Odam fiziologiyasi
o g ‘rituvchi kuchli ta’sirotlar, masalan, igna sanchish yoki elektr tokini ra’sir
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
o g ‘rituvchi kuchli ta’sirotlar, masalan, igna sanchish yoki elektr tokini ra’sir ettirish y o ‘li bilangina uyqu kelishiga to‘sqinlik qilish mumkin. Odam 60-80 soat uyqudan qolganda ruhiy reaksiyalar tezligi kamayadi, aqliy ishdan tez charchaydi va bu ishni aniq bajara olmaydi. Bedorlik holatidan uyquga o ‘tish asta-sekin emas, balki qisqa vaqt davomida sodir b o ‘ladi. Buni EEG dan k o ‘rish mumkin (158-rasm). Bedor b o ‘lgan katta yoshli odamning EEG sida chastotasi 13 Gs dan yuqori b o ‘lgan kichik amplitudali to ‘lqinlar qayd qilinadi (bcta-ritm). Osoyishta, k o ‘zini yumib, o ‘tirgan odamning EEG si alfa-ritmi qiyofasiga kiradi (8-12 Gs li, kichik amplitudali to ‘lqinlar (1-bosqich)). Odam uxlashi bilan teta- ritm paydo b o ‘ladi, to ‘lqinlar chastotasi 3-7 Gs dan oshmaydi (2-bosqich). Uyqu chuqurlashganda, teta-ritmga 12-15 Gs li, davomi 1 soniya b o ‘lgan “uyqu duklari” q o ‘shiladi (3-bosqich). Uyquni chuqurlashuvi yanada davom etadi, endi yuqori amplitudali, 0,5-2 Gs chastotaga ega b o ig a n toiq in lar - dclta-ritm qayd qilinadi (4 bosqich). Uyquning 5-bosqichiga k o ‘z soqqasining tez harakatlanishi xos (REM-stadiya). Shuning uchun uni uyquning tez davri deb atashgan. EEG da yuqori chastotali, kichik amplitudali toiq in lar paydo b o ia d i. Neokorteksning elektr faolligi desinxronizatsiyaga uchraydi. Shu vaqtda uxlab yotgan odam u yg‘otilsa, u tush k o ‘rayotganini aytadi. Shuning uchun bu 5-bosqichni uyquning tush k o ‘rish davri ham deyishadi. Sekin (sekin to iq in li stadiya yoki sinxronlashgan stadiya) va tez (paradoksal, faol yoki desinxronlashgan stadiya) uyqular davriy b o iib , har bir yarim soatda lakrorlanadi. 7 10 soat uxlagan katta yoshli odam 1,5-2 soatni tez uyquda, qolgan 5,5-6 soatni sekin uyquda o ‘tkazadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Bedorlik )c ^ 1-bosqich II-bosqich Ul-bosqich 1
\ / \ * № ^ 1 \ ^ J58-rasm. Odam elektroensefalogrammasining bedorlikdagi va uyquning turli bosqichlaridagi shakli. KTH bosqich-ko'zning tez harakatlanish bosqichi. Pastda: uyqu chuqurligining tun davomida bosqichlariga bog'liq holida o (zgarishi ( U.Z.Qodirovdan, 1996). Uyqu kasalliklariga oyparast (lunatizm), letargiya uyqusi va uyqusizlik kiradi. Oyparast (hmatizm) kasalligida odam tungi uyqu vaqtida kechasi o ‘rnidan turib uydagi buyumlarni y ig ‘ishtiradi, o ‘rnini o ‘zgartiradi, derazani ochadi, hovliga chiqadi, ba’zilari esa devorga chiqadi, hatto k o ‘chaga chiqib ketib, yana qaytib kelib o ‘rniga yotadi va uyquni davom ettiradi. Ertasi kuni hech narsani eslay olm aydi. Buning sababi odam asab tizimining o ‘ta charchashi, hayajonlanishi, q o ‘rqish, o g ‘ir kasalliklar natijasida bosh miya neyronlarida q o ‘zgalish va tormozlanish jarayonlari muvozanatining • buzilishidir. Letargiya uyqusi-bu kasallik odamda t o ‘satdan yuzaga keladi. Odam uxlab, nafas olishi va yurak urishi juda sekinlashib, hatto sezilmaydigan darajada b o‘ladi. Shuning uchun bunday odamni ba’zan o ‘lgan deb ham o ‘ylaganlar, chunki bunday o ‘yquga ketgan odam hech narsani sezmaydi (chaqirganni, qimirlatganni, o g ‘riqni). Letargiya uyqusi bir necha soat, hafta, oy va hatto yillar davom etishi mumkin. U y g ‘onish ham xuddi uyqu paydo b o lish ig a o ‘xshab, l o ‘satdan, kuzatilmagan vaqtda sodir b o ‘ladi. M a’lum vaqt o ‘tgach, bunday uyqu yana takrorlanishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi Letargiyaning sabablari turlicha: asab tizimining tug‘ma оЧа q o ‘z g ‘aluvchanlik va tormozlanish xususiyatlari, o g ‘ir asab kasalliklardan tuzalgan odamlarda, o ‘ta charchash, bosh miyaning shikastlanishi kabilar. Bunday odamlarda bosh miya neyronlarida q o ‘z g ‘alish va tormozlanish jarayonlarining muvozanati buzilgan b o ‘lib, hayajonlanish, q o ‘rqish, kayfiyat buzilishi kabilar letorgiya uyqusi yuzaga kelishiga sabab b o ‘ladi. U yqusizlik (insom niya, agripniya) - tungi uyquning buzilishi, y a ’ni uzoq vaqt uxlay olmaslik, bevaqt u y g ‘onish, tun davomida tez-tez u y g ‘onish va nihoyat, tungi uyquning butunlay y o ‘qolishi. Buning sabablari: bosh miyaning shikastlanishi oqibatlari, aqliy mehnatdan z o ‘riqish tufayli sodir b o ‘ladigan nevroz kasalligi, nevrasteniya, asab tizimining kim yoviy moddalar (spirtli ichimliklar, nikotin va boshqalar) bilan zaharlanishi, o ‘ta hayajonlanish, iztirob chekish, uzoq muddat davomida kun tartibining buzilishi kabilar. Odamning boshqa faoliyati kabi, sport ham odamdagi oliy asab faoliyatining yuzaga chiqishi bilan b o g ‘langandir. Odam sport bilan shug‘ullangand£i xarakterli harakatlarni bilib olish bilangina qolmay, shu harakatlar orqali o ‘z organizmiga ta’sir etib, uning ish qobiliyatini, qisqa va uzoq vaqt davomida z o ‘r berib ishlashga tayyorligini oshiradi. 159-rastru Bokschi mushaklarining funksional vaziyati (urish uchun tayyorgarlik ko ‘rilayotgan paytdaj. www.ziyouz.com kutubxonasi 160-rasrru Sportiv harakat malakalarining hosil bo4ishida harakatlantiruvchi motoneyroniaming funksional holati. A-qo^zg^algan harakat birligi; B-qo^zg^almagan harakat birligi. Sportning har bir turi odamning harakat, aqliy, m a’naviy-iroda iboratdir. Sport bilan shug‘ullanish tezlik, kuch, chidam va chaqqonlik kabi bir qancha harakat qobiliyatlarini (sifatlarini) rivojlantiradi va o ‘stiradi (159- rasm). Oddiy, elementar sportiv harakat malakalarini egallash neokorteksning faoliyatida yangi faoliyat tizimining vujudga kelishidan iboratdir. I.P.Pavlovning tizimi, dinamik stereotip haqidagi ta’limoti sportiv harakat pozalarining boshqarish mexanizmlari haqida ravshan tasavvur etishga imkon beradi (160, 161-rasmlar). Sportiv harakat malakalari birinchidan oliy asab faoliyatining I.P.Pavlov tomonidan aniqlangan qonuniyatlariga muvofiq hosil b o ia d i va mukkamallashadi. Harakat malakasining vujudga kelishiga qarab turilsa, shartli reflektor jarayonlaming o ‘tish xususiyatlariga muvofiq bir qancha stadiyalar osonlik bilan aniqlash mumkin. 161-rasm. Poza boshqarilishining oliy mexanivnlari: J-tananing statik tasviri; 2-tananing anatomik xaritasi; 3-tananing dinamik tasviri; 4-pozaning boshqarilishi; 5-mushaklardan, paylardan, bug 'umlardan keluvchi axborot; 6-vestibulyar tizimidan keluvchi axborot. 5 \ \ / 6 www.ziyouz.com kutubxonasi Ikkinchi tomondan, bu stadiyada tayanch-harakat apparati va ichki a’zolar, xususan nafas olish va qon aylanish a’zolari bir-biri bilan kelishib ishlamaydi. Bu markaziy asab tizimida q o ‘z g ‘alish jarayonining haddan ortiq yoyilib, tarqalib ketish natijasidir. Harakatni bajaradigan yoki harakatni bajarishga yordam beradigan turli tizimlarning markazlari o ‘rtasidagi funksional aloqalar bu stadiyada ham maxsuslashmagan b o ‘ladi. Q o‘z g ‘alish va tormozlanish jarayonlari sensomotor asab markazlarida vujudga keladi, muayyan izchillik bilan almashinadi va shu tariqa, tegishli harakatlarning bajarilishini ta’minlaydi. Asab jarayonlarining shu nisbatlari ma’lum darajada takrorlanib turuvchi stereotiplar b o ‘lib qoladi. Endi biz neokorteks faoliyatidagi eng muhim qonuniyatlardan birini k o‘ramiz. Bu - stereotipiya deb ataluvchi tizimli ishning k o ‘rinishidan iborat. Sportiv harakatning murakkab dinamik stereotipi vujudga kelishdan oldin kishi oddiy harakat malakalarini egallaydi, ya’ni soddaroq stereotiplar vujudga keltiradi. Masalan, uzunlikka sakrashda malaka hosil qilmoq uchun yugurib kelabilmoq, debsinishga yaqin qadamni tezlata bilmoq, havoga k o ‘tarilish uchun depsina bilmoq, havoda q o ‘l va oyoqlam i tegishlicha y ig ‘ishtirib turabilmoq, yerga tushishda muvozanatni saqlab oldinga engasha bilmoq кегак. Sakrash ustida mashq qiluvchi kishi bu harakatlarning ma'lum daiajada biladi. Bu harakatlar ilgari hosil qilingan oddiy dinamik stereotiplardan iborat. Uzoqqa sakrashda malaka hosil qilayotgan kishida ana shu oddiy stereotiplaming birlashuvi ba’zan stereotiplaming oydinlashuvi, boshqa stereotiplarning s o ‘nishi y o ‘li bilan o ‘sha oddiy stereotiplardan yangi murakkabroq harakat stereotipi vujudga keladi. Yengil atletikaning shu turi bilan shug‘ullanadigan eng yaxshi sportchilarga qarab turilsa, ularning harakati uzluksiz davom etib, harakatning bir qismi ikkinchi qismiga tekis ulanib ketishi, nihoyatda u yg‘un, ritmik ekanligi k o ‘riladi. Start
holati-m usobaqa vaqtidagi emas, trenirovka m ashg‘ulotlarida ham hdi bii sportchida ko riladigan hissiyotdir. Hissiy holat turli shakllarda namoyon b o ‘ladi: haddan tashqari q o ‘z g ‘alish (hayajonlanish) dan iborat “start isitmasi”, bedorlikdan iborat “start apatiyasi” va biroz optimal qo‘z g ‘alishdan iborat jangovor kayfiyat shu jumladandir. Start holati oliy asab faoliyati to ‘g ‘risidagi ta’limot nuqtai nazaridan olganda katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idagi q o ‘z g ‘alish, tormozlanish jarayonlarining almashinishi, bir holatning ikkinchi holatga o ‘tishi va aksincha b o ‘lishi kabi fazali hodisalarning o ‘tishidan iborat shartli reflektor faoliyatining yuzaga chiqishiga asoslanadi. Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i o ‘rtacha optimal q o ‘z g ‘alish holatida b o‘lgani ma’qul deb hisoblanadi, chunki ana shu holatda harakatga taalluqli yangi shartli reflekslar vujudga keladi, shuningdek cski shartli reflekslar yuzaga chiqadi. Jismoniy tarbiya m ashg‘ulotlarida turli darajada murakkab dinamik stereotip vujudga kelishi isbot etilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Haqiqatdan ham shunday stereotip vujudga kelishi xayoliy harakat deb ataluvchi harakatni kuzatishga doir m a’lumotlar bilan isbot etsa b o ia d i. Trenirovka qilish natijasida shunday kompleks hosil b o ig a n sportchiga shartli ta’sirlovchi sifatida tegishli gap, s o ‘zni aytib, harakat to ‘g ‘risida tasavvur tug‘dirish mumkin. Bunday tasavvur bosh miya p o ‘stlog‘idagi ba’zi bir mintaqalaming q o ‘z g ‘aluvchanligiga ta’sir etadi. Neokorteksdagi elektr faolligining o ‘zgarishi, tegishli mushak guruhlari q o ‘z g ‘aluvchanligi va harkatchanligining o ‘zgarishi, yurak-tomir tizimi faoliyatining o ‘zgarishi (yurakning tez-tez qisqarishi, arterial bosimning ortishi, yurakdan daqiqa sayin chiqadigan qon hajmining k o ‘payishi shuni k o ‘rsatadi), nafas tizimi faoliyatining o ‘zgarishi (tez-tez nafas olish, o ‘pka ventilatsiyasining k o‘chayishi, kislorodning k o ‘proq iste’mol qilinishi), termoregulyasiyaning o ‘zgarishi (tana haroratining o ‘zgarishi) va shu kabilar harakatni tasavvur qilish neokorteksdagi ba’zi bir mintaqalarning q o ‘z g ‘aluvchanligiga ta’sir ctganini k o‘rsatadi. T a iim m ashg‘ulotlaridagi muayyan sport mashqi vaqtida cksteroretseptorlar, proprioretseptorlar va intcroretseptorlar ta sirtanadi, yuqorida aytilgan o ‘zgarishlarning ro‘y berish sababi faqat shudir. Xuddi shuningdek, g ‘ovdan saqlash vaqtida (yoki g ‘ovdan sakrashni tasavvur qilganda) puls tezlashadi, mushaklar tonusi oshadi. l.P.Pavlov ixtiyoriy harakatlarni ta’riflab, bunday deydi: “Siz modom iki muayyan harakat to ‘g ‘risida o ‘ylar ekansiz (ya’ni sizda kinestezik tasavvur b o ia r ekan), siz shu harakatni beixtiyor ravishda, o ‘zingiz sezm aganingiz holda bajarasizki, bu allaqachon payqalgan va ilmiy asosda isbot etilgan. Notalarga qarab royal yoki skripka chalishni o ‘rganish vaqtida k o ‘ruv hujayrasidan harakat hujayraga ta’sirot o ‘tishi mutlaqo ravshandir. Shu tariqa, neokortcksning harakatlantiruvchi neyronlari tashqi dunyodagi hamma hodisalardan, shuningdek organizmdagi har xil ichki jarayonlardan xabardor b o iib turuvchi hamma p o ‘stloq neyronlari bilan b o g ia n ish i mumkin. Bu esa harakatlaming ixtiyoriyligi, ya’ni katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining summar faoliyati bilan b ogian gan ligi uchun fiziologik asosdir”. I.P.Pavlovning bu fikrlari sportiv harakat malakalarining hosil b o iis h i haqidagi shartli reflekslar nazariyaga asos b o ia d i, chunki sportiv harakat malakalaridan har biri murakkab shartli proprioretseptiv harakat rcfleksidir. Har gal jism oniy mashqlar qilish shu mashqlar bilan shug‘ullanuvchi kishida hissiy holat vujudga kelishidan boshlanadi. Shu holat start holatiga, maxsus sezgilar kompleksi csa qanoatlanish hissining vujudga kelishiga asoslanadi. Harakat malakalarining vujudga kclishi va ulam ing avtomatlashuv mexanizmi
www.ziyouz.com kutubxonasi noto‘g ‘ri va I.P.Pavlov taMimotiga zid qarashlari yaqin vaqtlargacha kcng tarqalgan edi. Bu fikrga muvofiq, avtomatlashgan harakatni bosh miya p o ‘stlog‘ining ostidagi tuzilmalar va markaziy asab tizimining pasta yotgan tuzilmalari avtomatlashtirar emish. Harakat malakasining avtomatlashuvi mexanizmi haqidagi masala I.P.Pavlovning anglanadigan va anglanmaydigan jarayonlar to ‘g ‘risidagi maMumotlariga va xulosalariga asoslanib tekshirilishi kerak. Pavlov shu masala haqida shunday degan edi: - «katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘iga xos sintez qilish kabi muhim jarayon katta yarim sharlar p o‘stlo g ‘idagi shu paytda ustun turuvchi kuchli ta\sirotning amalda b o ‘lishi tufayli ma’lum darajada tormozlangan qismlarda ham mavjud b o ‘lishi mumkin». Bu jarayon u vaqtda anglanmasligiga qaramay sodir b o ‘ldi va qanday sharoitda ongda tayyor holda k o ‘rinishi va qanday yuzaga chiqqani noma’lum narsa sifatida hozir b o ‘lishi mumkin”. I.P.Pavlovning bu fikri katta diqqatga sazavordir, chunki u katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining bir qadar tormozlangan qismlari ham yangi aloqalarni sintez qilishdek murakkab jarayonlarni amalga oshira olishini k o ‘rsatadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, vujudga kelgan stereotip faoliyatning ayrim boiaklari katta yarimsharlar p o ‘stlog‘idagi asab markazlarining q o ‘z g ‘aluvchanligi yuqori darajada boim aganda ham amalga oshuvi va shu tariqa, anglanmay turishi tushunarlidir. Avtomatlashgan harakatni bajarishda biz aslda shunday hodisani ko‘ramiz. Murakkab harakatning shu paytda yetakchi b oim agan ayrim b oiim lari anglanmaydi va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining bir qadar tormozlangan qismlari tomonidan amalga oshiriladi, deb o ‘ylash mumkin. Harakatning bu qismlari kelgusi paytda anglanishi mumkin. Boshqacha aytganda, harakatni bajarish jarayonida katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining goh bu qismlari, goh u qismlari optimal darajada q o ‘z g ‘algan b o ia d i, natijada harakatning goh bu va goh u komponentlari anglanadi. Masalan, chang‘ichining harakatlarini tahlil qilish mumkin. Tekislikda yurganda qoilarning to‘g ‘ri harakatlari k o ‘pincha anglanmaydi, ainmo balandlikka k o ‘tarilishda, tayoqlarni shu balandlikning tikligiga qarab qulayroq burchak ostida q o ‘yish zarur boiganidan, bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog‘ining tegishli neyronlaridagi q o ‘z g ‘aluvchanlik oshadi va harakatning bu qismi anglanmaydi. Sporchining tezlik, kuch, chidam va chaqqonlik kabi harakat qobiliyatlari (sifatlari) ning rivojlanish mexanizmi haqidagi masala jism oniy tarbiya nazariyasi va sport fiziologiyasi uchun juda muhim masaladir. Jismoniy mashqlar fiziologiyasida bu masala hamon yetarli yoritilmay kelayotir. Sportchilarning o ‘ziga xos harakat qobiliyatlari, ya’ni sport ishining turiga b o g iiq b o ig a n harakat qobiliyatlari sportchidagi funksional imkoniyatlarining umuman k o ‘payish fonida rivojlanadi. Odamdagi jism oniy qobiliyatlarning rivojlanishi organizmning harakatni amalga oshiradigan yoki www.ziyouz.com kutubxonasi |
