Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar

I b o b . OILA P S IX O L O G IY A S IN IN G  
U M U M IY A S O S L A R I
1.1. OILA PS IXO LOG IYASI FANI PREDM ET1, 
MAQSADI VA VAZIFALARI
lU s h b u o ‘q u v k u rsin in g m a q s a d i S iz y o s h la rn i o ila v iy h a -
y o tg a ta y y o rla s h d a n ib o ra td ir. B u o ‘r in d a h a q li ra v is h d a : « B u
fa n b izg a n im a b e ra d i? N e g a e n d i a y n a n h o z irg a k e lib , b iz n i 
oilav iy h a y o tg a tay y o rlash z a r u r b o 'l i b q o ld i? A x ir o t a - b o b o -
la rim iz b u n d a y k u rsla m i o ‘q im a y h a m t in c h - to tu v , a h i l - i n o q , 
b ax tli h a y o t k e c h irish g a n -k u ? A k s in c h a s o ‘nggi y illa rd a y o s h -
la r n i o ila v iy h a y o tg a ta y y o r la s h b o r a s id a q a n c h a l i k k o ‘p
g a p irib , y o z ib , m ax su s t a d b ir la r ta s h k il q ilin s a h a m n iz o li 
o ila la r, a jra lis h la r m iq d o ri o r ts a o rta y a p tik i, k a m a y m a y a p ti-
ku?» — k a b i sav o llar ro ‘y x a tin i c h e k s iz d a v o m e ttir a v e r is h
m u m k in . U la r n in g h a r b irin in g y u z a g a k elish ig a aso s b o r.
X o ‘s h , q a n d a y z a ru ra t h o z irg i v a q td a y o s h la rim iz n i o ila v iy
h a y o tg a ta y y o rla sh va u larg a « O ila p six o lo g iy a si» f a n in in g o ‘q i-
tilish i z a ru rlig in i ta q o z o q iladi?
M a ’lu m k i, in s o n iy a t ja m i y a ti t a r a q q iy e tib b o r g a n s a r i 
o d a m la r n in g o ‘zlari h a m , u la r n in g b ir-b irla ri b ila n b o l a d i g a n
o ‘z a ro m u n o s a b a tla ri h a m , a y n iq s a , s h a x s la ra ro m u n o s a b a t l a r
o ra sid a e n g sa m im iy , eng y a q in b o ‘lg a n oilav iy m u n o s a b a t l a r
h a m ta k o m illa s h ib , o ‘ziga x o s t a r z d a m u ra k k a b la s h ib b o r a d i. 
S ab ab i: h o z irg i z a m o n f a n -te x n ik a ta ra q q iy o ti, ish la b c h i q a r i s h
m u n o s a b a tla ri, v o sitalari ta ra q q iy o ti, q is h lo q x o 'ja lig i, s a n o a t
ish lab c h iq a r is h i, u m u m a n x a lq x o ‘ja lig in in g b a r c h a j a b h a l a r i d a
y a n g i te x n o lo g iy a , te x n ik ja r a y o n l a r n i n g ja d a l jo r iy e t i l is h i
b ev o sita s h u ja ra y o n la rn in g y a r a tu v c h is i, is h tiro k c h isi b o 'l g a n
in so n o m ilig a , in s o n shaxsiga h a m o ‘z ig a x o s, y a n g ic h a t a l a b l a r
q o ‘y m o q d a . Is h la b c h iq a rish m u n o s a b a tla r i, ja m iy a t ta r a q q iy o ti 
b ir to m o n d a n , o d a m la rn in g o kz la r id a r o 'y b e ra y o tg a n ijtim o iy -
p s ix o lo g ik , fiz io lo g ik va b o s h q a o ‘z g a r is h la r o d a m l a r n i n g
o ‘z a ro m u lo q o t m u n o s a b a tla r i d o ir a s i n i m a ’lu m d a r a j a d a
c h e g a ra la n ib q o lish ig a , u la rd a a jd o d la r im iz d a k u z a tilg a n t a b iiy -

---

lik n i m a ’lu m d a r a ja d a b u z ilish ig a va o q ib a td a in s o n ru h iy a tid a
m u m k in q a d a r h issiy , e m o ts io n a l z o ‘riq is h la rn in g y u z a g a k e- 
lis h ig a aso s b o ‘Im o q d a . B u la rn in g t a ’siri o ila v iy h a y o t v a u n d a - 
g¡ p six o lo g ik iq íim d a h a m o ‘z ifodasini to p a d i.
Y o s h la rim iz d a b u m a s a la b o ‘y ich a a n iq ro q ta sa v v u r hosil 
q ilis h u c h u n , b u n d a n 9 0 — 100 yiflar o ld in g i u la rn in g te n d o s h - 
la r i v a b u g u n g i k u n la r im iz d a g i 15— 16 y o s h li y ig it- q iz la r
o ‘rta sid a g i ta fo v u tla r n i s o lish tirib o ‘ta m iz .
M a x su s a d a b iy o tla r d a yozilishi va o ‘tk a z ilg a n ta d q iq o tla r 
n a tija la rid a k u z a tilis h ic h a , s o ‘nggi 100 yil ic h id a o d a m la rd a
k u z a tila d ig a n a k s e le r a ts iy a ja ra y o n ig a k o ‘ra u la rn in g jin s iy , 
fíz io lo g ik b a lo g ‘a tg a y e tis h i 2 — 3 yilga ilg arilab k etg an . B u n d a n
100 y ilc h a o ld in y o s h la r n in g jin s iy b a lo g ‘a tg a y e tis h d avri 
15— 16 y o sh g a t o ‘g ‘ri k e lg a n , h o z ir e sa b u h o la t o 'r ta c h a
12— 13 y o sh la rg a t o ‘g ‘r¡ k e la d i. E ndi sh u y o s h la rn in g oilaviy 
h a y o tg a tay y o riik ji h a t la r i n i k o ‘rib c h iq a m iz .
Ilgarigi te n g d o s h la r in g iz 15— 16 y o s h la rid a o ilav iy h a y o tg a
y e tu k lik ta la b la r id a n b ir i b o ‘lm ish jin s iy y e tu k lik k a , b a lo g ‘atg a 
y e t a r e k a n la r, u la r a k s a r iy a t h o llard a sh u y o sh g a kelib o 's h a
d a v r l a r u c h u n x o s v a lo z im b o ‘lg a n , u n c h a li k m u ra k k a b
b o ‘lm a g a n d e h q o n c h ilik , c h o rv a c h ilik , h u n a r m a n d c h ilik s ir-a s - 
r o r la r id a n d e y a rli b o x a b a r b o ‘lg an lar (c h u n k i u v a q tla rd a b o - 
la la r n i o d a td a , 13— 14 y o s h id a n sh o g ird lik k a b e ris h g a n ), o ‘sh a 
d a v rd a g i ish lab c h iq a r is h m u n o sa b a tla ri va te x n o lo g ik ja ra y o n - 
la r u la rd a n m ax su s y o k i o liy m a ’lu m o t ta la b q ilm a g a n , 3 —4 yil 
u s to z k o 'rg a n s h o g ird 16— 17 y oshida o ‘zi m u s ta q il ish y u rita 
o la d ig a n u stag a, o ‘z is h in i u d d a la y o la d ig a n m u tax assisg a ay - 
la n g a n . M a b o d o , u s h u v a q td a oila q u ra d ig a n d e k b o ‘lsa, o ‘z 
h u n a r i o rq a li m e h n a t q ilib , o ‘zini va o ila a 'z o la r in i iq tiso d iy
j i h a t d a n t a ’m in la y o lis h i m u m k in b o ‘lg an . B u n d a n ta sh q a ri, 
u v a q tla rd a g i 18— 2 0 y o s h li yigit m a h a lla - k o 'y d a , ja m o a tc h i-
lik o r a s id a m a ’lu m d a r a j a d a ijtim o iy y e tu k sh a x s s ifa tid a
q a b u l q ilin g a n , t u r l i t a d b i r va m a r o s im la r d a u n in g h a q li 
is h tir o k c h i sifa tid a q a tn a s h is h i m u m k in b o l g a n , y a ’ni u n in g ij­
tim o iy j ih a td a n b a lo g ‘a tg a yetganligi ja m o a tc h ilik to m o n id a n
q a b u l q ilin g a n . B u ja r a y o n sh ax sn in g o ld ig a o ila va ja m iy a t o l- 
d id a o ‘zig a xos m a s ’u liy a t y u k lag an , m a s ’u liy a tn i h is q ilish esa 
u n in g p six o lo g ik y e tu k lig i a lo m a tla rid a n b iri b o ‘lib x iz m a t q il- 
g a n .
E n d i sh u x u s u s iy a tla r n i b u g u n g i k u n y o s h la rid a k o ‘rib

---

ch iq a y lik . U la r 12— 13 y o s h la rd a jin s iy (fiz io lo g ik ) y e tu k lik k a
e ris h a d ila r (b u h a q d a k e y in ro q t o ‘x ta lib o ‘ta m íz ) , b i r o q u la r 
b ir o r - b ir k a s b - h u n a r egasi b o l i b , m u s ta q il is h la b , o ‘z in i va 
o ila sin i iq tiso d iy jih a td a n t a ’m in la y o la d ig a n b o ‘lish i u c h u n , 
av v a lo m a k ta b n i b itirish i, s o ‘n g u yoki b u k a s b - h u n a r k olleji 
y o k i litse y d a o ‘q ib , b iro r- b ir k a sb n i e g a lla sh i k e ra k . B u n in g
u c h u n 9 yil m a k ta b d a , 3 yil k o llej y oki litse y d a o ‘q is h i z a ru r 
b o ‘ladi.
12 yillik b a rc h a u c h u n m a jb u riy t a ’lim d a n s o ‘n g y o s h - 
la rim iz n in g m a ’lu m b ir q ism i o ‘q is h n i o liy o ‘q u v y u rtla rid a
d a v o m e ttira d i. B u n d a n k o ‘rin ib tu r ib d ik i, y o s h la r im iz n in g
iq tis o d iy m u s ta q illik k a e r is h is h la r i u l a r n i n g m a ’lu m q is m i 
u c h u n 2 0 — 21, b o sh q a la ri u c h u n 2 3 — 25 y o sh g a t o ‘g ‘ri k e la d i. 
B u n d a n ta s h q a ri, o d a m la r n in g tu r m u s h ta rz i riv o jla n is h i b ila n
b irg a o ila la rin in g k u n d a lik h a y o ti o 'z g a rib , k iy in is h g a , m a is h iy
b u y u m la rg a , m o d d iy fa ro v o n lik d a ra ja s ig a b o ‘lg a n e h tiy o ji h a m
o rtib b o ra d i.
J a m iy a tn i ijtim o iy -iq tis o d iy riv o jla n ish i s h a x s n in g m a d a n iy
ta k o m illa sh u v ig a , u e sa s h a x s la m i b ir-b irla rig a q o 'y a d ig a n ta -
lab lari o sh ish ig a v a s h a x s la ra ro m u n o s a b a tn in g n o z ik la s h u v ig a
o lib k e la d i. B u n in g y o rq in d a lili sifa tid a a jra lis h la r m iq d o r i o liy
m a ’lu m o tlila r ic h id a u m u m iy o ‘r ta m a ’lu m o tlila rg a n is b a ta n
y u q o riro q e k a n lig in i e ’ti r o f e tis h m u m k in .
Ijtim o iy -iq tis o d iy riv o jla n ish i y u q o ri s a v iy a d a b o ‘lm a g a n
ja m iy a td a g i o ila a ’z o la ri o ‘z la r in in g o ilav iy y u m u s h la r in in g a k - 
sa riy a tin i q o ‘ld a b a ja ra d ila r. U n g a o ila n in g b a r c h a a ’z o la ri va 
b irin c h i n a v b a td a fa rz a n d la r m u m k in q a d a r k o ‘p j a l b q ilin a d i. 
O ila ish la rin i b a ja rish d a g i u m u m iy fa o liy a t y o s h la r d a m a ’lu m
m a la k a la rn i, sh u ju m la d a n o ila d a g i te g ish li ro lla rn i b a ja r is h n i, 
o ila d a b ir-b irla ri b ila n q a n d a y m u lo q o td a b o ‘lish m a la k a la rin i, 
o ila d a h a r b ir sh ax sn in g iy e ra rx ik m av q ey ig a k o ‘ra o ‘z h u q u q
v a v a z ifa la rin i a n iq la b o lish g a im k o n b e ra d i.
M o d d iy t a ’m in o t, y u q o ri m a d a n iy sav iy a e s a sh a x s n in g
b o s h q a shax sg a q o ‘y g an ta la b in i, sh u j u m la d a n o ila d a y a n a d a
k u c h a y tira d i. O ila a ’z o la rin in g o £z a ro m u lo q o td a b o ‘lish v a q ti 
m iq d o rin i q isq a rtira d i. B u e sa k o ‘p g in a y o s h la r u c h u n o t a - o n a
o ilasi sh ax siy oilasiga n a m u n a v a z ifa sin i b a ja ra o lm a s lig ig a o lib
k e la d i.
S h u la rd a n k o 'r in ib tu r ib d ik i, b u n d a n 100 y illa r o ld in g i 
y o s h la r 16— 18 y o sh id a o ila q u rs a la r, u la r s h u v a q tg a k elib

---

o ila v iy h a y o t u c h u n , m u v a ffa q iy a tli tu rm u s h k e c h irib k e tish la ri 
u c h u n z a r u r b o l g a n y e tu k lik d a ra ja la rin in g b a rc h a s ig a e ris h - 
g a n l a r , b u e s a u la r n in g o ila v iy h a y o tla r id a y u z a g a k e lish i 
m u m k in b o 'lg a n m u a m m o la r n in g b a r ta r a f e tilish ig a aso s b o ‘lib 
x iz m a t q ilg a n .
B u g u n g i y o s h la r im iz e s a y u q o r id a b a y o n e tilg a n id e k , 
12— 13 y o s h la rid a jin s iy b a lo g ‘atg a y e ta d ila r va a k s a riy a t h o l- 
la r d a o r a d a n 7 — 8 yil o 'tg a n d a n s o ‘ng, y a ’n i q iz la r 19—20 
y o s h d a , y ig itla r e sa 2 1 — 22 y o s h d a o ila q u ra d ila r. B u v a q td a
e s a u l a r n a iq tis o d iy j i h a t d a n , n a ijtim o iy ji h a t d a n v a n a 
p s ix o lo g ik j i h a td a n o ila v iy h a y o tg a ta y y o r b o ‘la d ila r. B u n d a y
h o l a t l a r s h u b h a s iz , u la rn in g o ilav iy h a y o tla rid a o ld in g i te n g - 
d o s h la r i h a y o tid a k u z a tilm a g a n m u a m m o la m i k e ltirib c h iq a r a - 
d i. B u n d a n ta s h q a r i, ja m iy a t ta ra q q iy o tin in g b u g u n g i h o la ti 
h o z irg i z a m o n o ilasi o ld ig a o ‘zig a xos y an g i ijtim o iy v a z ifa la m i 
h a m y u k la y d ik i, b u l a r n i n g b a r c h a s i h o z irg i y o s h la r im iz n i 
o ila v iy h a y o tg a m a x s u s ta y y o r la s h m a s a la si e n g d o lz a r b
m a s a l a l a r d a n b iri b o klis h lig in i t a q o z o q ilm o q d a . S h u n in g
u c h u n h a m s o ‘n ggi 15— 20 yil d a v o m id a d u n y o n in g b a rc h a
riv o jla n g a n m a m la k a tla r id a , ju m la d a n , b iz n in g re s p u b lik a m iz d a
m u s t a q i ll i k k a e r is h g a n im iz n in g d a s tla b k i y illa r id a n o q , o ila
m a s a la la r ig a , y o s h la rn i o ila v iy h a y o tg a ta y y o rla s h , o iia la rd a
k o m il sh a x s n i s h a k lla n tiris h m a sa la la rig a a lo h id a e ’tib o r b erib
k e l i n m o q d a .tU m u m a n in s o n iy a t ja m iy a ti to b o ra ta ra q q iy etib
b o r a v e r a r e k a n , o ila m a s a la la rin in g d o lzarb lig i h a m sh u n g a
m o s ra v is h d a o rtib b o ra v e ra d i v a o ila g a b o 'lg a n e ’tib o r h a m
k e c h a v a b u g u n g a q a r a g a n d a erta g a y a n a d a y u q o riro q b o ‘ladi. 
C h u n k i o ila ja m iy a tn in g k ic h ik b ir k o ‘rin ish i b o ‘lib, u q a n c h a
i n o q , a h i l v a m u s ta h k a m boM sa, ja m iy a t h a m s h u n c h a lik
q u d r a t l i b o 'l a d i .
Bu 
k e ltir ilg a n o m illa r y o s h la rg a « O ila
p six o lo g iy a s i» k u rsin i o ‘q itis h n in g d o lz a rb lig in i ifo d ala y d i.
« O ila psix o lo g iy asi» k u rs in in g y a ra tilish i va u n in g o ‘quv 
p r e d m e t la r i q a to r id a m a k ta b , k o lle j, lits e y la rd a
0
‘tila d ig a n
d a r s l a r j a d v a lig a k iritilis h i h a m R e s p u b lik a m iz h u k u m a ti 
t o m o n i d a n y u ritila y o tg a n k u c h li ijtim o iy siy o sa tn in g m a n tiq iy
va m a z m u n iy d a v o m id ir.

---