Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

Kompleks tuzlar. Umuman birikmalami, shu jumladan, tuz­
larni ham atom birikmalar va molekular birikmalarga ajratish mumkin. Atom birikmalarda, ya'ni sodda birikmalarda valentlik qoidasi amal qiladi. Molekular, ya'ni murakkab birikmalarda esa bunday emas, chunki ular ikkita sodda birikmaning o'zaro biri­ kishidan hosil bo'ladi. Shu sababli bunday birikrnalaming barqaror­ lari komp/eks birikmalar deb ataladi. Kompleks birikmaning mole­ kulasi (yoki ioni) markaziy atomga ega bo'lib, uni bir necha ion yoki molekulalar. ya'ni ligandlar qurshab turadi.
Kompleks tuzlar ham ikki xii tuz molekulalarining o'zaro biri­ kishidan hosil bo'ladi:

3 4

3 2
CuS0 ₄ + 4NH₃ = (C u(N H ) S0 ₄] ; Agel + 2N H₃ = [Ag(NH ) )C I
Hgl ₂ + 2KI = K₂( Hg J ₄ J; 2KCI + PtC 1₄ = KJ PtC l₁,]
Yuqoridagi formulalardan ko'rinib turibdiki, kompleks birik­ malarda ichki va tashqi sfera bo'lar ekan. Markaziy atom bilan ligandlar kompleksning ic h k i sf er as in i, qolganlari rash qi sf era ni hosil qiladi. Eritmalarda bu birikmalar, birinchi navbat­ da, ichki sferadagi ion bilan tashqi sferadagi ionlarga ajraladi, ya'ni dissotsilanadi:
K [ PtC l J ;:± 2K ¹ + [PtC1 j2·; K (Hg l ] ;:± 2K' + ( Hgl )2+
2 6 6 2 4 4
[Cu(N H ₃ ) ₄ ]Cl₂ ;! (C u( N H ₃) ₄ J2+ + 2c1-
Qarama-qarshi zaryadlangan ionlar yoki elektroneytral molekulalami biriktirib olgan ion komp/eks hosi/ qiluvchi ion deyi­
t 28
ladi. Yuqorida keltirilgan tenglamalardagi Cu²+, Pt⁴ +, Hg ²+ ionlar kompleks hosil qiluvchi ionlardir.
Kompleks birikmalar qo'shimcha valent­ liklar hisobiga hosil bo'ladi. Masalan, K₂[PtCl ₆) da platina va xlor atomlari asosiy
valentligidan tashqari yana qo'shimcha valent­
liklar namoyon qiladi:
Kompleks tarkibidagi markaziy atom bilan bevosita birikkan ligandlar orasidagi bog'lanishlar soni kompleksning koordinat­ sion soni deb ataladi.
K₂[ PtCl₆] da platinaning koordinatsion soni oltiga teng, [Cu( N H ₃) ₄]Cl ₂ da Cu²+ ning koordinatsion soni to'rtga teng.
Ko'pchilik kompleks birikmalaming koordinatsion soni 2, 4, 6 ga teng bo'ladi. Koordinatsion soni 8, 10, 12 bo'lgan birikmalar hambor.
Kompleks birikmalar tabiatda keng tarqalgan. O'simlik orga­ nizmidagi xlorofill magniyning kompleks birikmasi, hayvon or­ ganizmidagi gemoglobin esa temiming kompleks birikmasidir. O1- tin, kumush, platina kabi nodir metallar metallurgiyada komple­ ks birikmalardan ajratib olinadi. Analitik kimyoda kompleks birik­ malar ko'p ishlatiladi.