Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar

Abu Ali ibn 
S in o d ir / 9 8 0 — 1 0 3 7 /. B u y u k o lim sifa tid a u b a rc h a h o d is a la r- 
n in g ilm iy m o h iy a tin i o c h ib b e r is h g a h a r a k a t q ilg a n . Ib n
S in o n in g p e d a g o g ik va p six o lo g ik q a ra sh la ri ijtim o iy a so s d a
q u rilg a n b o ‘lib , u b o la ta rb iy a sid a u m u m in s o n iy ta m o y iln in g
q o ‘lla n ilis h in i y o q la b c h iq q a n va ta rb iy a c h i o ta -o n a la rg a b o la n i 
q a ttiq t a n a ja z o s id a n k o ‘ra , 
sh ax siy ib ra t o rq a li ta rb iy a la s h
m a ’q u l l ig i n i
u q tir g a n . 
M u ta f a k k ir n in g q a la m ig a
m a n s u b
b o ‘lg a n « D o n is h n o m a » , «R iso lay i ish q » , «Tib q o n u n la ri» , « U y
x o ‘ja lig i» k a b i q a to r a sa rla ri O kr ta O siy o x alq lari a x lo q -o d o b i, 
p six o lo g iy a si va ta b o b a t o la m id a a lo h id a o ‘rin tu tg a n y irik
ilm iy t a d q i q o t l a r h iso b la n a d i.
A x lo q iy ta rb iy a m a s a la la rid a a llo m a o ila n in g o ‘m in i a lo h i­
d a t a ’k id la g a n . 
O ila v a o ilav iy m u n o s a b a tla r m a sa la si u n in g
« T a d b iri m a n z il» a sa rid a o kzig a x o s ta rz d a b ay o n e tilg a n .
O ila v iy m u n o s a b a tla r n in g tu rli to m o n la rin i y o r ita r e k a n , 
Ib n S in o , a w a l o m b o r o ila b o s h lig 'i o ld ig a q a to r ta la b la rn i 
q o ‘y a d i. O ila b o s h lig 'i, d e b y o z a d i u , h a m n a z a riy , h a m a m a liy
j ih a t d a n o i l a d a ta rb iy a m a s a la la rin i m u k a m m a l o ‘z la s h tirm o g ‘i 
lo z im . A g a r o ila b o sh lig ‘i ta jrib a siz b o ‘lsa, u o ‘z a ’z o la rin i 
y ax sh i ta rb iy a la y o lm a y d i, o x ir-o q ib a t u yaxshi ijo b iy n a ti- 
ja la r g a e r is h a o lm a y d i, y o m o n ta rb iy a n a fa q a t u sh b u o ila , b alk i 
q o ‘s h n i l a r g a , 
m a h a l! a - k o ‘y ga 
h a m
y o m o n
t a ’s ir
q ilis h i 
m u m k in . O ila d a g i b o la ta rb iy a si o ta - o n a n in g ja m iy a td a tu tg a n
m a v q e y id a n q a t ’i n a z a r, u la rn iig b irla m c h i v a z ifa s id ir, d e b
h is o b la y d i Ib n S in o . O ta - o n a d a v la t b o sh lig ‘im i y o k i o d d iy
f u q a r o m i, b a r ib ir , u b o la ta rb iy a si b o ra sid a m a s ’u ld ir. D a v la t

---

b o sh liq la ri, r a h b a r la r b o la ta rb iy a si x u s u s id a b a rc h a g a ib ra t 
b o ‘lm o q la ri lo z im .
Ib n S in o n in g b o la ta rb iy a si, ta r b iy a p six o lo g iy a si va r a h -
b a r la rg a q o ‘y g a n u s h b u ta la b la r i o ‘s h a d a v r d a q a n c h a l i k
ta ra q q iy p a rv a r v a z a r u r b o ‘lsa, b iz n in g b u g u n g i k u n im iz d a h a m
u o ‘z k u c h in i y o ‘q o tg a n i y o ‘q.
U n in g fik ric h a , ta rb iy a c h i, y a ’n i o t a - o n a « n a fa q a t s o kz h i ­
la n , balki a m a ld a h a m b o la ru h ig a t a ’s ir k o ‘rs a tm o g ‘i lo zim »
/ I b n S in o . T a d b iri m a n z il, 4 4 - b e t/.
^ / ^ I b n S in o n in g s e v g i-m u h a b b a t v a e r - x o t in m u n o s a b a tla ri 
b o ra sid a g i fik rlari h a m d iq q a tg a s a z o v o r d ir , « E n g y u k sak sevgi 
d e b , 
t a ’k id lay d i u , — bu in s o n iy sev g i b o ‘Iib, b u n d a y sevgi 
k ish in i sax o v a tli q ila d i, un i o q k o ‘n g il v a jo z ib a li k ish ig a a y la n - 
tirad i» . A llo m a n in g fik ric h a , sevgi in s o n z im m a s ig a ju d a k a tta
ax lo q iy va h u q u q iy m a s ’uliyat y u k la y d i. U in s o n b a x tin in g n e -
g izi, d e g a n d a o s h iq lik em as, 
b a lk i o s h i q - m a ’s h u q lik n i t u s h u -
n ad i. O s h iq - m a ’s h u q lik b ila n tu r m u s h q u r is h o ila m u s ta h k a m -
lig in in g aso si s ifa tid a t a ’k id lan ad i.
T u rm u s h q u rg a n e r -x o tin la r m u n o s a b a ti b o ra s id a e sa m u -
ta fa k k ir, « E rk a k k ish i o ila b o sh lig ‘id ir, u o ila n in g b a r c h a e h t i -
y o jlarin i q o n d ir m o g ‘i lo zim , c h u n k i b u u n i n g b irla m c h i v a z i- 
fasidir», — d e b y o z a d i. A yol e sa e r k a k n in g m u n o s ib y o ‘ld o s h i, 
u b o la tarb iy a si b o ra s id a e n g y ax sh i v o r is v a y o rd a m c h id ir . 
U n in g e r -x o tin m u n o s a b a tla ri x u s u s id a g i fik rla ri h a m o ‘s h a
d a v r u c h u n o kt a ilg ‘o r va a h a m iy a tli e d i. 
U o ‘z in in g « O ila
x o ‘jalig i» k ito b id a a y o lla r ax lo q a n e n g m a q b u l , y u q o ri s ifa tla rg a
ega b o ‘lm o q la ri lo z im , d e b y o z a d i, S h u k ito b n in g «A fsofiy b e x -
ta r in za n x o » /A y o lla m in g y ax sh i fa z ila tla ri h a q id a / bo M im id a 
u la rn in g q u y id a g i fa zilatla ri t a ’k id la n a d i: «A yol a q la n d o n o , 
u y a tc h a n , ib o li, iffa tli b o l i b , k o ‘p g a p irm a s lig i lo zim : u e rig a
b o ‘y su n m o g ‘i, u n i se v m o g 'i, f a r z a n d ia r t u g ‘ib, d o im o h a lo l, 
p o k , t o ‘g ‘ri s o ‘z, k a m ta r b o ‘lishi k e ra k , in jiq b o ‘lm aslig i, o ‘z
iffati va o b r o ‘s in i t o ‘k m aslig i lo z im ; u h e c h q a c h o n erig a n is -
b a ta n d im o g cd o rlik , v iq o r h issin i k o krs a tm a s lig i, o ‘z is h la rin i 
y ax sh i, o kz v a q tid a b ajarib , o ila n in g m o d d i y b o y lik la rin i t e -
ja m k o rlik b ila n is h la tm o g ‘i lo z im ; o ‘z x u lq - a tv o r i b ila n o ‘z
e rin in g q a lb id a h a d ik s ira sh hissig a o ‘r in q o ld irm a s lig i k erak »
/ I b n S in o . « T a d b iri m a n z il» , 3 8 - b e t/.
B izn in g fik rim iz c h a , oila va a y o l o ‘r n i x u s u s id a Ib n S in o
b a ’z a n b ir to m o n lilik k a y o ‘l q o ‘y g a n d e k t u y u la d i, c h u n k i h u n ­
d a asosiy e ’tib o r v a u rg ‘u fa q at ay o l s h a x s ig a q a r a tila d i, le k in

---

b u fik r la r n in g a s o s id a a y o lla r n in g p s ix o lo g ik j i h a t d a n o ila
m u h itin i if o d a la y d ig a n k is h ila r s ifa tid a q a r a s h h o z irg i d a v r 
u c h u n h a m a h a m iy a tlid ir .
U m u m a n , I b n S in o a y o l k ish ig a in s o n iy m u n o s a b a td a
b o ‘lib , e r v a x o ti n o ‘rta sid a g i m u n o s a b a tla r o ‘z a ro h u rm a t va 
b ir-b irin i t u s h u n is h g a a s o s la n m o g ‘i lo z im lig in i h im o y a qilib
c h iq q a n lig i d i q q a tg a s a z o v o r jih a td ir.
Ib n S in o n i n g m e h n a t ta rb iy a si b o ra s id a g i fik rla rid a n b iri, 
m a s a la n , h a r b i r b o la n i , d e y d i u , « B iro r h u n a r g a o ‘rg a tm o q
sh a r t, y o sh y ig it b i r o r h u n a m i o ‘rg a n sa , u n i h a y o td a ta tb iq e ta
o ls a v a m u s t a q il h u n a r tu fa y li o ila n i t a ’m in la y d ig a n b o ‘ls a - 
g in a , o ta s i u n i u y la n tir ib q o ‘y m o g ‘i lo z im » , — d e b h iso b lay d i. 
D e m a k , a l l o m a n i n g o ila q u ris h u c h u n z a r u r ijtim o iy v a iq tis o d iy
y e tu k lik h a q id a g i fik rla ri b iz u c h u n h o z ir h a m z a ru rd ir. S a b a b i, 
o ila n in g m u s ta h k a m lig i v a b ax tli b o ‘lish i a y n a n o ila q u rg a n la r- 
n in g h a m i j ti m o iy , h a m iq tis o d iy j i h a t d a n y e tu k lik la rig a va 
a y n iq sa , y ig itn in g o il a q u ris h g a ta y y o rg a rlig ig a b o g ‘liq dir.
X I a s m in g b u y u k m u ta fa k k iri v a s h o iri