oila psixologiya ta’lim yo’nalishi «oila psixaterapiyasi nazariyalari» fanidan

Tizimli oilaviy terapiyaning asosiy tamoyillari: 1) terapevtik gipotezani ilgari surish; 2) dumaloqlik prinsipi; 3) betaraflik; 4) mijoz va uning oilasi alomatlari yoki muammolarini ijobiy talqin qilish. Birinchi oilaviy mashg‘ulotdan oldin terapevtik guruh tarkibiga kiruvchi psixoterapevtlar oila a’zolarini tinglagandan so‘ng, oiladagi munosabatlarning paradoksal tabiati to‘g‘risida bir qator farazlarni ilgari surib, uning a’zolaridan birida simptomlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Dumaloqlik patogenetik va amaliy ma’noda, psixoterapiya ishtirokchilari davra suhbatida bo‘lganida tushuniladi. Terapevt barcha oila a’zolariga nisbatan qabul qilinadigan, betaraf munosabatni saqlaydi. Ushbu tamoyillarga asoslanib, oilaviy tizimli psixoterapiyaning asosiy bosqichlari shakllantirildi.
1) psixoterapevtni oila bilan birlashtirish, uni oila tomonidan taqdim etilgan rol tarkibiga qo‘shilish;
2) psixoterapevtik so‘rovni shakllantirish;
3) oilaviy munosabatlarni tiklash;
4) psixoterapiya va uzishni yakunlash.
Tizimli oilaviy psixoterapiya bu tizimli yondashuv yo‘nalishlaridan biridir. Bugungi kunda tizimli psixoterapiyaning quyidagi turlarini nomlash mumkin: strategik tarkibiy, Milan yondashuvi, Merrey Bouyenning yondashuvi kabi bo‘linmalar bilan klassik tizimli oilaviy qisqa muddatli psixoterapiya. Ushbu barcha psixoterapiya turlari tizim nazariyasiga asoslangan. Tizimlar nazariyasi yoki tizim nazariyasi to‘liq psixologik nazariya emas. Deyarli bir vaqtning o‘zida biologik (V. Vernadskiy, N. Bernshteyn, K. Lorenz, N. Tinbergen) antropologiyada (M. Mead) kibernetikada (N. Viner, R. Eshbi va boshqalar) rivojlangan tizimli g‘oyalarini ishlab chiqqan. Yigirmanchi asrning birinchi yarmiga kelib turli xil bilim sohalarida o‘sha paytda mavjud bo‘lgan nazariyalar yordamida tushuntirilmagan ko‘plab faktlarni to‘plagan. Tizim - bu o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ko‘plab elementlardan tashkil topgan, bu tashqi muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan va umumiy funksiyalarni amalga oshiradigan bir xil shakllanishdir. Xuddi shu mexanizmlar ijtimoiy tizimlarda ham mavjud. Ajoyib misol G. Bateson o‘zining «Versaldan kibernetika sari» (2000. y) maqolasida keltirilgan bo‘lib, u erda Germaniyada Ikkinchi Jahon Urushi oldidan va paytida sodir bo‘lgan voqealar asosan Versal shartnomasi shartlari bilan bog‘liqligini aniq ko‘rsatib beradi. Shunga o‘xshash rasm oilaviy munosabatlarda ham kuzatiladi. Odamlarning hatti-harakatlari kamdan-kam hollarda ularning irodasi yoki ongsiz ravishda «ruhiy harakatlar» bilan belgilanadi, asosan ular tegishli bo‘lgan tizimlar - oila, ma’lumotnoma ijtimoiy guruhi, davlat, madaniyat va sivilizasiya faoliyat ko‘rsatadigan qonunlar bilan belgilanadi. Tizimli oilaviy terapiya individual psixoterapiya asoslangan psixologik nazariyalar bilan bog‘liq emas. Bu 50 yillar oldin aniq bo‘ldi. Oilaviy psixoterapiya bo‘yicha fundamental ishda G. Erikson va T. Xogan (1972) ularning adabiyotlarni tahlil qilishlari sistematik oilaviy psixoterapiya psixoterapiyada ilgari mavjud bo‘lgan har qanday nazariy pozisiyalardan «o‘sgan» degan dalillarni topmaganligini ta’kidlaydilar. U umumiy tizim nazariyasiga asoslangan. Shunday qilib, tizim nazariyasining ba’zi umumiy qoidalari mavjud bo‘lib, ular uni qo‘llashning barcha sohalarida, shu jumladan tizimli oilaviy psixoterapiyada qo‘llaniladi. Oila tizimi bu ochiq tizim bo‘lib, u atrof-muhit bilan doimiy ravishda ma’lumot va materiya almashinuvida bo‘ladi. Oila tizimi bu o‘zini o‘zi tashkil etuvchi tizim, ya’ni. tizim harakati mos keladi. Oilani tashkil etadigan odamlar u yoki bu tarzda o‘zlarining ehtiyojlari va motivlari ta’sirida emas, balki ushbu oilaviy tizimning ishlash qoidalari ta’siri ostida harakat qilishadi. Oila tizimining elementlari (oila a’zolari) bir-biri bilan doimiy o‘zaro aloqada bo‘lib, ular o‘rtasida topologik va dinamik munosabatlar rivojlanadi. Topologik munosabatlar bu yaqin masofadagi munosabatlardir. Oilaning tuzilishi, uning koalisiyalari tarkibi ona va bolalar va atrofdagi otasi yoki koalisiya ota - qiz koalisiya onasiga qarshi o‘g‘li yoki oilaviy quyi tizimi va bolalarning quyi tizimi, bularning barchasi elementlarning topologik munosabatlarining turli xil variantlaridir.
A. Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa-singillarning borligiga bog‘liqligi g‘oyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, O‘zbekiston uchun o‘ta muhim bo‘lishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos bo‘lgan Gʻarbda ham juda kam o‘rganilgan. Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs – bir oiladagi akalar va opalar ma’nosini bildiradi) – muayyan insonning muayyan oilada tug‘ilishi, jinsi va tug‘ruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, ya’ni aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, ko‘pgina tadqiqotchilar (Richardson R. , 1994; Driskoll R. , Iksteyn D., 2003; Brazington R. , 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, do‘stlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan o‘rnatadigan muloqotlarining xarakteriga ta’sir etishini o‘rganishgan. Empirik ma’lumotlar bunday bog‘liqliklarning to‘rt turi mavjudligini ta’kidlaydi.