Оилавий тарбия сабоқларииииии indd

Наслий бузуқлик”. Бу тоифадагилар бирламчи 
психопатлар ҳисобланадилар. Улар учун қонунбузарлик 
хатти-ҳаракатини қилиш одатий ҳолга айланади. Наслий 
бузуқларда хатти-ҳаракатлар илк ёшдаёқ намоён бўлади. 
Уларда масъулият ҳисси йўқ ва уларга ишониб бўлмайди. 
Уларни тузатиш ва ёрдам кўрсатиш анча мушкулдир. 

---

15
Оилавий тарбия сабоқлари
Тарбия бузилишининг келиб чиқишига асос бўлувчи 
омилларни кўриб чиқар эканмиз, биринчи навбатда, шахс-
нинг маънавий жиҳатдан қашшоқлиги масаласига алоҳи-
да тўхталиб ўтиш лозим бўлади. Шахснинг маънавий қаш-
шоқлиги ижтимоий муҳит ва шахс ўртасидаги мураккаб 
вазиятларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Маънавий 
жиҳатдан баркамол бўлган шахс ижтимоий муҳит воқеа-ҳо-
дисаларига нисбатан ўзининг ижобий муносабатини намо-
ён қила олади.
Маълумки, шахснинг ижтимоий ва психологик фази-
латлари ижтимоий муносабатлар доирасида шаклланади. 
Бола ижтимоий муҳит билан алоқага кириши жараёнида 
хулқ-атвор меъёрларини, маънавий-ижтимоий ва мада-
ний тушунча ҳамда тасаввурларни, янги-янги қизиқиш ва 
эҳтиёжларни эгаллаб боради. Шунинг билан бир қаторда, 
шахс ижтимоий муҳит муносабатлари ва инсоний тақдир-
нинг пассив кузатувчиси бўлмасдан, ўз турмуш тарзини, 
шарт-шароити ва шахсий ҳаётини ўзи белгилайди ва қура-
ди. Демак, шахс шаклланишида инсоннинг ўз қизиқишла-
ри, интилишлари, мақсадлари муҳим ўрин тутади. Бундай 
фазилатларга эга бўлган шахс турли хил ҳаётий воқеа-ҳо-
дисалар қуршовидан осонлик билан чиқа олади. Шунинг 
учун шахснинг ижтимоий фазилатлари, мустаҳкам ва қатъ-
ий ҳаётий позициясини, мақсад ва интилишларини шакл-
лантириш ёшлар ўртасида тарбия бузилишининг олдини 
олишда муҳим эканлигини унутмаслик керак. 
Шахснинг маънавий шаклланишига таъсир этувчи 
омиллар тўғрисида гапирилганда, биринчи навбатда, шахс-
нинг ўзи, иккинчидан, кичик ижтимоий гуруҳлар, яъни 
оила, мактаб, маҳалла, учинчидан эса ишлаб чиқариш жа-
моаси ва тўртинчи навбатда, жамият ва ундаги сиёсий, иде-
ологик, маданий-маърифий, иқтисодий соҳаларнинг уму-
мий ҳолатига катта таъсир ўтказишини таъкидлаш лозим. 
Ушбу омилларга алоҳида-алоҳида тўхталиб ўтадиган бўл-
сак, инсоннинг маънавий баркамоллигида шахснинг ўз 

---

16
ўрни, унинг қизиқишлари, ижтимоий мавқеи муҳим ва асо-
сий омиллардан бири сифатида намоён бўлади. Чунки, ин-
сон ижтимоий муносабатларнинг пассив кузатувчиси эмас, 
балки унинг фаол иштирокчиси ҳам экан, у ўз шахсий ин-
тилиш ва қизиқишлари, ақл-идроки билан ўзини-ўзи тарби-
ялашга, юксак инсоний фазилатларни шакллантиришга ҳа-
ракат қилади. Индивиднинг ижтимоийлашувида шахснинг 
ўрни, иштироки, интилиш ва қизиқишлари пасайса, инсон 
маънавий баркамоллик сари эмас, аксинча, маънавий қаш-
шоқлик томон юз тутади. Демак, инсоннинг маънавий бар-
камолликка эришишида шахснинг ўз ўрни, мақсад ва қи-
зиқишлари ҳамда интилиши катта ўрин тутади. 
Шахснинг шаклланишига таъсир қилувчи асосий омил-
лардан яна бири – кичик ижтимоий гуруҳлар, яъни оила, мак-
таб ва маҳалла ҳисобланади. Энг аввало, бола оилада шакл-
ланади, ижтимоий установкаларни (талаб ва меъёрларни) 
ўрганади, ҳаётий тажрибаларни эгаллайди ва миллий қад- 
риятларни англаб боради. 
Кузатишларимизнинг кўрсатишича, болалар ва ўсмир-
лар, айниқса, ўсмир ва ўспиринларнинг ёш ва ўтиш дав-
ри хусусиятлари уларда импульсивлик, қўзғалувчанлик 
ҳолатининг юзага келишига сабаб бўлади. Импульсив хат-
ти-ҳаракат, биринчи навбатда, ўзига хос аффектив (кучли 
қўзғалиш) кечинмалар (кучли руҳий таъсирга эга бўлган 
воқеа-ҳодисалар) туфайли юзага келадиган аффектив ҳо-
латни ифодалайди. Бундай ҳолат мазмунида қисқа муддат-
ли ва кучайиб борувчи эмоционал ҳиссиётлар ётади. 
Ҳақиқатдан ҳам, ўсмирлик ёши даврида кечадиган пси-
хофизиологик ўзгаришлар, ўсмирнинг шахс сифатида шакл- 
ланиш жараёни муаммоли вазиятларда уларнинг мақбул қа-
рорлар қабул қилишларига тўсқинлик қилади. Бунинг бо-
иси, бош мия ярим шарлари фаолиятидаги назорат орган-
ларининг катталарникидан сустлиги ва иккинчи сигнал 
системасининг ўзига хос фаолияти болалар ва ўсмирларда 
тарбия бузилиши келиб чиқишига индивидуал-психологик 

---

17