Odam fiziologiyasi
ta’minlaydigan hamma tizimlari faoliyatining mukammallashuvi demakdir
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ta’minlaydigan hamma tizimlari faoliyatining mukammallashuvi demakdir. Ammo, bu murakkab jarayonda markaziy asab tizimi va uning oliy b o iim i- bosh miya po‘stlo g ‘i yetakchi rol o ‘ynaydi. Yuqorida aytilgan asab jarayonlaming rivojlanishiga shu jarayonlar xaraktcrli: q o ‘z g ‘alish va tormozlanish kuchi, asab impulslarining chastotasi va shunga o ‘xshashlarning oydinlashuv jarayoni sportchidagi jism oniy sifatlarning mukammallashuviga asosiy bosqichlaridan biridir. B a’zi misollarga to ‘xtab o ‘taylik. Tezlik sifatining rivojlanishini qanday tasavvur etish mumkin? Mushaklar tez qisqaradi va qisqarish kuchi shiddat bilan oshaveradi. T a’sirot tegishlicha kuchli boigandagina va asab impulslarining chastotasi yetarli b oigandagina mushaklar o ‘shanday qisqaraolishi ham maMum. Buning uchun asab markazlari va asab mushak apparatining funksional harakatchanligi tegishlicha b o iis h i shart. Tez bajariladigan harakatlarda turli mushak guruhlarining qisqarishi va b o ‘shashuvi tez-tez navbatlanib turadi. Demak, miya p o ‘stlog‘ining m a iu m joylari va po‘stloq ostidagi markazlarida q o ‘z g ‘alish va tormozlanish Jarayonlari tez-tez navbatlanib turishl zariir. Jismoniy tarbiyaning biologik jihatdan katta ahamiyati shundaki, to ‘g ‘ri tuzilgan jism oniy tarbiya tizimi oliy asab faoliyati tipini zgartiradi, asab jarayonlarini mukammallashtiradi, ularning kuch, muvozanat va harakatchanligini oshiradi. Sportchilaming tipologik xususiyatlarini kuzatishga doir ba’zi m aium otlar shundan guvohlik beradiki, ulaming k o ‘pchiligi asab tizimining kuchli, muvozanatlashgan tipiga kiradi va asab jarayonlarining faqat harakatchanligi jihatdan farq qiladi - sportchilarning ba’zilari chaqqon tipga, ba’zilari esa osoyishta tipga kiradi. I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati tiplari to ‘g ‘risidagi taiim oti oliy asab faoliyating patologik buzilishlarini tahlil qilmoq uchun katta ahamiyatga egadir. Uning eksperimental m aium otlariga asoslanib, nevrozlarga asab faoliyatining buzilishi deb qorayganligi hammamizga ma’lum. Asab faoliyati neyrondagi tarmSzlanish holatining tezlik bilan o ‘zgarib q o ‘z g ‘alish holatiga aylanishi (musbat induksiya) va aksincha, q o ‘z g ‘alish holatining tezlik bilan o ‘zgarib tormozlanish holatiga aylanishi(manfiy induksiya)natijasida, shuningdek qarama-qarshi jarayonlarning to ‘qnashuvi natijasida yoki haddan tashqari kuchli va favqulodda ta’sirlovchilar ta’sir etganda, yoki shartli reflekslar o ‘zgartilganda buzilshi mumkin. Ha deb trcnirovka qilib toliqish hodisalarini I.P.Pavlov ta iim o ti nuqtai nazardan tahlil qilish sportiv trenirovka tizimini to ‘g ‘ri tuzish haqidagi masala uchun katta ahamiyatga egadir. Ha deb trenirovka qilib toliqishga, aftidan, tormozlanish va q o ‘z g ‘alish jarayonlari o ‘rtasidagi m e’yoriy muvozanatning izdan chiqishi deb qarash kerak. Trenirovka tizimini tuzganda asab jarayonlarining o ‘tishiga taalluqli asosiy qonuniyatlar va har bir sportchidagi* oliy asab faoliyatining xususiyatlari nazrda tutilsa, toliqish hodisalari b oim ayd i. www.ziyouz.com kutubxonasi Yuqorida bayon qilingan maMumotlardan k o ‘rinadiki, jism oniy tarbiya pedagoglarining qoMida mustahkam ilmiy baza bor, bu baza I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati to ‘g ‘risidagi ta’limotiga asoslanadi. Odamzod bilimining turli sohalari o ‘rtasida jism oniy tarbiya sohasi g ‘oyat muhim sohadir, chunki davlatimiz hayoti, aholi so g lig in in g muhim tomonlari, mamlakatimizning mudofaa qobiliyati jism oniy tarbiya bilan b o g ‘langandir. Hukumatimizning jismoniy tarbiya masalalariga shunday katta ahamiyat bcrayotganligi shuning uchun tushunarlidir. 1. Shartli reflektor ta’limotining aoschisi kim hisoblanadi? 2. Oliy asab faoliyati nima? 3. Shartli refleks nima? 4.
5. Shartsiz va shartli reflekslar tafovuti nimalardan iborat? 6. Shartli reflekslar hosil b o iish id a qanday sharoitlar kerak? 7. Shartli reflekslam ing hosil b o iis h mexanizmlarini aytib bering. 8. Birlamchi, ikkilamchi va uchinchi tartibdagi shartli reflekslami belgilab bering. 9. Iz shartli reflekslar nima? 10. Indifferent ta’sirlovchi nima? 11. Shartli reflekslar signallarini belgilab bering. 12. Shartli reflekslam ing turlarini belgilab bering. 13. Vaqtincha funksional aloqa nima va qanday hosil b oiad i? 14. Ekstcroseptiv, interoseptiv va properoseptiv reflekslar haqida nimalarni bilasiz? 15. Vaqtincha funksional aloqa hosil b o iish id a qaysi kimyoviy moddalar ishtiok etadi? 16. M o ija l olish refleksining biologik ahamiyati nimadan iborat? 17. Vaqtga doir shartli reflekslarga qaysi reflekslar kiradi? 18. Irradiatsiya va konsentratsiya nima? 19. Induksiya nima va uning qaysi turlarini bilasiz? 20. Bosh miya p o ‘stlog‘ida tormozlanish jarayoni qanday hosil b oiad i? 21. Tormozlanishning qaysi turlarini bilasiz? 22. Ichki tormozlanish nima va uning qaysi turlarini bilasiz? 23. Tashqi tormozlanish nima? 24. Differensirovka nima? 25. Shartli tormoz nima? 26. Generalizatsiya va ixtisoslashtirish nima? 27. Shartli reflekslam ing kechikishi deb nimani tushunasiz? Nazorat uchun savollar. www.ziyouz.com kutubxonasi 28.A naliz va sintez nima? 29. Dinamik stercotip nima? 30. Tizimlik nima? 31. Oliy asab faoliyatining qaysi tiplarini bilasiz? 32. Oliy asab faoliyatining buzilishini qaysi misollar bilan izohlash mumkin? 33. Eksperimental nevroz nima va qanday hosil bo*ladi? 34. Jismoniy malakalami hosil qilish fiziologik mexanizmlarini qanday tushuntirib berasiz? 35. Nevrozlarning qaysi fazalarini bilasiz? 36. Birinchi signal tizimi nima? 37. Ikkinchi signal tizimi nima va kimda uchraydi? 38. Nima uchun s o ‘z signallarining signali hisoblanadi? 39. Bolada signal tizimlar qanday rivojlanadi? 40. Uyqu nima va uning qaysi turlarini bilasiz? 4 L Davriy kecha-kunduz uyqu nima? 42. Gipnotik va narkotik uyqu пТгпа7 43. Sekin va tez toMqinli uyqu nima? 44. Uyquning qaysi kasalliklarini bilasiz? 45.I.P.Pavlov oliy asab faoliyati ta’limotining jism oniy tarbiya uchun ahamiyati nimalardan iborat? www.ziyouz.com kutubxonasi Sezgi a’zolari (analizatorlar yoki sensor tizimlar) uzoq vaqt davom etgan tarixiy rivojlanish jarayonida shakllanib, murakkablashib, ta’sirotning alohida turlariga moslashib borgan. Evolutsiya davomida odam va hayvonlar organizmida sezuvchi hujayralar-retseptorlaming maxsuslashgan to ‘plamlari hosil b o ‘lgan. I.M.Sechenov harakat analizatorini o ‘rganib, sezish retseptorlari bilan harakat retseptorlari bir-biriga b o g ‘liqligini aniqlagan. Uning fikricha, odamning sezgi a ’zolari hayvonlar sezgi a’zolaridan tubdan farq qiladi. Keyinchalik l.P.Pavlov analizatorlaming morfofunksional tuzilishini o ‘rganib chiqdi. Uning fikricha, ta’sirlovchilar ta'sirini qabul qilishda va asab impulslarini o ‘tkazishda qatnashadigan neyronlaming butun majmuasini, shuningdek bosh miya p o ‘stlog4ining sensor (sezuvchi) neyronlarini yagona tizim hisoblab, ularni “analizator” deb nomlash mumkin. M a’lumki, asab oxirlari-retseptorlarning ta’sirlanishiga javoban albatta asab tizimining ishtiroki bilan organizmda ro‘y beradigan rcaksiyalar refleks deb ataladi. Turli retseptorlar tuzilmasi va funksiyalari bilan bir-biridan farq qiladi. ulardan bir qismi muayyan ta’sirotlarni sezishga maxsus moslashgan a’zolarda, masalan, k o ‘zda, quloqda b o ‘ladi. K o‘ruv retseptorlari k o ‘zning to‘r pardasida b o ‘lib, k o ‘zning optik tizimi yorug‘lik nurlarini to ‘r pardasida fokuslaydi. Quloq tovush tebranishlarini eshituv retseptorlariga o ‘tkazadi. Turli retseptorlar o ‘zlari uchun adekvat b o ‘lgan ta’sirlovchilar ta’sirini sezishga moslashgan. Retseptorlarning quyidagi turlari bor: mexanoretseptorlar-tegishni sezadigan taktil
retseptorlar, ch o ‘zilish va bosilishni sezadigan- pressoretseptorlar va baroretseptorlar; tovush tebranishlarini sezadigan- fonoretseptorlar yoki vestbuloretseptorlar; xemoreretseptorlar-muayyan kim yoviy birikmalaming k o ‘rsatadigan ta’sirini sezadi; fotoretseptorlar- yorug4lik ta’sirini sezadi; osmoretseptorlar-osmotik bosimning o ‘zgarishini sezadi. Retseptorlar analizatoming periferik (atrofdagi) qismidir. Afferent neyronlar va o ‘tkazuvchi y o ‘llar analizatoming markaziy oxirlari hisoblanadi. M orfologik tafovut va fiziologik ixtisoslashganligi jihatdan farq qiladigan k o ‘pgina retseptor apparatlar bor. Retseptorlaming morfo- fiziologik tafovutiga va retseptorlardan k o ‘pchiligining ixtisoslashgan k o ‘p hujayrali a'zolar-resepsiya a'zolarida ekanligida namoyon b o ‘ladi. Resepsiya a'zolari ta’sirotlarni retseptor hujayralariga yoki asb oxirlariga o ‘tkazishga moslashgandir. Retseptorlarning ixtisoslashaganligi shunda ko rinadiki, www.ziyouz.com kutubxonasi birinchidan, ular ta\sirotlarning muayyan turi yorug‘lik, tovush, kim yoviy, mexanik, issiq, sovuq va shunga o ‘xshash ta’sirotlarni qabul qilishga moslashgan, ikkinchidan, ular juda yuksak darajada q o ‘z g ‘aluvchan b o ‘ladi, ya’ni minimal miqdordagi tashqi ta’sirot energiyasi bilan q o ‘z g ‘ala oladi. Retseptorlar ichki
va tashqi
retseptorlar dcb ikkita katta guruhga b o ‘linadi. Ichki retseptorlar-interoretscptorlar-yuboradigan impulslar ichki a’zolam ing holati haqida (visseroretseptorlar) va tana hamda undagi ayrim qismlarning fazodagi vaziyati, harakati to ‘g ‘risida (vestibuloretseptorlar va proprioretseptorlar) xabar berib turadi. Tashqi retseptorlar- eksteroretseptorlar-tashqi olamdagi narsa va hodisalarning xossalari, ularning organizmga ta’siri to ‘g ‘risida signal berib turadi. Ba’zi retseptorlar organizmdan ancha olisdagi narsalardan keluvchi ta’sirotlarni qabul qila oladi. Bunday rctseptorlar distant
(masofadagi) retseptorlar deb ataladi. Ularga k o ‘ruv, eshituv, hid biluv retseptorlari kiradi. B oshqa kontakt
(teguvchi) retseptorky* faqat bevosita o ‘ziga tegib turgan, ya’ni retseptor tizimi yaqin yotgan narsalardan kciuvchi ta’sirotIarni qabul qila oladi. Shunday qilib, retseptorlar-analizatoming periferik b o ‘limi hisoblanadi. Afferent (sezuvchi) neyronlar va o ‘tkazuvchi y o ‘llar analizatoming o‘tkazuvchi boMimini tashkil ctadi. Bosh miya p o ‘stlog‘ining retseptorlardan q o ‘z g ‘alishni qabul qiladigan qismlari analizatoming markaziy oxirlari deb ataladi. Analizatorning pcriferik b o ‘limi (retseptor) maxsus asab tuzilmasi b o‘lib, tananing turli qismlarida (teri, pay, k o ‘z, quloq, burun, til,ichki a’zolar, qon tomirlari va hokazo) joylashgan. Retseptorlarning soni juda k o ‘p, masalan, terining lsm 2 sathida 2 0 0 -4 0 0 tagacha, butun sathida esa 8 mln ga yaqin retseptor bor. Barcha *chki a’zolarida taxminan 1 mlrd ga yaqin retseptor mavjud. Tashqi va ichki muhitda paydo b o lg a n axborot retseptorlar orqali qabul qilinadi. Analizatorlarning o ‘tkazuvchi qismi-bu sensor (sezuvchi) asab tolasidan iborat b o ‘lib, u retscptordan ta’sirotni qabul qilib bosh miya p o ‘stlog‘ining proyeksion mintaqasiga yetkazadi. Analizatoming markaziy (p o‘stloqdagi) qismi bosh miya p o ‘stlog‘ining turli sohalarida joylashgan va sezuvchi asab markazlaridan iborat. Bu markazlarda muayyan sezgi a’zolaridagi retseptorlardan kclgan ta’sir tahlil qilinib, ularning mazmuniga к о‘га (sintez) javob reaksiyasi hosil b o ‘ladi ( 162-rasm). Analizatom ing yuqorida aytilgan uchala qismining qaysi biri shikastlansa, muayyan sezgi a ’zoning faoliyati buziladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Retseptorlarning adekvat ta\sirlovchilariga qarab: 1 )mexanoretseptorlar ta’sirlovchning mexanik energiyasini qabul qilishga moslashgan. Bunday retscptorlar teri, yurak-tomir tizimi, ichki a’zolar, tayanch harakat apparati, eshituv va muvozanatni saqlash tizimlariga xos. 2. Termoretseptorlar - harorat o*zgarishini sezadi. Issiqni va sovuqni sezuvchi termoretseptorlarning k o 4p qismi terida joylashgan. Ichki a’zoIar va markaziy asab tizimida ham shunday retseptorlar bor. 3. Xemoretseptorlar - kim yoviy omillar ta’siriga sezgir. Ular ta’m va hid sezuvchi sensor tizimlarning chet qismini tashkil qiladi. Bu tipdagi retseptorlar qon tomirlar tizimining turli qismlarida va ba’zi UTqimalarda ham uchraydi. 4. Fotoretseptorlar - nur energiyasini qabul qiladi. bu retseplorlar yorug‘lik energiyasini ajratish va rang k o ‘rish imkonini beradi. 5. Og‘riq (nosiseptiv) retseptorlari o g ‘riqni paydo qiluvchi ta’sirotlarni qabul qiladi. bu sezgi organizmdagi retseptorlaming deyarli hammasiga o ‘ta ta’sir qilganda paydo b o ‘ladi. 162-rasm. Bosh miya p o ‘stlog‘ida sezgi a’zolari markazlarining joylashuvi: 1-hid bilish markazi bosh miya p o ‘stlog‘i chakka qismining oldingi yuqori sohasida; 2 -k o ‘ruv markazi ensa sohasida; 3-eshituv markazi bosh miya p o ‘stlog‘i chakka qismining pastki sohasida; 4-ta’m bilish markazi bosh miya p o‘stlo g ‘i chekka qismining yuqori o ‘rta sohasida; 5-barmoqlar terisidagi paypaslash markazlari bosh miya p o ‘stlog‘i tepa qismining o ‘rta sohasida. www.ziyouz.com kutubxonasi 6.Elektroretseptorlar - elektromagnit to ‘lqinlariga sezgir b o ‘lib, baliqlar va ba’zi amfibiylaming yon chizig*ida topilgan. Bularga elektrik energiyasini sezuvchi a’zolarining retseptorlari kiradi. A.S.Batuyev va G.A.Kulikov (1983) Tikrlariga k o‘ra, ba’zi rctseptorlarda ta’sirlovchi encrgiyasining asab impulsiga aylanishi shu retscptoming neyron o ‘sitmasida sodir b o ‘ladi. Bu birlamchi retseptor sensor neyronning periferiyadagi dendrit qismidir. Bu neyronning aksoni esa markaziy asab tizimiga o ‘tib, hid sezish, taktil va proprioretseptorlaming birlamchi retseptorlarini hosil qiladi. Ikkilamchi retseptorlar va sensor neyron ustunlari o ‘rtasida q o ‘z g ‘atuvchi va tormozlanuvchi sinapslar joylashgan. Retseptor neyronlarda hosil b o ‘ladigan asab impulslarini bu sinapslar orqali scnsor (sezuvchi) ncyronga o ‘tkazadi. Natijada sensor neyronni tashqi ta’sirot bilan bevosita emas, balki ixtisoslashgan retseptor ncyroni orqali q o ‘z g ‘atadi. Ta’m sezuv, k o ‘ruv, eshituv, vcstibular apparat retseptorlari ikkilamchi rctseptorlarga kiradi (163-rasm). Retseptorlarning qo‘zg‘alish mexanizmi Hamma sensor tizimlar q o ‘z g ‘aluvchan b o ‘ladi. Retseptorlar ta sirlanganda ularda ta’sirlovchi va retseptor tuzilmasining o ‘rtasidagi yordamchi tuzilmalarida asab impulslari paydo b o ‘ladi. Yordamchi tuzilmalar orqali ta’sirot kuchi (energiyasi) asab impulslarga aylanadi, bu transformasiya deyiladi. Yordamchi tuzilma orqali tashqi ta’sirot reseptiv a’zogacha yetib borib, uning xarakteri (m odalligi) aniqlanadi. Bu molekular darajada o*tadigan ta’sirot bilan retseptor o ‘rtasidagi birinchi o‘zaro ta’sirlanish bosqichi deyiladi.
membrana o‘tkazuvchanligi
ikkinchi bosqichi
Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|