag‘alari ancha oshadi, latent davri uzayadi. Uyqu manzarasida sensomotor o ‘zgarishlar vegetativ funksiyalarining o ‘zg 2u*ishiga nisbatan ustun b o iib chiqadi. Tinch chuqur uyqu vaqtida nafas olish tezligi kamayadi, asosiy almashinuv, shu jumladan gazlar almashinuvi bir muncha susayadi, yurak urishi siyraklashadi, arterial qon bosimi pasayadi, buyraklarda siydik kamroq hosil b o ia d i. Uyqu turlari Uyquning bir necha turlari bor: 1) davriy kecha-kunduzlik uyqu; 2) davriy mavsumiy uyqu (hayvonlaming qishki yoki yozgi uyqusi); 3) turli kimyoviy yoki fizik ta’sirlovchilar ta’sirida kelib chiqadigan narkotik uyqu; 4) gipnotik uyqu; 5) patologik uyqu. Uyquning dastlabki turi-fiziologik uyqu turlari, qolgan uch turi esa organizmga maxsus nofiziologik ta’sirlar oqibati hisoblanadi (157-rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi ' ГДмквТ
y ,
4 . 157-rasm. Odam uyqusining elektroensefalografik stadiyalari. (Lumisdan). A-bedorlik; B,C-yuzaki uyqu; D,E-chuqur yoki sekin uyqu; P-paradoksal yoki faol uyqu. Gipnotlk uyqu boshqa odam yoki gipnozchining har xil s o ‘zlari va harakatlari ta’sirida yuzaga keladi. Bunda gipnozlangan odamning bosh miya p o ‘stlo g ‘i qismidagi asab markazlarining hammasi em as$ balki ma’lum qismi tormozlanadi. Shuning uchun gipnoz holatidagi odamda fikrlash, ong kabi oliy asab faoliyatiga xos xususiyatlari vaqtincha tormozlanadi, lekin harakatlanish, gapirish qobiliyati saqlanadi. U gipnozchining buyruqlarini, topshiriqlarini bajaraveradi, ya’ni yur desa yuradi, o ‘tir desa o ‘tiradi va hokazo. Gipnozlash usuli bilan ba’zi ruhiy kasalliklami davolash mumkin. Narkotik uyqu. Har xil kim yoviy dori moddalari ta'sirida bosh miya ncyronlarida tom iozlanish holati yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Narkotik uyquning davom etish muddati, uning yuzaki yoki chuqur b o ‘lishi q o ‘llanilgan narkotik moddalarning miqdoriga va kim yoviy xususiyatiga b o g ‘liq. Narkotik uyqu tibbiyotda har xil jarrohliklar o ‘tkazishda q o ‘llaniladi. Davriy kecha-kunduzlik uyqu har kuni tundagi m e’yoriy uyqudir. Odam organizmining tabiiy fiziologik uyquga ehtiyoji yoshga qarab turlicha b o ‘ladi. Chaqaloqlarda bir kecha-kunduzda 21-22 soat, 1 yoshli bolalarda 16-17 soat, 6-7 yoshda 12-13 soat, 13-14 yoshda 9-10 soat, katta bolalarda 8 soat. Voyaga yetgan odamda uyquning m onofazli tipi (bir kecha-kunduzda bir marta) yoki kamdan-kam hollarda bifazali (bir kecha-kunduzda ikki marta) tipi kuzatiladi; bolada uyquning polifazli tipi uchraydi. Uzoq vaqt 3- 5 kecha-kunduz mobaynida tamomila uyqudan qolish tufayli uyquga ehtiyot tug‘iladi, bu uyqu istagini ixtiyoriy ravishda qaytarib b o ‘lmaydi: faqat Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|