Октябрь 2020 17-қисм
Download 2.49 Mb. Pdf ko'rish
|
8Fizika matematika 2 qism
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kalit so ، zlar
|
Октябрь 2020 17-қисм
Тошкент GRAVITATSION TO‘LQIN SIRLARI Madaminova Xilola Qobiljonovna Andijon viloyati Andijon olimpiya zaxiralari kolleji fizika fani o ، qituvchisi Telefon : +998916055226 Annotatsiya: Ushbu maqolada gravitatsion to‘lqinlarni qayd etgani bilan dunyoga tanilgan LIGO rasadxonasi olimlari fizika bo‘yicha Nobel-2017 mukofotiga loyiq ko‘rildilar. LIGO rasadxonasi gravitatsiya to‘lqinlarini qayd etishi bilanoq, avtomatik ravishda, butun dunyodagi LIGO hamjamiyati a’zolariga elektron xabar yuboradi. Shunda, sayyoramiz bo‘ylab joylashgan o‘nlab boshqa rasadxonalar va laboratoriyalardagi olimlar ham ushbu to‘lqinlarni qayd etiib, yangidan yangi koinot sirlarini ochib berilishi haqida fikr yuritilgan. Kalit so ، zlar: Koinot, gravitatsion to‘lqin, LIGO, rasadxona, VIRGO, teleskop. Xabarimiz bor, 2016-yilda gravitatsion to‘lqinlarni qayd etgani bilan dunyoga tanilgan LIGO rasadxonasi olimlari fizika bo‘yicha Nobel-2017 mukofotiga loyiq ko‘rildilar. Aslida, o‘sha 2016-yilgi kashfiyot, ya’ni, gravitatsion to‘lqinlarning aniqlanishi shunchaki ularning mavjudligini tasdiqlashdangina iborat emasdi. Balki, uning ahamiyatini yanada oshiradigan jihat ham borki, u ham bo‘lsa, LIGO rasadxonasi, astronomiyada mutlaqo yangi yo‘nalish - gravitatsiya to‘lqinlari vositasida Koinotni kuzatish usulini ham ochib bergani bo‘lgan. Ya’ni, mazkur rasadxona olimlari, Koinotdagi favqulodda yirik obyektlarning, masalan, qora tuynuk yoki, neytron yulduzlarning to‘qnashishi natijasida, butun Koinot bo‘ylab yoyilgan fazo-vaqt kontinuumining tebranishlarini “eshitish”ga muvaffaq bo‘lishdi. Lekin bu - maqsadning bir qismi edi xolos. Olimlar, gravitatsion to‘lqinlarni kuzatish natijalarini, boshqa oddiy teleskoplar bilan olingan kuzatuv natijalari bilan uyg‘unlashtirib, ulardan olingan ma’lumotlarni o‘zaro taqqoslashlari va bir-birini to‘ldiradigan qaydlarni topishlari mumkin edi. Shunday bo‘lib chiqdi ham. Yangi kuzatuvlar orqali, olimlar ikkita neytron yulduzning to‘qnashishidan hosil bo‘lgan gravitatsion to‘lqinlarni qayd etish bilan birga, ushbu yulduzlarning to‘qnashuv koordinatalarini ham aniq belgilay olishgan. Bu esa, jarayonni shunchaki qayd etish bilan cheklanmasdan, aksincha, uni oddiy va elektromagnit teleskoplar orqali ko‘rish imkonini ham berdi. Ya’ni, astrofiziklar bu safar, gravitatsiya to‘lqinlarini ham “eshitib” va ham ko‘rishga muvaffaq bo‘lishgan. Ta’kidlash joizki, ushbu kabi, Koinotdagi hodisani har tomonlama to‘liq qayd etilishi holatlari astrofizikada kamdan-kam uchraydi. 2017-yilning 17-avgust sanasining tongida, aniqrog‘i, soat ertalabki 8 -41 da LIGO rasadxonasi sezgir asboblari, Yer sayyorasi orqali o‘tib ketayotgan gravitatsiya to‘lqinlarini qayd etdi. LIGO - Amerikaning Luiziana va Vashington shtatlarida qurilgan va tashqi ko‘rinishida L harfini eslatadigan ikkita o‘zaro bog‘liq rasadxonalardir. Ular zamon- makon uyg‘unligining mavjlanishini, ya’ni, Koinot matosining cho‘zilib-torayishini, ilmiy til bilan aytganda esa, gravitatsion to‘lqinlarni aniqlash vazifasini bajaradi. LIGO rasadxonasi gravitatsiya to‘lqinlarini qayd etishi bilanoq, avtomatik ravishda, butun dunyodagi LIGO hamjamiyati a’zolariga elektron xabar yuboradi. Shunda, sayyoramiz bo‘ylab joylashgan o‘nlab boshqa rasadxonalar va laboratoriyalardagi olimlar ham ushbu to‘lqinlarni qayd etishga urinib ko‘rishadi. LIGO rasadxonasida gravitatsiya to‘lqinlari qayd etilishidan atiga ikki soniya o‘tib, NASAning Fermi nomli samoviy teleskopi osmonning muayyan qismida o‘ta kuchli gamma-chaqnashini qayd etdi. Teleskopga qancha tez yetib borsa, shuncha ko‘p ma’lumot olib ulguriladi. Oddiy va elektromagnit teleskoplardan olingan ma’lumotlar asosida, olimlar yorug‘likni va uning o‘zgarishlarini tekshirishadi va shu orqali ko‘plab ma’lumotlarga, shu jumladan, yuqoridagi kabi neytron yulduzlarning nimadan tuzilgani va ularning to‘qnashuvi natijasida materiyaning qanday o‘zgarishlarga yuz tutganini bilib olishadi. LIGO rasadxonasi rahbariyati o‘sha zahotiyoq butun dunyo bo‘ylab joylashgan boshqa aloqador rasadxonalar bilan onlayn telekonferensiya tashkil qildi. LIGO singari jihozlangan va o‘xshash tadqiqotlar olib boradigan yana bir rasadxona Italiyada joylashgan bo‘lib, uning nomi VIRGO deyiladi. Telekonferensiyada, zudlik bilan kelishuv amalga oshirildi va LIGO va VIRGO rasadxonalari qayd etilgan gravitatsiya to‘lqinlarining manbaini aniqlashga va uning osmondagi |
